1
TRƯ Ờ NG ĐẠ I HỌ C PHẠ M VĂN ĐỒ NG
KHOA SƯ PHẠ M TỰ NHIÊN
BÀI GIẢ NG VĂN HỌ C 2
THI PHÁP HỌ C – THI PHÁP VĂN HỌ C
DÂN GIAN
DÙNG CHO HỆ CĐ NGÀNH GIÁO DỤ C TIỂ U HỌ C
HỌ VÀ TÊN GV:Th.sĩ Nguyễ n Thị Hồ ng Liên
BỘ MÔN :Giáo dụ c Tiể u họ c
Quảng Ngãi, tháng 5 /2016
2
MỤ C LỤ C
Trang
•LỜ I NÓI ĐẦ U
Chư ơ ng 1: Mộ t số vấ n đề thi pháp họ c
1. Thi pháp và thi pháp họ c
2. Thi pháp nhân vậ t
3. Thi pháp không gian, thờ i gian nghệ thuậ t
4. Thi pháp chi tiế t nghệ thuậ t
5. Thi pháp cố t truyệ n, kế t cấ u
6. Thi pháp giọ ng điệ u và lờ i văn nghệ thuậ t
Chư ơ ng 2:Nhữ ng đặ c điể m thi pháp củ a mộ t số thể loạ i văn họ c dân gian
1. Thi pháp văn họ c dân gian
2. Thi pháp truyệ n dân gian
2.1. Đặ c điể m thi pháp củ a thể loạ i thầ n thoạ i
2.2. Đặ c điể m thi pháp củ a truyệ n truyề n thuyế t lị ch sử
2.3. Đặ c điể m thi pháp truyệ n cổ tích
2.4. Đặ c điể m thi pháp truyệ n ngụ ngôn
2.5. Đặ c điể m thi pháp truyệ n cư ờ i
3. Thi pháp văn vầ n dân gian
3.1. Đặ c điể m thi pháp củ a tụ c ngữ
3.2. Đặ c điể m thi pháp củ a câu đố
3.3. Đặ c điể m thi pháp củ a ca dao
•TÀI LIỆ U HỌ C TẬ P
•PHỤ LỤ C: CÂU HỎ I VÀ BÀI TẬ P THỰ C HÀNH
3
4
4
8
9
12
13
15
17
18
19
20
23
27
29
32
32
36
46
51
52
3
LỜ I NÓI ĐẦ U
Bài giả ngVăn họ c 2 do các tác giả ở Tổ Giáo dụ c Tiể u họ c, Trư ờ ng Đạ i họ c Phạ m
Văn Đồ ng biên soạ n vớ i mụ c đích trang bị cho sinh viên nhữ ng hiể u biế t nhấ t đị nh về thi
pháp họ c nói chung, thi pháp văn họ c dân gian nói riêng nhằ m dạ y tố t môn Tiế ng Việ t ở
trư ờ ng tiể u họ c trên tinh thầ n "dạ y văn qua môn Tiế ng Việ t", đồ ng thờ i có thể vậ n dụ ng
vào nghiên cứ u nhữ ng tác phẩ m văn họ c dành cho trẻ em trong và ngoài nhà trư ờ ng.
Công trình là sự kế thừ a nhữ ng kiế n thứ c lí luậ n về thi pháp, thi pháp họ c củ a các chuyên
gia nghiên cứ u đi trư ớ c. Tuy nhiên khi vậ n dụ ng vào tìm hiể u văn họ c đư ợ c dạ y trong
chư ơ ng trình tiể u họ c, chúng tôi đã có nhữ ng điề u chỉ nh cho phù hợ p vớ i đặ c trư ng củ a
đố i tư ợ ng nghiên cứ u, khả o sát và đố i tư ợ ng tiế p nhậ n bài giả ng này.
Tổ ng số thờ i gian củ a chuyên đề là 30 tiế t (2 tín chỉ ) vớ i 2 chư ơ ng chính: Mở đầ u
chư ơ ng Thi pháp họ c: trình bày nhữ ng vấ n đề cơ bả n về mặ t thi pháp củ a các sáng tác văn
họ c như : Quan niệ m nghệ thuậ t về con ngư ờ i, không - thờ i gian nghệ thuậ t, cố t truyệ n,
kế t cấ u và ngôn từ nghệ thuậ t trong văn họ c; chư ơ ng 2: Thi pháp văn họ c dân gian: trình
bày nhữ ng vấ n đề đặ c điể m củ a thi pháp truyệ n dân gian (thầ n thoạ i, truyề n thuyế t, cổ
tích, ngụ ngôn, truyệ n cư ờ i) trên phư ơ ng diệ n cố t truyệ n, nhậ n vậ t, thờ i gian và không
gian nghệ thuậ t; đặ c điể m thi pháp văn vầ n dân gian (tụ c ngữ , câu đố ) và ca dao trên
phư ơ ng diệ n ngôn ngữ , thể thơ , cấ u tứ , nhân vậ t trữ tình, không gian và thờ i gian nghệ
thuậ t.
Lầ n đầ u tiên, tài liệ u đư ợ c biên soạ n theo chư ơ ng trình và phư ơ ng pháp mớ i, chắ c
chắ n không tránh khỏ i nhữ ng thiế u sót nhấ t đị nh. Chúng tôi mong nhậ n đư ợ c nhiề u ý kiế n
chỉ giáo, góp ý để có thể hoàn thiệ n thêm nhằ m cung cấ p tài liệ u họ c tậ p cho sinh viên, và
nhữ ng ai quan tâm đế n vấ n đề còn rấ t mớ i mẻ này. Chúng tôi trân trọ ng cám ơ n.
Quả ng Ngãi tháng 5 năm 2016
Tác giả
Th.sĩ Nguyễ n Thị Hồ ng Liên
•QUY Ư Ớ C VỀ VIẾ T TẮ T
-Vhdg: Văn họ c dân gian
- Nxb: Nhà xuấ t bả n
- PK : Phong kiế n
- XH : Xã hộ i
4
CHƯ Ơ NG 1: MỘ T SỐ VẤ N ĐỀ THI PHÁP HỌ C
1. THI PHÁP VÀ THI PHÁP HỌ C
1.1. Khái niệ m về thi pháp
Việ c xác đị nh khái niệ m thi pháp cũng có nhiề u quan niệ m. Ở đây chỉ trình bày
cách hiể u đơ n giả n nhấ t về thuậ t ngữ thi pháp như sau:
Theo lố i chiế t tự : Chữ “thi” dùng để chỉ toàn bộ văn họ c nói chung chứ không
riêng về thơ ; Chữ “pháp” chỉ phư ơ ng pháp, phép tăc làm văn, làm thơ . Vậ y “thi pháp” có
nghĩa là hệ thố ng các nguyên tắ c, biệ n pháp xây dự ng hình tư ợ ng, tổ chứ c tác phẩ m, sử
dụ ng ngôn từ để tạ o thành tác phẩ m nghệ thuậ t.
Theo nghĩa hẹ p: thi pháp là sự tổ ng hợ p các thành tố (hoặ c các cấ p độ ) củ a hình
thứ c nghệ thuậ t củ a tác phẩ m ngôn từ : Cố t truyệ n, kế t cấ u, các hiệ n tư ợ ng ngôn ngữ nghệ
thuậ t, nhị p và vầ n.
Theo nghĩa rộ ng, thi pháp không chỉ có nhữ ng thành tố kể trên mà còn bao gồ m cả
nhữ ng vấ n đề loạ i hình, thể tài, nhữ ng nguyên tắ c và phư ơ ng pháp phả n ánh thự c tạ i và
các phạ m trù: không gian nghệ thuậ t, thờ i gian nghệ thuậ t, quan niệ m nghệ thuậ t củ a tác
giả về thế giớ i và con ngư ờ i.
1.2. Khái niệ m về thi pháp họ c
Thuậ t ngữ “thi pháp họ c”(poétique, poetics, 诗学) có nguồ n gố c từ tiế ng Hi Lạ p
“Poietike”, chỉ mộ t lĩnh vự c tri thứ c về các quy tắ c chuyên ngành sáng tác nghệ thuậ t,
phân loạ i về thể loạ i nghệ thuậ t, thể hiệ n tậ p trung trong công trình Poetica củ a Aristote
(384 –322).
Thi pháp họ c thự c tế không phả i là mớ i mẻ mà nó đã có từ thờ i Arixtố t, nhà mĩ họ c
cổ đạ i Hi Lạ p (khoả ng 2400 năm về trư ớ c), đãđặ t nhữ ng viên gạ ch nề n móng cho khoa
thi pháp họ c củ a nhân loạ i qua cuố n “Nghệ thuậ t sáng tác” (Poetika – nghĩa là sáng tạ o).
Và đư ợ c phát triể n, biế n tư ớ ng qua nhiề u thế kỷ dư ớ i nhiề u dạ ng thứ c khác nhau.
Ở phư ơ ng Tây, lị ch sử phát triể n củ a lý luậ n văn chư ơ ng đã có mộ t tiế n khá dài,
trong đó có nhữ ng công trình mang nộ i dung khá cụ thể về thi pháp:
* “Cuố n nghệ thuậ t thơ ca” củ a Boileau (Boalo 1636-1717) đư ợ c xem như là nhữ ng
nguyên tắ c căn bả n củ a thi pháp chủ nghĩa cổ điể n thế kỷ XVII.
* “Tự a kị ch Cromwell” củ a Huygo đư ợ c xem như cư ơ ng lĩnh sáng tác củ a chủ nghĩa lãng
mạ n.
* “Tự a tấ n tròđờ i” củ a Balzac trở thành nguyên tắ c cơ bả n củ a chủ nghĩa hiệ n thự c.
Tuy nhiên, lý luậ n về thi pháp như mộ t ngành chuyệ n biệ t thì thự c sự mớ i chỉ
hình thành từ thế kỷ XX và phát triể n mộ t cách mạ nh mẽ ở Liên Xô (vào nhữ ng năm 20)
5
vớ i nhữ ng tên tuổ i lẫ y lừ ng như Vichto Sôlố pxki, V.Êykhonbam và dầ n tớ i nhữ ng năm 60
thì thi pháp họ c mớ i thự c sự ả nh hư ở ng sâu rộ ng trong giớ i văn họ c Phư ơ ng Tây vớ i
nhiề u nhà nghiên cứ u tên tuổ i: Bakhtine, Jakobson.
Lị ch sử lý luậ n văn họ c Á Đông, nhiề u vấ n đề khá cụ thể củ a thi pháp cũng đã
đư ợ c đề cậ p tớ i từ trong sách “Tả truyệ n” củ a nho gia. Hay nhữ ng ý kiế n về thi pháp thơ
củ a Lư u Hiệ p trong “Văn tâm điêu long”.
Ở Việ t Nam, thuậ t ngữ thi pháp mớ i chỉ đư ợ c làm quen vào nhữ ng năm 80 củ a thế
kỉ XX vớ i nhữ ng công trình nghiên cứ u củ a PGS. Tiế n sỹ Trầ n Đình Sử như Thi pháp thơ
Tố Hữ u (1987), Nhữ ng thế giớ i nghệ thuậ t thơ (1995) Thi pháp Truyệ n Kiề u (2002)...đã
làm chấ n độ ng giớ i nghiên cứ u, tạ o nên mộ t cơ n số t nghiên cứ u thi pháp họ c.
Đầ u thế kỷ XX, Thi pháp họ c hiệ n đạ i hình thành và chia làm nhiề u khuynh
hư ớ ng: Thi pháp họ c thể loạ i, Ngôn ngữ - Hình thứ c, Cấ u trúc - Ký hiệ u họ c, Phê bình
Mớ i, Thi pháp họ c văn hóa - lị ch sử . Thi pháp họ c ở Việ t Nam cũng có đầ y đủ các
khuynh hư ớ ng trên như ng bư ớ c đư ờ ng phổ biế n khá gậ p ghề nh. Mãi đế n cuố i thế kỷ XX,
nó mớ i trở thành mộ t phong trào nghiên cứ u sâu rộ ng.
Thi pháp họ c là bộ môn khoa họ c củ a ngành nghiên cứ u văn họ c chuyên nghiên
cứ u hình thứ c nghệ thuậ t tác phẩ m văn chư ơ ng (đặ c trư ng, tổ chứ c, các phư ơ ng thứ c,
phư ơ ng tiệ n, nguyên tắ c làm nên giá trị thẩ m mĩ củ a văn họ c trong tính chỉ nh thể củ a văn
bả n. Đó là lĩnh vự c nghiên cứ u quy luậ t nộ i tạ i củ a tác phẩ m, cấ u tạ o và phong cách, nó
phân biệ t (chứ không đố i lậ p) vớ i các lĩnh vự c nghiên cứ u khác). Thi pháp về thự c chấ t là
hệ thố ng ngôn ngữ (kí hiệ u) nghệ thuậ t, mang tính mở .
Nế u thi pháp là nguyên tắ c nằ m bên trong tác phẩ m văn họ c thì thi pháp họ c là mộ t
khoa họ c dùng để phát hiệ n, khám phá các nguyên tắ c thi pháp ấ y.
1.3. Đố i tư ợ ng và phư ơ ng pháp ngiên cứ u củ a thi pháp
1.3.1. Đố i tư ợ ng
Nế u xư a nay chúng ta quen vớ i cách khám phá các tác phẩ m nghệ thuậ t theo lố i
truyề n thố ng như giớ i thiệ u, cả m nhậ n, đánh giá, phân tích các yế u tố nghệ thuậ t riêng lẻ
thì ở thi pháp họ c hiệ n đạ i có cái nhìn và cách khám phá hoàn chỉ nh, cụ thể và cách tiế p
cậ n văn chư ơ ng vớ i quy luậ t phổ quát hơ n.
Xét theo chỉ nh thể thế giớ i nghệ thuậ t, thi pháp họ c nghiên cứ u các phạ m trù thi
pháp phả n ánh các yế u tố , các thuộ c tính củ a thế giớ i nghệ thuậ t nói chung và củ a thế giớ i
nghệ thuậ t nói riêng. Các phạ m trù đó là thế giớ i nghệ thuậ t, quan niệ m nghệ thuậ t về con
ngư ờ i, không gian nghệ thuậ t, thờ i gian nghệ thuậ t, biế n cố nghệ thuậ t, điể m nhìn nghệ
thuậ t, hình tư ợ ng tác giả , cố t truyệ n, kế t cấ u, nhị p điệ u, giọ ng điệ u, lờ i văn… thì
-Đố i tư ợ ng củ a thi pháp họ c trư ớ c hế t là các nguyên tắ c thi pháp.
Xét tác phẩ m văn họ c là mộ t hình thái ý thứ c xã hộ i; tác phẩ m văn họ c là mộ t hiệ n
tư ợ ng ngôn ngữ , dư ớ i sự tổ chứ c hình thứ c mang tính nộ i dung củ a sáng tác văn họ c, thì