Mét sè c«ng cô ®¸nh gi¸ gia ®×nh
PGS.TS.Trần Khánh Toàn Bộ môn YHGĐ – Trường Đại học Y Hà Nội tktoan@yahoo.com
MỤC TIÊU
1. Trình bày được khái niệm và ý nghĩa của một số công cụ đánh giá gia đình trong thực hành chăm sóc sức khỏe.
2. Phân tích việc sử dụng các công cụ đánh giá gia đình trong thực hành lâm sàng
3. Thực hành sử dụng được các công cụ
đánh giá gia đình, tập trung vào vẽ và phân tích cây phả hệ
NỘI DUNG
1. Đại cương về các công cụ đánh giá gia
đình
2. Giới thiệu một số loại công cụ đánh giá
gia đình thông dụng
3. Thực hành vẽ và phân tích cây phả hệ.
ĐẠI CƯƠNG
Tại sao cần các công cụ đánh giá gia đình?
v Trong YHGĐ cần xem xét bệnh nhân trong bối
cảnh gia đình
v Đánh giá gia đình giúp đưa ra kế hoạch chăm sóc
phù hợp nhất với bệnh nhân và gia đình
v Để việc đánh giá thống nhất, khách quan cần có
Tran Khanh Toan 5
các công cụ chuẩn
Mục đích đánh giá gia đình
v Đưa ra bức tranh toàn cảnh bao gồm các các
trạng thái về tâm thần và sức khỏe của các thế hệ trong gia đình.
v Xác định được các bệnh lý, vấn đề sức khỏe hay
gặp trong từng giai đoạn của sự phát triển.
v Cung cấp các chỉ dẫn và chăm sóc hợp lý, kịp
Tran Khanh Toan 6
thời.
Các nội dung cần đánh giá gia đình
v Đánh giá cấu trúc của gia đình
v Đánh giá chức năng của gia đình
v Đánh giá các vấn đề xảy ra trong gia đình
Tran Khanh Toan 7
v Đánh giá các nguồn lực của gia đình
Các công cụ đánh giá gia đình hay gặp
v Cây phả hệ
v Sơ đồ gia đình
v Chỉ số APGAR
v Đánh giá SCREEM
Tran Khanh Toan 8
v Sự kiện gia đình (Family Lifeline)
GIỚI THIỆU CÁC CÔNG CỤ ĐÁNH GIÁ GIA ĐÌNH HAY GẶP
Cây phả hệ
v Cây phả hệ là một sơ đồ thể hiện mối quan hệ giữa
các thành viên và giữa các thế hệ trong một gia đình
v Được tổ chức dưới dạng cấu trúc của một cây, được
phát triển từ gia phả
v Được sử dụng rộng rãi trong y học, trong phổ hệ, xã
hội học và tâm lý học
v Là một công cụ trong thực hành lâm sàng của thầy thuốc gia đình giúp thu thập thông tin về tiền sử y học, tâm lý, xã hội của gia đình
Tran Khanh Toan 10
Các thông tin chính trong cây phả hệ
v Cấu trúc gia đình
v Các thành viên trong gia đình
v Mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình
v Các mốc thời gian quan trọng của mỗi thành viên
v Các tình trạng bệnh tật, ốm đau diễn ra trong gia đình
v Thông tin tổng quát nhất về một gia đình và các thành
viên: Ngày tháng năm sinh, kết hôn, ly thân, ly hôn, qua đời, ốm đau và những sự kiện khác trong cuộc sống
v Thông tin của ít nhất 3 thế hệ
Tran Khanh Toan 11
Hình ảnh cây phả hệ
Tran Khanh Toan 12
Hình ảnh cây phả hệ (2)
Tran Khanh Toan 13
Hình ảnh cây phả hệ (3)
Tran Khanh Toan 14
Sử dụng cây phả hệ trong Y học
v Thông tin tổng quát nhất về một gia đình và mối liên hệ giữa các thành viên cả về mặt tình cảm, xã hội cũng như bệnh tật
v Cung cấp thông tin bệnh tật của mỗi cá nhân trong gia đình, đặc tính di truyền, yếu tố tâm lý, mối quan hệ gia đình
v Có thể sử dụng cho tất cả các đối tượng bệnh nhân,
có thể thay thế cho tiền sử xã hội và tiền sử bản thân của bệnh nhân.
Tran Khanh Toan 15
Lợi ích của cây phả hệ trong Y học
v Giúp định hướng và xác định mô hình bệnh tật diễn ra
trong gia đình
v Giúp đánh giá nhanh các yếu tố nguy cơ sức khỏe của
các cá nhân.
v Giúp ích cho việc chẩn đoán chính xác, kịp thời
v Giúp có phương thức tư vấn tâm lý phù hợp, lựa chọn
phương pháp chăm sóc thích hợp
v Giúp các thành viên của hộ gia đình có các biện pháp
dự phòng bệnh tật hiệu quả.
Tran Khanh Toan 16
Ví dụ về cây phả hệ trong Y học
Liên
Nụ
Hải
Trắc
55
57
60
59
Hiển
2000
Trường
Thủy
Hiệp
Trang
Loan
39
27
29
34
25
31
Anh
Tùng
4
1,5
Đức
Hạnh
9
4
Tự kỷ
Tiểu đường Cao huyết áp
Đẻ khó, có can thiệp forcep Thừa cân
Tran Khanh Toan 17
Một số ký hiệu, quy ước cơ bản Một số ký hiệu, quy ước cơ bản
Nam
Nữ
Chết
hay
Kết hôn: Chồng bên trái, vợ bên phải
Con: Xếp theo thứ tự từ lớn tới nhỏ, từ trái sang phải
Ví dụ: Con đầu (con gái)
Con thứ 2 (con trai)
Tran Khanh Toan 18
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 19
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 20
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 21
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 22
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 23
Một số ký hiệu sử dụng trong cây phả hệ
Tran Khanh Toan 24
Bản đồ gia đình – Khái niệm
v Bản đồ gia đình cũng là một sơ đồ về cấu trúc
của một gia đình
Tran Khanh Toan 25
v Không chỉ thể hiện các mối quan hệ trong gia đình mà phản ánh cả các mối tương tác, ảnh hưởng lẫn nhau giữa các thành viên trong gia đình
Ví dụ minh họa về bản đồ gia đình
Nụ
Hải
Thủy
Hiệp
Anh
Tran Khanh Toan 26
Bản đồ gia đình được sử dụng khi nào?
v Trong các bệnh rối loạn tâm thần kinh
v Các bệnh nhân khó, ít hợp tác
v Trường hợp bệnh nhân lạm dụng thuốc và rượu
v Nhiều thành viên trong gia đình cùng mắc bệnh
đồng thời.
v Bệnh nhân có bệnh mạn tính, bệnh khó chữa (ung
Tran Khanh Toan 27
thư…)
Tình huống phân tích bản đồ gia đình
Hoà (66 tuổi)
Lê (40 tuổi)
Tuấn (42 tuổi)
Hoàng (16 tuổi)
X
Mai (18 tuổi)
Tran Khanh Toan 28
Chỉ số APGAR – Khái niệm
v Là hệ thống thang điểm được Gabriel Smilkstein giới thiệu lần đầu tiên năm 1978 nhằm đánh giá mức độ hài lòng của người trưởng thành về sự hỗ trợ của gia đình
v Được viết tắt từ Adaptation (thích nghi), Partnership (sự hợp tác), Growth (sự phát triển), Affection (tình cảm) và Resolve (sự kiên quyết, quyết tâm):
v Chỉ số APGAR đề cập đến
o Sự hài lòng của bệnh nhân với trách nhiệm của bản
thân và gia đình.
o Quan điểm cá nhân của bệnh nhân về gia đình
o Mức độ chia sẻ giữa các thành viên gia đình.
Tran Khanh Toan 29
Các nội dung của chỉ số APGAR
v A: Adaptation (Sự thích nghi): là khả năng của gia đình
trong sử dụng và chia sẻ các nguồn lực sẵn có.
v P: Partnership (Sự cộng tác): là chia sẻ các quyết định.
Lượng giá độ hài lòng trong việc giải quyết các vấn đề qua giao tiếp với nhau
v G: Growth (Sự phát triển cả về thể chất và tâm thần):
Lượng giá mức độ hài lòng về sự chấp nhận và ủng hộ của gia đình trong việc tự do thay đổi.
v A: Affection (Tình cảm, cảm xúc như tình yêu, sự giận dữ):
Lượng giá độ hài lòng về sự thân mật, chia sẻ cảm xúc giữa các thành viên trong gia đình
v R: Resolve (Sự quyết tâm): Lượng giá độ hài lòng về sự tận
tụy của các thành viên khác trong gia đình.
Tran Khanh Toan 30
Lượng giá chỉ số APGAR
v Bao gồm các câu khẳng định về một khía cạnh
của các nội dung đánh giá
v Mỗi câu được lượng giá ở 3 mức độ: luôn luôn, thỉnh thoảng và hiếm khi, ứng với thang điểm tương ứng là 2, 1 và 0.
v Phải hỏi ít nhất 2 thành viên trong mỗi gia đình
o 8-10 điểm: Gia đình có mối liên kết cao o 4-7 điểm: Gia đình có mâu thuẫn mức trung bình o 0-3 điểm: Gia đình có mâu thuẫn nặng nề
v Đánh giá dựa trên tổng điểm:
Ví dụ về chỉ số APGAR
Độ hài lòng
Luôn luôn (2)
Hiếm khi (0)
Thỉnh thoảng (1)
A Hài lòng vì có gia đình giúp đỡ khi gặp rắc rối.
P Hài lòng với gia đình về việc đã động viện và chia sẻ
các vướng mắc trong cuộc sống
G Hài lòng vì gia đình đã chấp nhận và ủng hộ những mong ước để bản thân có các hoạt động và phương hướng mới trong cuộc sống
A Hài lòng khi gia đình thể hiện tình cảm và đồng cảm với cảm xúc với bản thân như tức giận, lo buồn và yêu thương
R Hài lòng vì gia đình đã dành thời gian chăm sóc, chia sẻ
với bản thân
Chỉ số APGAR được sử dụng khi nào?
v Khi bệnh nhân có các triệu chứng biểu thị về rối loạn tâm thần kinh như thường xuyên đau đầu, lo lắng, trầm cảm, mất ngủ, mệt mỏi.
v Các bệnh nhân khó, ít hợp tác
v Bệnh nhân có các khó khăn về giới và hôn nhân
v Nhiều thành viên của gia đình cùng mắc bệnh.
v Bệnh nhân lạm dụng rượu và thuốc
v Có bằng chứng của việc lạm dụng thể chất và tình dục
đối với vợ hoặc con cái.
v =>Chủ yếu để đánh giá chức năng của gia đình
Tran Khanh Toan 33
SCREEM – Khái niệm
v Là một hệ thống đánh giá về:
o Các mạng lưới hỗ trợ giúp đỡ bệnh nhân
o Các mức độ chăm sóc y tế dành cho bệnh nhân
o Mối quan hệ giữa hành vi sức khỏe, thực hành
Tran Khanh Toan 34
và sử dụng các dịch vụ y tế.
Các yếu tố trong đánh giá SCREEM
Tốt
Trung bình
Kém
Social (Xã hội)
Culture (Văn hóa)
Religious (Tôn giáo)
Economic (Kinh tế)
Education (Giáo dục)
Medical (Y tế)
Tran Khanh Toan 35
SCREEM được sử dụng khi nào?
v Bệnh nhân có bệnh mạn tính
v Các bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo
v Bệnh nhân trong giai đoạn cuối của bệnh
v Các bệnh nhân khó
Tran Khanh Toan 36
v Khi người chăm sóc mệt mỏi
Chuỗi sự kiện gia đình – Khái niệm
v Là công cụ theo dõi, đánh giá về lịch sử gia
đình theo thời gian
v Đề cập đến các sự kiện quan trọng có thể có ảnh hưởng đến sức khỏe của bệnh nhân.
Tran Khanh Toan 37
v Được sử dụng như một hồ sơ tiểu sử
Ví dụ về chuỗi sự kiện gia đình
Tran Khanh Toan 38
Sử dụng chuỗi sự kiện gia đình khi nào?
v Bệnh mạn tính biết từ trước.
v Gặp phải khó khăn trong chăm sóc
v Bệnh nhân từ chối điều trị
v Các trường hợp có hành vi không thích hợp trong
chăm sóc phụ nữ có thai và cho con bú
v Lạm dụng rượu và thuốc
Tran Khanh Toan 39
v Lạm dụng thể chất và tình dục.
Các công cụ đánh giá gia đình
• Cây phả hệ (Genogram/Pedigree) • Bản đồ gia đình (Family Mapping)
Cấu trúc gia đình
• Vòng đời gia đình (Family Life Circle)
Sự phát triển của gia đình
• Chuỗi sự kiện gia đình (Family Lifeline) • Chỉ số APGAR (Family APGAR)
Chức năng gia đình
• SCREEM
Nguồn lực gia đình
Tran Khanh Toan 40
Các công cụ đánh giá gia đình
Công cụ
Khái niệm
Sử dụng
Cây phả hệ
Có thể sử dụng cho tất cả các đối tượng bệnh nhân
Sơ đồ thể hiện cấu trúc gia đình; mối quan hệ và các sự kiện quan trọng của các thành viên
Bản đồ gia đình
Sơ đồ về cấu trúc của gia đình, thể hiện các mối quan hệ, sự tương tác, ảnh hưởng lẫn nhau giữa các thành viên
Bệnh rối loạn tâm thần kinh; bệnh nhân khó; lạm dụng chất; nhiều thành viên mắc; bệnh mạn tính, khó chữa
Vòng đời gia đình
Xác định những giai đoạn của sự phát triển gia đình, phản chiếu những chức năng sinh học và nhận thức nhất định
Cho tất cả đối tượng, đánh giá nhanh trở ngại giữa BN và gia đình, đặc trưng của tiến trình gia đình (liên kết, tách rời, chỉ trích)
Chuỗi sự kiện gia đình
Công cụ theo dõi, đánh giá các sự kiện quan trọng ảnh hưởng đến sức khoẻ của thành viên trong gia đình theo thời gian
Bệnh mạn tính biết trước; khó khăn trong chăm sóc; BN từ chối điều trị; BN lạm dụng, bị lạm dụng
Tran Khanh Toan 41
THU THẬP THÔNG TIN, VẼ VÀ PHÂN TÍCH CÂY PHẢ HỆ
Lưu ý trong vẽ cây phả hệ
v Thông tin hành chính: Cây phả hệ của ai, ngày vẽ,
người vẽ (trong bài tập là họ và tên, tổ, lớp)
v Ít nhất 3 thế hệ v Bệnh nhân/đối tượng cung cấp thông tin vẽ ở vị trí
trung tâm để làm nổi bật thông tin
v Sử dụng đúng và trình bày thống nhất các ký hiệu
về giới, tuổi, bệnh, tử vong,…
v Trong quan hệ hôn nhân: nam trái nữ phải v Trong quan hệ anh em: tuổi giảm dần từ trái sáng
phải
v Để giúp làm nổi bật thông tin của BN, tránh chồng
chéo giữa các gia đình hạt nhân, có thể vi phạm quy tắc về tuổi giảm dần
Tran Khanh Toan 43
Các bước thu thập thông tin (các câu hỏi)
v “Anh/chị có bất cứ mối quan ngại nào về một bệnh tật hoặc vấn đề SK nào đó mà dường xuất hiện trong các thế hệ gia đình của anh/chị hay vợ/chồng anh/chị?"
v "Có ai có vấn đề quan trọng về sức khoẻ thể chất hay tinh thần không? Có ai cần điều trị tại bệnh viện? Có ai từng bị bệnh nặng hay phải phẫu thuật không? Họ đã được chẩn đoán khi bao nhiêu tuổi?
v "Có người lớn, trẻ em hay trẻ sơ sinh tử vong không? Họ tử vong khi bao nhiêu tuổi và nguyên nhân chết là gì? Có trường hợp nào sẩy thai hoặc bị thai chết lưu không?”.
Tran Khanh Toan 44
Các bước thu thập thông tin (các câu hỏi)
v Trong phạm vi 3 đời của gia đình mình, có ai có hôn nhân
cận huyết thống không? (nhạy cảm)
v Mối quan hệ trong gia đình bạn hiện nay như thế nào? Có ai xung khắc với nhau hay thân thiết với nhau hơn những người khác không?
v Tối thiểu phải thu được thông tin 3 thế hệ trong hàng thừa kế thứ nhất: anh chị em, con cái và bố mẹ. Nếu chưa có con cái phải hỏi thêm về ông bà cho đủ 3 thế hệ.
v Có thể không cần phải ghi lại tên của các thành viên trong gia đình mở rộng mặc dù điều quan trọng là cho thấy có bao nhiêu người không bị ảnh hưởng trong gia đình.
Tran Khanh Toan 45
Các bước vẽ cây phả hệ
v Bước 1: Bắt đầu từ bệnh nhân, người cung cấp thông tin.
o Bắt đầu từ phía trên tờ giấy nếu vẽ xuống các đời dưới hoặc bắt đầu
từ bên dưới nếu vẽ lên các đời trên
o Vẽ ký hiệu tương ứng với giới của BN o Hỏi thông tin về vợ/chồng hiện tại và trước đây. Nhạy cảm khi hỏi về
hôn nhân cận huyết (anh chị có quan hệ họ hàng gì không?)
v Bước 2: Hỏi về con cái
o Có bao nhiêu con? Có mất cháu nào không? o Có con với các cuộc hôn nhân khác không? o Tên, tuổi, ngày sinh của trẻ, bắt đầu từ trẻ lớn tuổi nhất (vẽ từ bên
trái
o Nếu có mang thai, ghi ngày đầu của kỳ kinh cuối, nếu có sẩy thai,
thai lưu vẽ ký hiệu tương ứng và thêm tuổi thai
Tran Khanh Toan 46
Các bước vẽ cây phả hệ
v Bước 3: Hỏi về anh chị em của BN và gia đình họ.
o Có bao nhiêu anh chị em, có ai mất không? Có cùng cha mẹ không?
o Tình trạng hôn nhân, tên và ngày sinh của vợ, chồng, con cái của
mỗi người. Vẽ lại thống tin nếu có sẩy thai, thai lưu, tử vong trẻ em
o Hỏi thông tin về các vấn đề bệnh tật.
v Bước 4: Hỏi thông tin lần lượt về bố hoặc mẹ
o Hỏi tên, ngày tháng năm sinh và các vấn đề bệnh tật của từng
người
o Cân nhắc có cần hỏi thêm chi tiết về anh chị em của bố mẹ không?
o Vẽ bao nhiêu thế hệ tuỳ thuộc lý do vẽ cây phả hệ
v Bước 5: Vẽ thông tin tương tự cho vợ/chồng của BN để
hoàn thành cây phả hệ
Tran Khanh Toan 47
Các bước vẽ cây phả hệ
Tran Khanh Toan 48
Các bước gọn hơn
v Đầu tiên, vẽ gia đình hạt nhân: bố mẹ và con v Gia đình hạt nhân của bố và mẹ v Các gia đình mở rộng: của anh chị em của bố,
mẹ…..
Tran Khanh Toan 49
v Các thông tin khác
Ví dụ về vẽ cây phả hệ
v Vẽ cây phả hệ gia đình bệnh nhân của bạn, cô
Tran Khanh Toan 50
Anna, 35 tuổi. Cô có một người em trai tên Brad 32 tuổi. Anna và Brad hai là con của ông Charles, người đã chết ở tuổi 61 do ung thư, và bà Nancy, 57 tuổi vẫn còn sống. Anna kết hôn với Don, 36 tuổi, và họ có hai con trai sinh đôi 6 tuổi, James và John. Brad kết hôn với Linda và có một cô con gái 5 tuổi, Sarah, và một cậu con trai 2 tuổi, Michael. Brad và Linda vừa mới ly hôn.
Tran Khanh Toan 51
Nhận xét, phân tích cây phả hệ
v Về cấu trúc và thông tin: Bao nhiêu thế hệ, bao nhiêu thành viên, thông tin đầy đủ không, có thể hiện cả mối quan hệ giữa các thành viên không?
v Về bệnh tật, vấn đề sức khoẻ: Kết luận đối tượng/
không, có liên tục giữa các thế hệ không, có khác biệt về giới không?;
o Bệnh có xuất hiện sớm không; có gặp ở những nhóm đối
tượng hiếm gặp không; gặp ở những đối tượng ko có yếu tố nguy cơ không?
Tran Khanh Toan 52
bệnh nhân có nguy cơ cao với vấn đề sức khoẻ quan tâm hay không? (từ đó đưa ra giải pháp dự phòng, sàng lọc, điều trị). Dựa vào: o Tần suất xuất hiện bệnh trong các thế hệ: Tần suất cao
Tình huống 1
Tran Khanh Toan 53
Tình huống 2
Tran Khanh Toan 54
Tài liệu tham khảo, đọc thêm
v Bộ môn Y học gia đình – Trường Đại học Y Hà Nội (2015). Giáo trình Y học gia đình. Nhà xuất bản Y học, Hà Nội.
Tran Khanh Toan 55
v National Genetics Education and Development Center (2015). Taking and Drawing a Family History.
TRÂN TRỌNG CẢM ƠN
Tran Khanh Toan 56
