Bài giảng Độc học môi trường: Chương 6

CHÖÔNG 6: PHÖÔNG THÖÙC XAÂM NHAÄP CUÛA CHAÁT ÑOÄC VAØO CÔ THEÅ CON NGÖÔØI

ThS. Nguyeãn Thò Thu Hieàn

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 1

Phöông thöùc xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc vaøo cô theå con ngöôøi

6.1. Giôùi thieäu chung 6.2. Quaù trình haáp thuï chaát ñoäc vaøo cô theå 6.2.1. Maøng teá baøo 6.2.2. Haáp thuï ñoäc chaát qua da 6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi 6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa 6.2.5. Toác ñoä haáp thuï 6.3. Phaân boá 6.4. Quaù trình chuyeån hoùa ñoäc chaát 6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát 21-Mar-12

ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 2

6.1. Giôùi thieäu chung

 Cô theå con ngöôøi ñöôïc ngaên caùch vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi

bôûi 3 loaïi maøng chính:

 Da  Bieåu moâ cuûa heä tieâu hoùa  Bieåu moâ cuûa heä hoâ haáp Ñoäc chaát haáp thuï vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa ít hôn so

vôùi ñöôøng da vaø bieåu moâ cuûa heä hoâ haáp.

Ñoäc tính cuûa caùc chaát seõ bò giaûm bôùt khi qua ñöôøng tieâu

hoùa do taùc ñoäng cuûa dòch tieâu hoùa. ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền

21-Mar-12 3

6.1. Giôùi thieäu chung

 Phoåi ngöôøi coù dieän tích tieáp xuùc vôùi khoâng khí laø 90m2,

trong ñoù 70m2 laø dieän tích tieáp xuùc cuûa pheá nang. Maïng löôùi mao maïch cuûa phoåi coù dieän tích tôùi 140m2.

 Ñeå xaâm nhaäp vaøo maùu thì ñoäc chaát phaûi vöôït qua ñöôïc caùc

maøng (da, bieåu moâ cuûa heä hoâ haáp, bieåu moâ cuûa heä tieâu hoùa) tröôùc khi taán coâng leân moät khu vöïc naøo ñoù cuûa cô theå.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 4

6.1. Giôùi thieäu chung

 Söï xaâm nhaäp cuûa moät ñoäc chaát qua baát kyø moät maøng sinh

hoïc naøo ñeàu ñöôïc quyeát ñònh bôûi caùc tính chaát hoùa lyù cuûa noù nhö:

 Möùc ñoä ion hoùa thaáp

 Heä soá phaân boá môõ / nöôùc cuûa daïng khoâng ion hoùa cao

 Caùc baùn kính nguyeân töû hoaëc phaân töû cuûa caùc chaát coù

khaû naêng tan ít trong nöôùc.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 5

6.1. Giôùi thieäu chung

 Khi moät chaát ñoäc ñaõ vöôït qua caùc maøng, noù nhaäp vaøo voøng

tuaàn hoaøn maùu vaø mang ñi khaép cô theå vôùi moät soá daïng khaùc nhau:

 Caùc phaân töû coù khaû naêng khueách taùn töï do ñöôïc hoøa tan

trong nöôùc nhuõ töông.

 Caùc phaân töû lieân keát thuaän nghòch vôùi caùc protein hoaëc

caùc caáu töû khaùc cuûa huyeát thanh.

 Caùc phaân töû töï do hoaëc lieân keát naèm trong hoàng caàu vaø

caùc yeáu toá taïo thaønh khaùc.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 6

6.1. Giôùi thieäu chung

 Phaûn öùng sinh hoïc ñoái vôùi 1 hoùa chaát nguy haïi phuï thuoäc tröïc tieáp vaøo lieàu löôïng cuûa hoùa chaát ñoù haáp thuï vaøo cô quan noäi taïng.

 Taùc ñoäng cuûa baát kyø moät ñoäc chaát naøo cuõng ñeàu phuï thuoäc

chuû yeáu vaøo noàng ñoä cuûa noù taïi khu vöïc taùc ñoäng.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 7

6.1. Giôùi thieäu chung

 Tieáp xuùc (söï phôi nhieãm)  Lieàu löôïng  Haáp thuï  Phaân chuyeån  Baøi tieát  Toàn löu

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 8

Söï tieáp xuùc (söï phôi nhieãm - exposure)

 Söï tieáp xuùc cuûa 1 chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå soáng coù theå ñöôïc

hieåu laø söï coù maët cuûa moät chaát laï ñoái vôùi cô theå (xenobiotic) trong cô theå sinh vaät.

 Ñôn vò: ppm hoaëc ñôn vò khoái löôïng/m3 khoâng khí, lít nöôùc

hay kg thöïc phaåm.

 Söï tieáp xuùc qua da thöôøng bieåu dieãn theo noàng ñoä/dieän tích

beà maët cô theå.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 9

Lieàu löôïng (dose)

 Lieàu löôïng laø löôïng chaát ngoaïi sinh (chaát laï ñoái vôùi cô theå) tieáp caän boä phaän ñích vaø gaây ra phaûn öùng hoùa hoïc giöõa chaát ñoäc vaø caùc hôïp chaát noäi sinh trong boä phaän ñích ñoù.

 Ñôn vò: khoái löôïng chaát ñoäc / kg troïng löôïng cô theå hay m2

beà maët cô theå.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 10

Haáp thuï

 Haáp thuï laø quaù trình caùc chaát thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm nhaäp vaøo maùu. Söï haáp thuï caùc ñoäc chaát coøn coù theå xaûy ra qua ñöôøng tieâu hoùa, hoâ haáp, da…

 Söï vaän chuyeån chaát ñoäc töø heä tuaàn hoaøn vaøo caùc moâ cuõng goïi laø söï haáp thuï. Noù töông töï nhö quaù trình haáp thuï hoùa chaát töø beà maët cô theå vaøo heä tuaàn hoaøn  phaûi luoân caân nhaéc 2 khía caïnh cuûa söï haáp thuï:  Chuyeån töø beà maët cô theå vaøo maùu (hay baïch huyeát)  Chuyeån töø maùu vaøo caùc moâ.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 11

Haáp thuï

 Löôïng haáp thuï caùc chaát trong cô theå ñoäng vaät phuï thuoäc

vaøo:  Löôïng chaát ñöa vaøo  Thôøi gian cô theå bò tieáp xuùc  Kieåu, loaïi xaâm nhaäp …

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 12

Ví duï:

 Ñoäc chaát trong khoâng khí (khí, buïi): söï haáp thuï vaø thôøi gian löu tröõ caùc ñoäc chaát trong cô theå ñoäng vaät phuï thuoäc nhieàu vaøo kích thöôùc haït cuûa chuùng. Nhöõng haït naøy coù theå seõ keát laéng ôû beà maët cô quan hoâ haáp theo 1 trong 3 quaù trình sau:  Phaân taùn haït: haït coù kích thöôùc vaøi micron klhi luoàng gioù

gaëp beà maët doác

 Laéng ñoïng theo löïc haáp daãn: phuï thuoäc vaøo khoái löôïng vaø hình daïng cuûa haït. Haït coù ñoàng maät ñoä thì quaù trình naøy xaûy ra khi haït coù ñöôøng kính töø 0.5 – 5 micron.

 Khueách taùn: haït coù kích thöôùc nhoû.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 13

Haáp thuï

 Ngoaøi ra söï haáp thuï coøn phuï thuoäc vaøo caùc quaù trình:

 Phaân boá

 Chuyeån hoùa

 Baøi tieát

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 14

Phaân boá

 Töø heä thoáng tuaàn hoaøn trong cô theå, ñoäc chaát ñi qua moät, nhieàu hay thaäm chí taát caû caùc cô quan trong cô theå  quaù trình naøy goïi laø quaù trình phaân boá (hay quaù trình phaân chuyeån, söï phaân chuyeån)

 Phaân chuyeån laø quaù trình vaän chuyeån ñoäc chaát sau khi ñaõ

xaâm nhaäp vaøo maùu ñeán caùc cô quan trong cô theå.

 moät soá ñoäc chaát coù theå chuyeån hoùa, moät soá chaát bò tích luõy

trong cô theå.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 15

Baøi tieát

 Tuøy vaøo tính chaát lyù hoùa maø caùc ñoäc chaát ñaøo thaûi ra ngoaøi cô

theå theo ñöôøng thaän, tieâu hoùa, da.

 Thaän laø cô quan ñaøo thaûi chính.  Ñoäc chaát cuõng ñöôïc ñaøo thaûi qua caùc noäi cô quan khaùc nhö:  kim loaïi naëng thöôøng ñaøo thaûi ra khoûi cô theå qua ñöôøng

ruoät

 ÔÛ gan moät soá ñoäc chaát ñöôïc chuyeån hoùa roài lieân hôïp sulfo

hoaëc glucuronic  sau ñoù ñöôïc ñaøo thaûi

 Moät soá ñoäc chaát coù theå ñaøo thaûi qua hôi thôû döôùi daïng khí hôi.  Caùc ñoäc chaát coøn ñöôïc baøi tieát qua ñöôøng moà hoâi vaø söõa.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 16

Toàn löu

 Khaû naêng toàn löu cuûa ñoäc chaát phuï thuoäc vaøo:

 Ñaëc ñieåm hoùa hoïc  Caáu truùc phaân töû  Tính chaát vaät lyù Ví duï: - Chlordane, DDT, PCB thöôøng taäp trung ôû caùc toå chöùc môõ. - Protein cuûa plasma coù theå lieân keát vôùi Cu, Zn - Pb tích ñoïng trong xöông.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 17

6.2. Quaù trình haáp thuï chaát ñoäc vaøo cô theå

6.2.1. Maøng teá baøo 6.2.2. Haáp thuï ñoäc chaát qua da 6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi 6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa 6.2.5. Toác ñoä haáp thuï

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 18

6.2.1. Maøng teá baøo

 Haàu heát caùc tröôøng hôïp, chaát ñoäc phaûi xuyeân qua maøng teá baøo, ñi ñeán vò trí muïc tieâu ñeå taïo ra phaûn öùng sinh hoïc.  Maøng teá baøo ñöôïc caáu taïo töø caùc protein vaø phospholipid.  Phospholipid thöôøng ñöôïc bieåu dieãn baèng nhöõng hình

oval saãm maøu vôùi 2 ñuoâi. Phaàn ñaàu coù tính phaân cöïc neân tan ñöôïc trong nöôùc, phaàn ñuoâi coù tính khoâng phaân cöïc neân tan ñöôïc trong môõ.

 Protein ñöôïc bieåu dieãn baèng nhöõng ñöôøng xoaén mang

theo 2 ñieän tích aâm vaø ñieän tích döông.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 19

6.2.1. Maøng teá baøo

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 20

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 21

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 22

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 23

6.2.1. Maøng teá baøo

 Maøng teá baøo ñoùng vai troø nhö moät lôùp daàu moûng trong moâi

tröôøng loûng.

 Nhöõng hôïp chaát tan trong môõ ñi qua maøng teá baøo nhanh hôn

raát nhieàu so vôùi nhöõng hôïp chaát tan trong nöôùc.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 24

6.2.1. Maøng teá baøo

 Caùc hôïp chaát tan trong môõ ñöôïc haáp thuï qua beà maët cô theå nhanh hôn (thöôøng nhanh hôn gaáp nhieàu laàn) so vôùi caùc hôïp chaát tan trong nöôùc; caùc hôïp chaát trong nöôùc chæ coù theå ñi qua ñöôïc maøng teá baøo baèng moät cô cheá vaän chuyeån ñaëc bieät.

 Con ñöôøng chính ñeå caùc ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñi vaøo cô

theå laø thoâng qua da, qua phoåi vaø thaønh ruoät.

 Moät soá chaát laï ñoái vôùi cô theå (xenobiotic) coù theå taùc ñoäng tröïc tieáp töø beà maët beân ngoaøi cuûa maøng dòch baøo, chuùng ñöôïc gaén vaøo nhöõng protein ñaëc bieät (cô quan tieáp nhaän) treân maøng teá baøo.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 25

6.2.2. Haáp thuï qua da

Moät chaát daây dính treân da coù theå coù 4 phaûn öùng sau:  Da vaø toå chöùc môõ taùc duïng nhö haøng raøo baûo veä choáng laïi

söï xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát.

 Ñoäc chaát coù theå phaûn öùng vôùi beà maët da  gaây vieâm da.  Ñoäc chaát xaâm nhaäp qua da  keát hôïp vôùi protein gaây caûm

öùng da.

 Ñoäc chaát xaâm nhaäp qua da  ñi vaøo maùu.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 26

6.2.2. Haáp thuï qua da

 Con ñöôøng haáp thuï cuûa ñoäc chaát qua da:

 Qua teá baøo da (teá baøo bieåu bì) ñaây laø con ñöôøng cô baûn  Qua tuyeán baõ vaø caùc tuyeán khaùc

 Haàu heát caùc ñoäc chaát ñöôïc haáp thuï thoâng qua caùc teá baøo

bieåu bì.

 Tuyeán moà hoâi vaø chaân toùc chieám ít hôn 1% dieän tích beà maët cô theå vaø chæ moät soá ít caùc ñoäc chaát ñöôïc haáp thuï vaøo cô theå qua nhöõng ñieåm naøy.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 27

6.2.2. Haáp thuï qua da

 Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán haáp thuï ñoäc chaát qua da:

 Caáu truùc hoùa hoïc  Tính chaát lyù hoùa  Nhieät ñoä moâi tröôøng  Vuøng giaûi phaãu da khaùc nhau …

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 28

Caáu truùc da

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 29

Caáu taïo bieåu bì da

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 30

Caáu truùc cuûa 1 teá baøo bieåu bì

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 31

6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi

 Caùc chaát ñoäc tieáp xuùc khi hít thôû seõ haáp thuï qua phoåi.

 Caùc ñoäc chaát thuoäc nhoùm naøy thöôøng laø:

 Caùc khí nhö: CO, NO2 , SO2 ,  Hôi cuûa caùc chaát loûng deã bò bay hôi nhö: benzen, CCl4,  Hôi chì trong xaêng…

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 32

6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi

 Dieän tích tieáp xuùc vôùi khoâng khí cuûa phoåi ngöôøi laø 90m2,

trong ñoù 70m2 laø dieän tích tieáp xuùc cuûa pheá nang.

 Maïng löôùi mao maïch phong phuù vôùi dieän tích 140m2   Doøng maùu qua phoåi nhanh

 taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï haáp thu caùc chaát coù trong

khoâng khí qua pheá nang vaøo mao maïch.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 33

6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi

 Tuøy theo baûn chaát cuûa chaát ñoäc maø gaây phaûn öùng treân ñöôøng hoâ haáp daãn ñeán toån thöông nhö: kích thích, vieâm nhieãm, phuø neà, giaõn pheá nang, xô phoåi…

 Caùc chaát khí coù khaû naêng tan trong nöôùc  seõ tan trong nöôùc nhaày khí quaûn  tích ñoïng  gaây toån thöông.

 Caùc chaát khí tan trong môõ thaåm thaáu qua maøng phoåi.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 34

6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi

 Haït buïi coù ñöôøng kính lôùn hôn 10m thöôøng taùc ñoäng ñeán ñöôøng hoâ haáp treân (muõi vaø khí quaûn)  thöôøng bò thaûi ra thoâng qua vieäc ho, haét hôi hoaëc ñoâi khi nuoát vaøo theo ñöôøng tieâu hoùa.

 Haït buïi coù ñöôøng kính töø 1 ñeán 5 m thöôøng taùc ñoäng ñeán

phoåi vaø caùc mao maïch trong phoåi.

 Haït coù d < 1 m thöôøng ñeán taän maøng phoåi.

 Haït tan thaám qua maøng phoåi ñi vaøo heä tuaàn hoaøn maùu; haït khoâng tan ñöôïc khueách taùn chaäm hôn vaø vaøo maïch maùu thoâng qua heä tuaàn hoaøn cuûa baïch caàu.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 35

6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa (maøng ruoät)

 Nhieàu ñoäc chaát laø caáu töû cuûa thöïc phaåm  ñöôïc haáp thuï

qua heä tieâu hoùa.

 Ñoäc chaát haáp thuï qua ñöôøng tieâu hoùa ít hôn so vôùi ñöôøng hoâ

haáp vaø da.

 Tính ñoäc cuûa nhieàu chaát ñoäc seõ bò giaûm khi ñi qua ñöôøng tieâu hoùa do taùc ñoäng cuûa dòch daï daøy (acid) vaø dòch tuïy (kieàm)

 Söï haáp thuï coù theå xaûy ra töø mieäng cho ñeán ruoät giaø  caùc hôïp chaát ñöôïc haáp thuï qua ruoät taïi nhöõng nôi chuùng coù maët vôùi noàng ñoä cao nhaát vaø ôû daïng tan ñöôïc trong môõ.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 36

6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa (maøng ruoät)

 Raát nhieàu caùc ñoäc chaát mang tính acid nheï hay kieàm nheï vaø toàn taïi döôùi daïng hoãn hôïp cuûa caùc chaát ñöôïc ion hoùa vaø khoâng ñöôïc ion hoùa.

 Caùc daïng khoâng ion hoùa vaø coù ñoä phaân cöïc thaáp nhaát  thöôøng coù khaû naêng tan trong môõ vaø deã khueách taùn qua maøng môõ.

 Nhôø caùc vi khuaån ñöôøng ruoät maø caùc ñoäc chaát coù theå bò thay ñoåi ñoäc tính vaø söï haáp thuï qua nhöõng quaù trình chuyeån hoùa sinh hoùa quan troïng dieãn ra ôû trong ruoät.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 37

6.2.5. Toác ñoä haáp thuï

 Cöôøng ñoä cuûa caùc taùc ñoäng coù haïi phuï thuoäc vaøo haøm soá

noàng ñoä hoùa chaát taïi khu vöïc bò nhieãm.

 Haàu heát caùc tröôøng hôïp, haáp thuï laø thaåm thaáu thuï ñoäng  söï cheânh leäch noàng ñoä taïi khu vöïc haáp thuï vaø maùu ñöôïc bieåu thò baèng phöông trình muõ: logM = logMo – (Ka t)/2,30

Trong ñoù: Mo: noàng ñoä cuûa hoùa chaát taïi ñòa ñieåm haáp thuï ôû thôøi ñieåm baét

ñaàu.

M: noàng ñoä cuûa hoùa chaát taïi ñòa ñieåm haáp thuï ôû thôøi ñieåm t. Ka : haèng soá haáp thuï

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 38

6.2.5. Toác ñoä haáp thuï

 Phaàn lôùn caùc chaát ñoäc vôùi noàng ñoä thaáp bò thaûi loaïi ra khoûi

cô theå vôùi toác ñoä phuï thuoäc vaøo:  noàng ñoä trong maùu  khaû naêng chuyeån hoùa sang caùc hôïp chaát tan ñöôïc trong

nöôùc.

 Neáu ñoäc chaát tan ñöôïc trong môõ  ñaøo thaûi tröïc tieáp seõ raát

khoù khaên  coi nhö toác ñoä ñaøo thaûi baèng khoâng.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 39

6.3. Phaân boá

 Phaân chuyeån laø quaù trình vaän chuyeån ñoäc chaát sau khi ñaõ

xaâm nhaäp vaøo maùu ñeán caùc cô quan trong cô theå.

 moät soá ñoäc chaát coù theå chuyeån hoùa, moät soá chaát bò tích luõy

trong cô theå.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 40

6.3. Phaân boá (Phaân chuyeån)

 Toác ñoä phaân chuyeån caùc ñoäc chaát tôùi teá baøo cuûa moãi cô

quan phuï thuoäc vaøo:  Heä thoáng caùc maïch maùu löu chuyeån qua cô quan ñoù.  Khaû naêng löu giöõ chaát ñoäc cuûa caùc teá baøo.

 Caùc vò trí löu giöõ ñoäc chaát coù theå laø:  Caùc protein cuûa huyeát töông  Môõ cuûa cô theå  Xöông  Gan vaø thaän

21-Mar-12

ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 41

6.3. Phaân boá (Phaân chuyeån)

 Söï phaân boá ñaëc bieät cho töøng ñoäc chaát phuï thuoäc vaøo phaûn

öùng lyù hoùa cuûa ñoäc chaát vôùi caùc heä thoáng cô quan töông öùng:  Ñoäc chaát coù tính ñieän ly löu giöõ ôû moät soá toå chöùc vaø cô

quan khaùc nhau, ví duï nhö: chì, fluor taäp trung trong xöông; baïc, vaøng ôû da hoaëc laéng ñoïng ôû gan, thaän döôùi daïng phöùc chaát.

 Caùc chaát khoâng ñieän ly loaïi dung moâi höõu cô tan trong môõ

taäp trung trong caùc toå chöùc giaøu môõ nhö thaàn kinh.

 Caùc chaát khoâng ñieän ly vaø khoâng hoøa tan trong caùc chaát

beùo noùi chung thaám vaøo caùc toå chöùc keùm hôn vaø phuï thuoäc vaøo kích thöôùc phaân töû vaø noàng ñoä ñoäc chaát.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 42

6.4. Quaù trình chuyeån hoùa ñoäc chaát

 Ñoäc chaát vaøo cô theå seõ tham gia vaøo quaù trình bieán ñoåi sinh

hoïc – xaûy ra ôû nhieàu boä phaän vaø moâ.

 Vò trí chính xaûy ra söï trao ñoåi hoùa hoïc laø gan, da vaø phoåi.

 Ñaëc tính chung cuûa haàu heát caùc quaù trình chuyeån hoùa caùc saûn phaåm cuûa söï trao ñoåi chaát laø phaân cöïc hôn so vôùi caùc chaát ban ñaàu  thuaän lôïi cho söï ñaøo thaûi caùc ñoäc chaát vaøo nöôùc tieåu vaø maät.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 43

6.4. Quaù trình chuyeån hoùa ñoäc chaát

 Söï trao ñoåi chaát coù theå chia thaønh 2 giai ñoaïn tuøy theo caùc

phaûn öùng enzym:  Caùc phaûn öùng cuûa giai ñoaïn 1: oxy hoùa, khöû oxy, thuûy phaân  caùc heä thoáng enzym chính tham gia vaøo caùc phaûn öùng trong giai ñoaïn 1 laø caùc oxydaza hoaëc monooxygennaza phoái hôïp vôùi cytochrome.

 Caùc phaûn öùng cuûa giai ñoaïn 2: phaûn öùng lieân hôïp 

tham gia vaøo söï toång hôïp daãn xuaát cuûa chaát laï  ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình trao ñoåi chaát loaïi boû ñoäc tính.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 44

Caùc phaûn öùng cuûa giai ñoaïn 1

 Oxy hoùa: laø gñ thoâng thöôøng nhaát cuûa phaûn öùng chuyeån hoùa sinh hoïc, goàm oxy hoùa röôïu, aldehyt thaønh caùc acid töông öùng; oxy hoùa caùc nhoùm alkyl thaønh alcol, nitrit thaønh nitrat…  Khöû oxy: ít gaëp hôn quaù trình oxy hoùa, ví duï nhö: aldehyt vaø xeton  alcol; clorat  tricloretanol; caùc nitro (-NO2 ) cuûa HC thôm ñöôïc khöû thaønh amin (-NH2 )…

 Thuûy phaân:

 Ñoái vôùi chaát höõu cô: quaù trình thuûy phaân nhôø enzym. Caùc hôïp chaát cuûa carbon, sulfur nitrogen vaø phosphat  acid vaø röôïu; caùc este thuûy phaân thaønh caùc amide nhôø nhieàu loaïi enzym tuøy thuoäc vaøo nhoùm alkyl.

 Ñoái vôùi chaát voâ cô: chæ laø phaûn öùng thoâng thöôøng.

ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 45

21-Mar-12

Caùc phaûn öùng cuûa giai ñoaïn 2: phaûn öùng lieân hôïp

 Lieân hôïp vôùi S: HCN vaø caùc cyanur keát hôïp vôùi S ñeå taïo thaønh caùc thiocyanat khoâng ñoäc vaø thaûi vaøo nöôùc tieåu.

 Lieân hôïp vôùi nhoùm metyl (-CH3 )  Lieân hôïp vôùi H2SO4: phaàn lôùn carbon thôm vaø daãn xuaát nitro vaø amin cuûa noù bò oxy hoùa hoaëc khöû  lieân hôïp vôùi acid sulfuric roài thaûi vaøo nöôùc tieåu döôùi daïng muoái kieàm.

 Lieân hôïp vôùi glucuronic: phenol vaø caùc daãn xuaát, alcaloid, steroid lieân hôïp vôùi acid glucuronic ôû gan ñaøo thaûi qua nöôùc tieåu.

 Lieân hôïp vôùi caùc glycin: caùc acid thôm thöôøng lieân hôïp vôùi

glycin.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 46

6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát

 Coù nhieàu caùch ñaøo thaûi ñoäc chaát ra ngoaøi cô theå:

 Thaän  laø cô quan chính chòu traùch nhieäm thaûi loaïi caùc

ñoäc chaát vaø caùc chaát laï khoûi cô theå.

 Maät vaø gan

 Phoåi

 Moà hoâi, nöôùc boït, nöôùc maét, söõa …

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 47

6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát

 Quaù trình ñaøo thaûi gioáng vôùi quaù trình haáp thuï, vaän chuyeån caùc hoùa chaát ñi qua caùc maøng sinh hoïc döïa vaøo söï cheânh leäch veà noàng ñoä hoùa chaát. Hoùa chaát di chuyeån töø ñieåm coù noàng ñoä cao ñeàn ñieåm coù noàng ñoä thaáp.

 Baøi tieát dòch vaøng cuûa gan laø ví duï cho söï ñaøo thaûi caùc hôïp

chaát hoùa hoïc tan trong nöôùc.

 Caùc hôïp chaát tan trong môõ ñaøo thaûi ra khoûi cô theå raát chaäm qua caùc doøng tuaàn hoaøn thaûi chaát loûng (nöôùc) nhö nöôùc tieåu hay dòch vaøng cuûa gan  chuùng tích luõy raát laâu trong cô theå con ngöôøi cho ñeán khi chuùng bò chuyeån hoùa thaønh nhöõng daãn xuaát tan ñöôïc trong nöôùc.

21-Mar-12 ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 48

6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát

 Caùc hôïp chaát tan trong môõ ñöôïc thaän loïc ra khoûi maùu

thöôøng laïi nhanh choùng bò haáp thuï laïi vaøo maùu taïi thaän neáu nhö nöôùc tieåu khoâng ñöôïc thaûi ngay ra ngoaøi cô theå.

 Söï baøi tieát qua maät ñoùng vai troø chuû yeáu trong vieäc ñaøo thaûi

3 loaïi hôïp chaát vôùi troïng löôïng phaân töû lôùn hôn 300:  Caùc anion  Caùc cation  Caùc phaân töû khoâng bò ion hoùa chöùa caû caùc nhoùm phaân