Bài giảng Chế biến thuốc cổ truyền

chÕ biÕn thuèc cæ truyÒn A- §¹i c­¬ng I -§Þng nghÜa: - §Þnh nghi·: ChÕ biÕn thuèc cæ truyÒn lµ ph­¬ng ph¸p tæng hîp dïng löa, n­íc hoÆc phèi hîp löa n­íc, c¸c phô liÖu vµ t¸c ®éng cña con ng­êi ®Ó lµm thay ®æi tr¹ng th¸i thiªn nhiªn cña vÞ thuèc thµnh tr¹ng th¸i dïng trùc tiÕp hoÆc lµm nguyªn liÖu bµo chÕ c¸c d¹ng thu«c kh¸c ®Ó phßng vµ ch÷a bÖnh cho con ng­êi.

2/08

1

• II- C¬ së h×nh thµnh ph­¬ng ph¸p chÕ biÕn thuèc • * B¾t nguån tõ thùc tÕ cué c s è ng: • §ßi hái cã thuèc, thuèc uèng ®­îc vµ dÔ uèng, kh«ng

®éc, khái bÖnh dÉn ®Õn ®i t×m vµ nghÜ ra c¸ch chÕ vµ qua nhiÒu thÕ hÖ ®óc kÕt thµnh ph­¬ng ph¸p chÕ ngµy nay

• * Dùa vµo lÝ  luËn cña Y HCT: • + ThuyÕt ©m d­¬ng: • BÖnh tËt sÈy ra do mÊt c©n b»ng ©m d­¬ng: mÊt c©n

b»ng trong ho¹t ®éng t¹ng phñ, khÝ vµ huyÕt.

• Ch÷a bÖnh lµ dïng thuèc lËp l¹i qu¸ tr×nh c©n b»ng ©m

d­¬ng, cã thÓ dïng d­¬ng d­îc hoÆc ©m d­îc

• Khi chÕ thuèc cã thÓ lµm t¨ng tÝnh ©m hoÆc t¨ng tÝnh

d­¬ng.

• + ThuyÕt ngò hµnh: • Mçi mµu s¾c, mïi vÞ cña vÞ thuèc; t­¬ng øng víi mét

hµnh nhÊt ®Þnh.

2/08

2

• Khi chÕ biÕn lµm thay ®æi mµu, mïi ®Ó t¨ng quy kinh thuèc ®ã

• III­ Mô c  ®Ýc h c ña viÖc  c hÕ biÕn thuè c  c æ  truyÒn • 1­§Ó lo ¹i t¹p  ( Lµm thuèc s¹ch tinh khiÕt) • - Lo¹i bá bé phËn kh«ng dïng lµm thuèc; c¸c bé phËn cã

t¸c dông ng­îc l¹i (VD: cóc hoa, ma hoµng)

• - Lo¹i bá c¸c bé phËn, phÇn kh«ng ®ñ tiªu chuÈn lµm

thuèc (VD Tr¹ch t¶, Hµ thñ « ®á ..v )

• - Lo¹i c¸c t¹p chÊt kh¸c: ®Êt c¸t, chÊt bÈn, s©u, mät, mèc..v.. (VD: Thá ty tö, Bach truËt, huyÒn s©m ..v.)

• - D­îc liÖu lµ ®éng vËt cÇn sö lÝ tr­íc khi dïng ( §Þa long,

r¾n t¾c kÌ v..v)

• - Lµm cho tinh khiÕt h¬n: L­u huúnh chÕ s­¬ng (nung) • 2­ Lµm  c ho  v iÖc  b ¶o  q u¶n thuè c  ®­îc  tè t h¬n, thuËn

2/08

3

tiÖn c ho  th­¬ng  m ¹i

• - Thu nhá thÓ tÝch: ®Ó cÊt gi÷ ®­îc thuËn tiÖn • - DiÖt nÊm mèc, vi sinh vËt: ®Ó b¶o qu¶n • - T¹o líp b¶o vÖ: Diªm phô, muèi b¸m ë ngoµi ®Ó b¶o vÖ • - Ph¸ huû m«i tr­êng thuËn tiÖn cho vi khuÈn ph¸t triÓn nh­ pectin, chÊt nhÇy, tinh bét, ®­êng chÊt bÐo Vd Hµ thñ « ®á

• - Lµm æn ®Þnh t¸c dông cña vÞ thuèc, gi¶m ph©n huû ho¹t chÊt cã t¸c dông Vd flavonoid trong hoa hoÌ, hoµng cÇm, rutin bÞ thuû ph©n thµnh querctin, hoÌ hoa x¸m ®i gi¶m t¸c dông

• 3­Lµm  thuËn tiÖn c ho  v iÖc  s ö  d ô ng • Lµm gißn dÔ t¸n, nghiÒn, dÔ chiÕt xuÊt c¸c thµnh phÇn,

hoµ tan dÔ hÊp thu

• 4­Lµm  t¨ng  tÝnh q uy  kinh c ña v Þ thuè c  . • - Sao vµng hoÆc tÈm hoµng thæ sao lµm t¨ng quy kinh tú

(B¹ch truËt)

• - §en quy kinh thËn: hµ thñ « chÕ ®Ëu ®en t¨ng quy kinh

thËn

• 5­ Lµm  thay  ®æ i tÝnh v Þ, m ë  ré ng  t¸c   d ô ng  c ña v Þ

4

thuè c

• - Sinh ®ia: §¾ng, hµn; thanh nhiÖt l­¬ng huyÕt. • - Thôc ®Þa: ngät, «n; bæ huyÕt bæ can thËn • - Sinh kh­¬ng: cay,Êm; t¸n hµn gi¶i biÓu; n­íng ch¸y (th¸n kh­¬ng): tiªu thùc ch÷a ®Çy bông ®au bông buån n«n • - Ng¶i diÖp: §¾ng, «n; can tú thËn; «n trung t¸n hµn. 2/08 • Th¸n sao: cÇm m¸u

• Th¶o quyÕt minh: vi sao ®¨ng, m¸t tÈy m¹nh • Sao vµng: nhuËn; sao ch¸y (th¸n sao) t¸c dông an thÇn • - HiÖp ®ång víi phô liÖu lµm t¨ng t¸c dông • B¸n h¹ chÕ gõng: Gi¶m tÝnh kÝch thÝch, t¨ng chØ ho,

trõ ®êm, chØ Êu

• - ChÕ biÕn lµm t¨ng tÝnh ©m cña vÞ thuèc: • Tr¹ch t¶ trÝch muèi, nga truËt trÝch dÊm hoÆc ®ång

tiÖn

• - ChÕ lµm gi¶m tÝnh ©m cña vÞ thuèc: • Sinh ®Þa: ®¾ng, hµn thuéc ©m, thôc ®Þa ngät, «n • - ChÕ lµm t¨ng tÝnh d­¬ng cña vÞ thuèc: • §¶ng s©m: «n trÝch gõng ®Ó t¨ng tÝnh «n cña vÞ thuèc • - ChÕ lµm gi¶m tÝnh d­¬ng cña vÞ thuèc: • Phô tö ®¹i ®éc ®¹i nhiÖt tÝnh d­¬ng rÊt m¹nh( chØ dïng

ngoµi).

5

• ChÕ dung dÞch muèi ¨n ®¶m ba( clorid Magie) tÝnh ®éc, nhiÖt gi¶m cã thÓ dïng trong ®­îc. 2/08

• 7­Lµm  g i¶m  ®é c  tÝnh v µ g i¶m  t¸c  d ô ng  p hô   • + §«c tÝnh gåm hai lo¹i: • - T¸c dông m¹nh nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng (b¶ng A,B)

phô tö, m· tiÒn, ba ®Ëu, hoµng nµn

• -T¸c dông kÝch øng (ngøa, tª): nam tinh, b¸n h¹, d· vu

(r¸y)

• + Lµm gi¶m ®éc tÝnh b»ng ba c¸ch: • Lo¹i trõ chÊt ®éc ra khái vÞ thuèc: hoµ tan trong dÞch

ng©m röa; th¨ng hoa qua sao, nÊu

• Phô tö ng©m n­íc muèi alcaloid hoµ tan trong ®ã • - Thuû ph©n, ph©n huû chÊt ®éc. Dung dÞch phô liÖu, nhiÖt ®é chÊt ®éc sÏ bÞ ph©n huû mét phÇn hoÆc thuû ph©n thµnh chÊt Ýt ®éc h¬n hoÆc chÊt kh«ng ®éc

• Aconitin phô tö bÞ thñy ph©n thµnh Benzoylacontin cã

®é ®éc gi¶m ®i râ rÖt

• M· tiÒn: alcaloid ch­a chÕ 1,43%, sau chÕ r¸n dÇu võng

2/08

6

alcaloid chØ cßn 0,55% cã thÓ dïng trong ®­îc

• *Mét sè phô liÖu cã tÝnh gi¶i ®éc lµm gi¶m ®éc tÝnh: cam th¶o, ®Ëu ®en, ®Ëu xanh, n­íc v«i, n­íc gõng, n­íc tro bÕp, n­¬c phÌn chua.v.v.lµm gi¶m t¸c dông phô

• *Mét vÞ thuèc cã nhiÒu t¸c dông • - Mçi t¸c dông thÝch øng víi mét bÖnh nhÊt ®Þnh • - T¸c dông nµy thÝch øng cho bÖnh nµy. • - Th× t¸c dông kh¸c trë thµnh bÊt lîi • - vµ ng­îc l¹i t¸c dông bÊt lîi l¹i trë thµnh cã lîi cho bÖnh

kh¸c

• - Thôc ®Þa bæ ©m bæ huyÕt, sinh t©n dÞch • - Khi dïng cho bÖnh nh©n t©m tú h­ sÏ g©y ®Çy tr­íng bông rèi lo¹n tiªu ho¸, nÕu sao kh« thi h¹n chÕ t¸c dông nµy

2/08

7

• - B¹ch truËt kiªn tú r¸o thÊp, khi dïng cho bªnh nh©n thÓ ©m h­ néi nhiÖt th× ph¶i chÕ víi n­íc vo g¹o ®Ó lµm gi¶m tÝnh kh« h¸o

• - Hµ thñ « ®á t¸c dông chÝnh lµ bæ huyÕt, t¸c dông phô g©y t¸o bãn hoÆc ®au bông ®i ngoµi do tanin hoÆc do anthraglycozid hµm l­îng cao

• - khi chÕ lµm gi¶m c¶ hai thµnh phÇn nµy dÉn ®Õn

kh«ng g©y t¸o bãn hoÆc ®au bông ®i ngoµi

• - ChÕ ®Ó h¹n chÕ gi¶i phãng ra chÊt ®éc • Vi dô: thuû phi chu sa(thÇn sa) • 8­ Lµm  thay  ®æ i thµnh p hÇn ho ¸ häc 8­ Lµm  thay  ®æ i thµnh p hÇn ho ¸ häc • - Thay ®æi vÒ hµm l­îng: • D­îc liÖu cã tinh dÇu khi chÕ hµm l­îng gi¶m m­c ®é

gi¶m cã kh¸c nhau (40-80%).

• D­îc liÖu chøa anthraglycozid, coumarin, khi chÕ hµm l­

îng gi¶m do th¨ng hoa, hµ thñ «, th¶o quyÕt minh

• Thay ®æi vÒ thµnh phÇn: • D­îc liÖu chøa glycozid sau chÕ bÞ thuû ph©n, c¾t mét phÇn ®­êng hay toµn bé t¹o thµnh aglycol ( rutin trong hoa hoÌ)

2/08

8

• Mét sè chÊt ®éc ph©n huû lµm gi¶m tÝnh ®éc: aconitin trong phô tö, strychnin trong m· tiÒn. Trªn s¾c ký sè vÕt cã thÓ gi¶m cã thÓ t¨ng

I - Ph­¬ng ph¸p dïng löa:(ho ¶ c hÕ)                             :(ho ¶ c hÕ)

• B- C¸c ph­¬ng ph¸p chÕ biÕn • I - Ph­¬ng ph¸p dïng löa • 1.1­§Þnh ng hÜa:  • Lµ t¸c ®éng cña nhiªt ®é trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp qua c¸c

phô liÖu vµo vÞ thuèc.

• Tuú theo thÓ chÊt cña d­îc liÖu mµ sö dông nhiÖt ®é ë

møc ®é kh¸c nhau cho thÝch hîp

• 1.2­ Mô c  ®Ýc h: • - Lµm t¨ng tÝnh Êm gi¶m tÝnh hµn cho vÞ thuèc VÝ dô: sinh ®Þa • - Lµm gi¶m ®éc tÝnh, gi¶m t¸c dông qu¸ m¹nh cña vÞ thuèc VÝ dô: m· tiÒn cao c¸ch c¸t ë 200o ®Õn 250oC

• - Lµm æn ®Þnh ho¹t chÊt trong vÞ thuèc: v× diÖt men

ph©n huû c¸c chÊt, lµm mÊt m«i tr­¬ng cho men ho¹t ®éng. NhÊt lµ c¸c vÞ thuèc cã chøa glycozid. VÝ dô: rutin trong hoÌ hoa

• - Lµm gi¶m ®é bÒn c¬ häc cña vÞ thuèc • - T¹o mïi th¬m ngon dÔ chÞu cho vÞ thuèc, lo¹i bá c¸c vÞ

2/08

9

ch¸t ng¸i, mïi khã chÞu, tanh, lîm giäng VÝ dô: Binh lang, chØ thùc, x­¬ng ®éng vËt

• 1.3­ C¸c  ph­¬ng  ph¸p ho ¶ c hÕ • 1.3.1­ Ph­¬ng ph¸p s ao • 1.3.1.1­S ao  trùc  tiÕp : • Lµ thuèc ®­îc truyÒn nhiÖt trùc tiÕp qua dông cô sao. • Cã s¸u ph­¬ng ph¸p sao • + S ao qua(vi sao): • Dïng cho d­îc liÖu cã cÊu t¹o máng manh:hoa l¸, hoa hoÌ,

trÇn b×

• NhiÖt ®é sao kho¶ng 50o ®Õn 80o C

• + S ao vµng: (hoµng sao) sao riªng ho¨c trÝch (tÈm)råi sao. • - Nhiªt ®é tõ 1000 ®Õn 1400 C • - T¨ng quy kinh tú, t¨ng mïi th¬m, vÞ thuèc kh« kü. • - VÞ thuèc tèi mµu chØ cÇn sao kh« vµ cã mïi th¬m • Hoµi s¬n, b¹ch truËt • + S ao vµng h¹ thæ : - Sao vµng ®æ xuèng ®Êt hoÆc hè ®· chuÈn bÞ tr­íc ®Ëy

kÝn l¹i.

2/08

10

- §Ó c©n b»ng ©m d­¬ng cho vÞ thuèc. - H¹ nhiªt ®é nhanh ®Ó khái ¶nh h­ëng cña nhiÖt ®é ®Õn

thuèc

• + S ao vµng xÐm  c¹nh: • Dïng cho c¸c vÞ thuèc chua ch¸t nhiÒu, tanh h«i, lîm

giäng, t¨ng t¸c dông tiªu thùc

• NhiÖt ®é sao kho¶ng 170o®Õn 200oC ®Ó. Kü thuËt sao: L­a to ch¶o nãng giµ, cho d­îc liÖu vµo ®¶o ®Òu, khi m¨t ngoµi xÐm c¹nh, trong vÉn gi÷ nguyªn lµ ®­îc ( chØ thùc, th¨ng ma, thÇn khóc )

• + S ao tån tÝ nh (h¾c sao, sao ®en): • - NhiÖt ®é: kho¶ng 2000 ®Õn 2200C lµm t¨ng t¸c dông an thÇn, tiªu thùc, gi¶m tÝnh m·nh liÖt cña vÞ thuèc.

11

• - Kü thuËt sao: • - §Ó ch¶o nãng giµ, cho thuèc vµo ®¶o nhanh, ®Òu ®Õn khi bªn ngoµi ch¸y ®en, bÎ ra bªn trong mµu vµng ho¨c n©u nh¹t .H¾c t¸o nh©n

• + S ao ch¸y (th¸n sao): • NhiÖt ®é sao kho¶ng 2200 ®Õn 2400C 2/08 • §Ó lµm t¨ng t¸c dông chØ huyÕt. • Kü thuËt sao: §Ó ch¶o nãng giµ, cho d­îc liÖu vµo, ®¶o

®Òu ®Õn khi, bªn ngoµi ch¸y ®en, bªn trong mµu n©u

®Ëm

• + Chó ý: Khi sao ph¶i ®¶m b¶o ®ång ®Òu, muèn ®ång ®Òu

cÇn chó ý:

• - §iÒu chØnh löa: Lóc ®Çu th­êng löa vò, sau löa v¨n • - §¶o ®Òu: Lóc ®Çu ®¶o chËm, sau ®¶o nhanh • - §é Èm d­îc liÖu ph¶i ®ång ®Òu • - KÝch th­íc d­îc liÖu ph¶i ®Òu • -NÕu d­îc liÖu qu¸ kh« ph¶i phun n­íc cho Èm míi sao. ý dÜ • - Kh«ng sao l­îng qu¸ nhiÒu mét lÇn • - NÕu d­îc liÖu kh«ng ®Òu nhau, khi sao miÕng nµo ®­îc

th× bá ra tr­íc

2/08

12

• 1.3.1.2 S ao  g i¸n tiÕp (qua chÊt trung gian) • * S ao c¸ch c¸t: • - §Ó truyÒn nhiÖt vµo vÞ thuèc vµ ®ång ®Òu kh«ng ch¸y. • - NhiÖt ®é sao kho¶ng 200 ®Õn 3000C - Kü thuËt sao: c¸t nhá mÞn, ®·i s¹ch, ®Ó kh« cho c¸t vµo ch¶o ®¶o ®Òu ®Õn nãng giµ, cho thuèc vµo ®¶o ®Òu vïi kÝn trong c¸t, sao ®Õn khi phång ®Òu hoÆc vµng ®Òu lÊy ra sµng bá c¸t ngay, nÕu ®Ó l©u sÏ ch¸y thuèc ( xuyªn s¬n gi¸p, qui b¶n, m¹ch m«n, m· tiÒn)

• * S ao c¸ch ho¹t th¹ch hoÆ c v¨n c¸p :                                                                                                            -Ho¹t th¹ch (bét tal): thµnh phÇn gåm magiª silicat ho¨c MgO t¸n thµnh bét mÞn -V¨n c¸p lµ vá c¸c lo¹i sß, cöu khæng, mÉu lÖ, vá trai .v.v.. nung t¸n thµnh bét mÞn. • - NhiÖt ®é sao kho¶ng 200oC • - dïng cho nh÷ng vÞ thuèc dÎo, cã chÊt dÇu, nhùa ®Ó

13

khái dÝnh vµo nhau, lµm bít mïi tanh khÐt vµ dÔ t¸n bét - A giao, minh giao, l«ng nhÝm, kª néi kim, cao ban long, cao khØ, cao gÊu - Kü thuËt sao: Sao cho bét nãng giµ, cao c¾t thµnh miÕng nhá 2cm x 2cm x1cm cho vµo ®¶o ®Òu ®Õn khi phång, xèp th¬m lµ ®­îc

• * S ao c¸ch c¸m (mÔ sao): 2/08 • - NhiÖt ®é sao kho¶ng 80 ®Õn 120oC. • - Dïng cho c¸c d­îc liÖu cã mïi h¾c khã chÞu, cÇn nhiÖt

®é sao kh«ng cao (xuyªn khung)

• - §Ó lµm gi¶m mïi h¾c, tinh dÇu; t¨ng mïi th¬m, T¨ng

kiÖn tú - Kü thuËt: §un ch¶o nãng giµ, cho c¸m vµo ®¶o ®Òu, khi cã khãi tr¾ng cho thuèc vµo ®¶o ®Òu tíi khi s¶n phÈm ®¹t yªu cÇu cã mïi th¬m

• - Ngoµi ra cßn cã sao c¸ch g¹o(mÒ sao), sao víi muèi • 1.3.2 Nung : (cã ba c¸ch: trùc tiÕp, gi¸n tiÕp, th¨ng hoa) • - NhiÖt ®é 800 ®Õn 1000o C . • - Dïng cho d­îc liÖu lµ kho¸ng vËt cøng ch¾c (cöu

kh«ng, mÉu lÖ) nhiÖt ®é cao ph¸ vì cÊu tróc cña thuèc, thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh v« c¬ ho¸

• - §Ó cung cÊp c¸c nguyªn tè vi ®a l­îng cho c¬ thÓ vµ

trung hoµ toan

• - Kü thuËt: cho d­îc liÖu vµo lß nung ®Õn khi ch¸y hÕt thµnh than (®á hång ®Òu) t¾t lß nung ®Ó nguéi lÊy ra t¸n bét (x­¬ng ®éng vËt)

14

• 1.3.3.ChÕ s ­¬ng ( ph­¬ng ph¸p th¨ng hoa): • Lµ ph­¬ng ph¸p nung kÝn ®Ó lÊy phÇn th¨ng hoa b¸m vµo nåi. VÝ dô: L­u huúnh, th¹ch tÝn 2/08

• 1.3.4. Lïi (vïi,æi): • -D­îc liÖu ®­îc bäc vµo giÊy Èm hoÆc bét c¸m, vïi vµo trong tro nãng ®Õn khi kh« lÊy ra bãc vá bªn ngoµi. • - Lµm gi¶m bít chÊt dÇu trong vÞ thuèc, lµm gi¶m tÝnh

kÝch øng.

• ( Méc h­¬ng, cam th¶o, sinh kh­¬ng (æi kh­¬ng) • - N­íng: vïi trùc tiÕp vµo tro ®Õn khi chÝn • (cam th¶o, hoµng kú • 1.3.5.Ho ¶ p hi: • - Lµ sao trùc tiÕp ë nhiÖt ®é cao kho¶ng 200oC • - ¸p dông cho d­îc liÖu lµ kho¸ng vËt: phÌn phi(kh« phµn) • - Lo¹i n­íc trong ph©n tö, lµm t¨ng kh¶ n¨ng hót n­íc lµm

s¨n se PhÌn chua K­­­2SO4 AL(SO4)3.24H2O. Sao ®Õn 2000 C mÊt 24 H2O

15

• - Kü thuËt: t¸n bét nhá cho vµo sao ®Õn khi kh« bét

tr¾ng ra mÞn lµ ®­îc 2/08 • 1.3.6. S Êy : th­êng dïng cho l­u huúnh

II ­ Ph­¬ng  ph¸p dïng  n­íc  (thuû c hÕ)     II ­ Ph­¬ng  ph¸p dïng  n­íc  (thuû c hÕ)     2.1­Mô c  ®Ýc h Lµm gi¶m ®éc tÝnh, gi¶m t¸c dông phô cña vÞ thuèc. - Do hµm l­îng mét sè thµnh phÇn ho¸ häc bÞ gi¶m, ho¨c

ph©n huû bëi:

- Hoµ tan trong n­íc röa - BÞ thuû ph©n bëi n­íc, men trong tù nhiªn hoÆc men cã

s½n trong d­îc liÖu

- Ng©m phô tö trong NaCl,MgCl2 .Aconitin gi¶m vµ ph©n huû

thµnh aconin Ýt ®éc

Ng©m hµ thñ « trong n­íc g¹o tanin, anthraglycozid gi¶m

* Thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc theo h­íng cã lîi cho ®iÒu trÞ.Sinh ®Þa khi chÕ thµnh thôc ®Þa ®­êng khö t¨ng lªn * Gi¶m tÝnh bÒn v÷ng c¬ häc, t¨ng kh¶ n¨ng gi¶i phãng ho¹t

röa

2/08

16

chÊt do tÕ bµo hót n­íc tr­¬ng në . * Lµm mÒm d­îc liÖu gióp ph©n chia tèt *Lµm s¹ch d­îc liÖu: Do tÈy(n­íc v«i) lµm bong bÈn ra ®Ó dÔ * Lµm cøng d­îc liÖu vµ gãp phÇn b¶o qu¶n N­íc v«i, phÌn chua,

hµn the.v.v.v.n­íc muèi diÖt nÊm mèc s¸t trïng

• 2.2­ C¸c  p h­¬ng  p h¸p  thuû c hÕ • 2.2.1­Ng©m : • - Cho d­îc liÖu ngËp trong n­íc, dÞch phô liÖu vµ ng©m

trong mét thêi gian thÝch hîp

• - DÞch ng©m: Tuú theo yªu cÇu ®iÒu trÞ hoÆc môc

®Ých chÕ mµ chän dÞch ng©m thÝch hîp - C¸c dÞch ng©m: n­íc, n­íc v«i, dung dÞch phÌn chua, giÊm, n­íc muèi, ®ång tiÖn.v.v..

• - Thêi gian ng©m: tuú thuéc vµo thÓ chÊt cøng r¾n to nhá cña vÞ thuèc vµ tuú thuéc vµo môc ®Ých ®iÒu trÞ mµ chän thêi gian ng©m cho thÝch hîp

• Ng©m cho phô liÖu ngÊm ®ªu toµn bé d­îc liÖu (khi c¨t

ra lâi ngÊm ®Òu).

17

• Ng©m chõng 4 ®ªn 24h thay dÞch ng©m mét lÇn - phô tö chÕ ®Õn hÕt cay tª ph¶i thay n­íc nhiÒu lÇn, ng©m l©u 2/08

• 2.2.2. ñ: • *KT: Dïng n­íc hoÆc dÞch phô liÖu rÈy ­ít vµo d­îc liÖu sau ®ã dïng v¶i hoÆc t¶i gai thÊm ­ít phñ kÝn vµi giê hoÆc vµi ngµy, ®Õn khi n­íc hoÆc dÞch phô liÖu thÊm ®Òu vµo d­îc liÖu.

• - Trong khi ñ nÕu kh« ph¶i cho thªm n­íc hoÆc phô liÖu

®ñ ­ít d­îc liÖu

• * Môc ®Ých • - §Ó lµm t¨ng t¸c dông cña vÞ thuèc do hiÖp ®ång víi

phô liÖu. Vd H­¬ng phô tÈm dÊm

• - Lµm mÒm vÞ thuèc thuËn tiÖn cho bµo th¸i • - §Ó lªn men lµm chuyÓn ho¸ c¸c chÊt VD chÕ thÇn

khóc, chÕ thôc ®Þa

2/08

18

• 2.2.3­ TÈy röa: • - Röa: Dïng n­íc s¹ch ®Ó röa s¹ch c¸c t¹p chÊt c¬ häc • - TÈy( §Ó tÈy mïi) Dïng r­îu cao ®é tÈm vµo thuèc 5-10 phót môc ®Ých lµm s¹ch, lµm dËy mïi( ®­¬ng quy, ng­u tÊt)

• 2.2.4­ Thuû phi: • - T¸n thuèc trong n­íc thµnh d¹ng bét mÞn, th­êng lµ c¸c

kho¸ng vËt nh­ thÇn sa, chu sa

• - Chèng t¨ng nhiÖt ®é khi t¸n do ma s¸t lµm ¶nh h­ëng

®Õn chÊt l­îng thuèc.

• ThÇn sa ë nhiÖt ®é cao gi¶i phãng Hg nguyªn tè rÊt

®éc

• Thu ®­îc thuèc ë d¹ng bét mÞn, tr¸nh bôi cho ng­êi bµo

chÕ

• - Kü thuËt: Cho thuèc vµo cèi sµnh, sø cho Ýt n­íc vµo

nghiÒn kÜ, thªm n­íc khuÊy ®Òu.

• Vít bá t¹p bÈn næi trªn mÆt, g¹n lÊy phÇn n­íc ®ôc cã

c¸c h¹t thuèc næi l¬ löng.

• Thªm Ýt n­íc n÷a nghiÒn tiÕp cÆn, råi l¹i g¹n lµm nhiÒu

lÇn nh­ vËy

2/08

19

• Gép dÞch g¹n l¹i ®Ó l¾ng, lo¹i bá n­íc trong ë trªn ®­îc bét mÞn, phîi kh«

III- Thuû ho¶ hîp chÕ:( Phèi hîp löa n­íc) 3.1­ Ch­ng : §un c¸ch thuû d­îc liÖu víi dÞch phô liÖu - Lµm gi¶m t¸c dông trùc tiÕp cña nhiÖt vµo thuèc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ( 800c) cho sù chuyÓn ho¸ c¸c thµnh phÇn trong vÞ thuèc, Ch­ng sinh ®ia thµnh thôc ®Þa, ®­êng 15,8- 30%

- Lµm gi¶m t¸c dông phô. Hoµng tinh ngøa chÕ thµnh thôc

hoµng tinh hÕt ngøa

- KÜ thuËt: Cho thuèc vµ dÞch phô liÖu vµo nåi, ®Æt vµo

trong mét nåi kh¸c cã chøa n­íc, ®Ëy kÝn nåi ngoµi ®un s«i. bæ sung n­íc nåi ngoµi khi c¹n, ®un ®Õn khi ®¹t yªu cÇu

- Thêi gian ch­ng tuú theo vÞ thuèc cã thÓ tõ 3-5 ngµy 3.2­ §å (h«ng),  hÊp - Dïng h¬i nø¬c lµm mÒm, chÝn d­îc liÖu - DiÖt men, mèc mät, lo¹i mïi vÞ khã chÞu. - §å cã hoÆc kh«ng phô liÖu. Hoµi s¬n, Hµ thñ « ®á ®Ëu ®en - KÜ thuËt: D­îc liÖu ®­îc thÊm ­ít ®Òu, cho vµo châ hay nåi

h«ng ®un ®Õn khi d­îc liÖu chÝn mÒm. 2/08

20

• NhiÒu d­îc liÖu, ®å sÏ tèt h¬n( tr¹ch t¶ b¹ch linh)

3.3­ nÊu( chö) lué c Cho thuèc ngËp trong n­íc, dÞch phô liÖu, nÊu trùc tiÕp. Hµ

thñ « ®á 3.4­ S ¾c ( tiÔn) NÊu thuèc nhiÒu lÇn, gép dÞch chiÕt l¹i c« ®Æc ®Ó dïng. - Th­êng dïng cho thuèc thang, cao thuèc. Hai c¸ch s¾c: - V¨n ho¶: §un ®Õn s«i, ®iÒu chØnh nhá löa cho s«i ®Òu - Thêi gian ®un kÐo dµi, dïng cho thuèc cã cÊu tróc r¾n

ch¾c, thuèc bæ

- Vò ho¶: Dïng löa to, s«i m¹nh, thêi gian ®un ng¾n. - Dïng cho thuèc cã cÊu tróc máng manh: hoa, l¸ vµ chøa

tinh dÇu( thuèc gi¶i biÓu)

3.5­ T«i( tè t): Nung thuèc ë nhiÖt ®é cao, lÊy ra nhóng ngay vµo n­íc

21

hoÆc dung dÞch phô liÖu

- ¸p dông cho d­îc liÖu lµ kho¸ng vËt: cöu khæng, mÉu lÖ - Lµm cho thuèc rÔ bÞ ph©n gi·( gi¶m ®é bÒn ch¾c) - Ph©n huû c¸c chÊt h÷u c¬ thµnh v« c¬ 2/08

3­6­ TrÝ ch( tÈm  s ao) TÈm thuèc vµo mét hay nhiÒu phô liÖu, ñ cho thÊm ®Òu

sau ®ã ®em sao kh«

-T¨ng t¸c dông ®iÒu trÞ . Hoµng k× trÝch mËt - Thay ®æi tÝnh vÞ: + Lµm gi¶m:- TÝnh hµn g©y nª trÖ

- Gi¶m mïi vÞ khã chÞu - Gi¶m tinh kh« h¸o

+ T¨ng: - TÝnh Êm, tÝnh nhuËn, tÝnh th¨ng ®Ò, kh¶ n¨ng

thu liÔm vµ trÇm gi¸ng

2/08

22

* DÞch phô liÖu: N­íc gõng 5%, r­îu 30-40 0 , dÞch sa nh©n, dÞch cam th¶o, dÞch ®Ëu ®en, n­íc vo g¹o, hoµng thæ, bÝch thæ, muèi dÊm v..v

IV- Mét sè ph­¬ng ph¸p chÕ kh¸c: 4.1­ R ¸n dÇu: Dïng dÇu thùc vËt, dÇu l¹c, dÇu võng..v + Môc ®Ých:- Dïng nhiÖt ®é s«i cao cña dÇu(2000c) ®Ó

ph©n huû mét sè chÊt kh«ng cã lîi cho søc khoÎ

- Hoµ tan mét sè chÊt kh«ng tan trong n­íc tan trong dung

m«i kh«ng ph©n cùc dÇu 4.2­ ChÕ khóc ( d¹ng b¸nh khóc) Dïng bét thuèc vµ bét m× t¹o thµnh khèi dÎo, ®ãng thµnh

b¸nh, ®Ó lªn mèc, ph¬i hoÆc sÊy kh«

V- Nh÷ng phô liÖu th­êng dïng trong chÕ biÕn: 5.1­ DÊm: - Th­êng dïng dÊm ¨n cã ®é acid acetic 5%, tèt nhÊt lµ

dïng dÊm thanh

- T¨ng sù quy kinh can ®ëm cña vÞ thuèc - T¨ng chØ thèng, gi¶m tÝnh kÝch øng. HuyÒn hå, Nga truËt, Sµi hå, H­¬ng phô, t«i MÉu lÖ, Cöu khæng

- Acid ho¸ mét sè hîp chÊt ho¸ häc( alcaloid) t¹o thµnh muèi

2/08

23

®Ó rÔ hoµ tan trong n­íc khi s¾c hoÆc chiÕt xuÊt

5.2­ R­îu: - Dïng r­îu ngon, tèt, chÕ tõ ngò cèc: Ng« g¹o, khoai, s¾n, g¹o nÕp cµng tèt, r­îu tr¾ng cã ®é cån kho¶ng 30-400 ( cßn gäi lµ töu chÕ), Tû lÖ th­êng 20-30 kg cho 100kg thuèc

-Lµm t¨ng tÝnh Êm, t¨ng kh¶ n¨ng th¨ng ®Ò( dÉn thuèc lªn

vïng th­îng tiªu)

- T¨ng kh¶ n¨ng hoµ tan c¸c ho¹t chÊt cña thuèc vµo r­îu

thuËn tiÖn cho chiÕt xuÊt; Th¨ng ma, Hoµng liªn, §­¬ng quy, B¹ch th­îc

- Lµm dËy(t¨ng) mïi th¬m cho vÞ thuèc 5.3­Muè i ¨n ( Diªm c hÕ) • Dïng muèi ¨n thµnh phÇn chñ yÕu lµ NaCL, th­êng dïng

dung dÞch muèi 5% ®Ó tÈm

2/08

24

- Lµm t¨ng dÉn thuèc vµo thËn, dÉn thuèc xuèng h¹ tiªu, lµm nhuyÔn kiªn, gãp phÇn bæ sung ®iÒu chØnh Ion Na+ vµ Cl -, CL- lµm t¨ng tiÕt n­íc tiÓu, th­êng dïng cho nhãm thuèc bæ thËn nh­ cÈu tÝch, ®ç träng, ba kÝch, tôc ®o¹n..v

5.4­ Gõ ng ( sinh kh­¬ng, kh­¬ng chÕ) • Th­êng dïng dÞch chiÕt gõng, l­îng gõng dïng 5-10% so

víi khèi l­îng d­îc liÖu.

• - Môc ®Ých: T¨ng tÝnh Êm, t¨ng kh¶ n¨ng th¨ng ®Ò, ph¸t t¸n, lµm Êm tú vÞ, kÝch thÝch tiªu ho¸, t¨ng chØ n«n, chØ kh¸i. Th­êng dïng tÈm c¸c vÞ thuèc bæ khÝ, bæ phÕ nh­ sa s©m, ®¶ng s©m, c¸t c¸nh, b¸n h¹

5.5­ MËt o ng Tèt nhÊt lµ dïng mËt ong rõng, khi dïng th­êng ph¶i pha

lo·ng ®Ó rÔ thÊm vµo thuèc, nÕu kh«ng cã mËt ong ng­ êi ta th­êng dïng mËt mÝa, thËm chÝ c¶ ®­êng ®á, ®­ êng khi dïng pha lo·ng thµnh dung dÞch 15-18%

+ Môc ®Ých: - T¨ng t¸c dông kiÖn tú bæ khÝ v× trong mËt ong cã nhiÒu

®­êng ®¬n, men, vitamin båi bæ c¬ thÓ

2/08

25

- T¨ng vÞ ngät, mïi th¬m cho thuèc - T¨ng kh¶ n¨ng nhuËn phÕ - Th­êng dïng cho nhãm thuèc bæ khÝ, bæ phÕ Hoµng k× cam th¶o, t¨ng b¹ch b×, tö uyÓn vv

5.6­ §Ëu ®e n Dïng h¹t ®Ëu ®en lo¹i tèt, nÊu lÊy n­íc, tû lÖ ®Ëu ®en so

víi khèi l­îng d­îc liÖu th­êng lµ 10%

- Môc ®Ých:

- T¨ng quy kinh thËn - T¨ng t¸c dông bæ - Gi¶i ®éc, lµm gi¶m ®éc tÝnh cña thuèc - ChÕ Hµ thñ « ®á

2/08

26

C¸c phô liÖu kh¸c lµ: Hoµng thæ, bÝch thæ, n­íc cam th¶o (ViÔn trÝ, b¸n h¹), ®ång tiÖn, phÌn chua( lµm cøng) hoµi s¬n, bå kÕt( long ®êm) ®Ó chÕ b¸n h¹, phô tö, n­íc v«i( b¸n h¹), l¸ trÇu kh«ng, s÷a( lµm gi¶m t¸o, d­ìng huyÕt) hoµi s¬n, b¹ch linh