Bài giảng Thống kê y học - Bài 1: Thống kê và vai trò của thống kê trong y học giới thiệu những tình huống không cần dùng đến thống kê, các tình huống trong đó thống kê là quan trọng, tại sao 2 nhóm tình huống này là khác nhau, tại sao thống kê cần thiết cho y khoa và y tế công cộng. Mời các bạn cùng tham khảo.
THỐNG KÊ VÀ VAI TRÒ CỦA THỐNG KÊ TRONG Y HỌC
ậ ọ ề ệ i s li u.
ề ố ữ ả ố ệ ố ố ỉ an ộ ể ố ổ ế ư ế ộ ấ 1. M t nhà th ng kê y h c n i ti ng cũng ch có th t ể ự ọ ọ ẽ ọ ố ượ ằ ư ứ ậ ố ầ ủ ọ i th y c a h ?
ế ở ầ ố ố ẻ ư ề ớ ư ệ ể ể ế ơ ầ ố ứ ạ ụ ộ ở ộ ố ể ạ ố Th ng kê là khoa h c v vi c thu th p, phân tích và lí gi ọ ậ ằ Nh ng quan sát trên sinh viên đ u xác nh n r ng th ng kê “Th ng kê là m t môn h c ủ ị b sinh viên ghét nh t” i 2 ằ r ng: "sinh viên y khoa có th không thích th ng kê, nh ng n u là bác sĩ, h s thích" ạ c r ng th ng kê là quan tr ng nh các T i sao sinh viên y khoa không nh n th c đ ườ ng ả ở B i vì trong các tình hu ng đ n gi n, th ng kê có v nh không c n thi t b i vì chúng ố ta có th hi u rõ mà không c n th ng kê. Nh ng v i ngh nghi p là bác sĩ hay chuyên ơ ẽ công c ng, tình hu ng s ph c t p h n, th ng kê tr thành m t công c then viên y t ữ ư ậ ố ch t. Nh v y khi nào th ng kê là h u ích và nó có th làm gì cho b n.
ổ ậ ệ ế ự ớ ạ c ti n hành t ạ ườ i tr ớ ượ i các th c nghi m đ ộ ế ư ậ ữ ề ủ ủ ể ầ
ự
ế ệ ầ ẫ ả c mà không c n ph i vi n d n th ng kê.
ố ạ ử ụ ế ế ạ ể ắ ế ừ ố ế trong cu c s ng hàng ngày: n u b n s d ng máy chi u qua ệ t ph i b t máy b ng nút nào b n có th c m đi n cho máy chi u và ơ c máy chi u. Trong các tình hu ng đ n ộ ố ằ ậ ầ ự ả ậ ế ư ườ 1. Những tình huống không cần dùng đến thống kê ng ph thông? Trong v t lí, các Hãy nh l ề ắ ắ ọ ậ h c sinh ghi nh n chu kì dao đ ng c a con l c v i các chi u dài con l c khác nhau và ề ố ậ ể ế ả so sánh k t qu và nh v y là đ đ có th k t lu n v m i liên quan gi a chi u dài ợ ườ ế ố ắ ng h p này. t trong tr và chu kì con l c. Th ng kê không c n thi ẽ ả ứ ạ ả ề ướ ế ọ ự ậ Trong bài th c t p v hoá h c, khi th mi ng kim lo i Natri vào n c, ph n ng s ả ứ ề ầ ậ ạ ấ ệ ậ ể ượ ẩ ệ i r t nhi u l n và c th c hi n l p đi l p l t. Ph n ng này có th đ x y ra mãnh li ả ứ ạ ậ ể ị ế ả ằ cho k t qu h ng đ nh. Chúng ta có th rút ra k t lu n là kim lo i Natri ph n ng ờ ớ ướ ạ ứ m nh và t c th i v i n ươ ề Đi u này cũng t ng t ế ầ đ u và không bi ể ượ ki m tra t ng nút cho đ n khi b t sáng đ ế ố ả gi n, th ng kê d t. ng nh không c n thi
ể ố
ộ ắ ễ ể ằ ố t và trình bày m t cách d hi u các thông tin b ng s
ả ể ụ ử ụ ế ề ụ ữ ườ ph n mãn kinh hay không và cho phép đo l
ộ ừ ụ ử ụ nhóm s d ng các nhóm khác nhau – thí d , so sánh k t cu c t ượ ử ụ ố c ph m đ i ch ng.
ế ứ ọ ệ ụ ể ượ ả ẩ ụ ố ớ c kh năng m t bi n c x y ra đ i v i m t b nh nhân c th thí d , ứ ộ ượ ủ Th ng kê có th làm gì ? Cho phép tóm t ế ộ ị ả ị thuy t – thí d s d ng đi u tr hormone thay th có làm gi m Ki m đ nh m t gi ứ ở ơ ồ ơ nguy c nh i máu c tim ng m c ắ ủ ế ậ ộ ắ đ ch c ch n c a k t lu n. ừ So sánh thông tin t ạ ẩ ượ d Tiên đoán đ ử t c ph m có ho t tính và nhóm s d ng d ố ả ng đ ộ vong trong vòng 5 năm – và c m c đ chính xác c a tiên đoán ế ướ ượ c l
ộ ụ ể ả ộ ủ ố c l ố ng càng chính xác càng t ờ ả ướ ượ ạ ế ị ứ ấ ế ng ng. N u công ty ượ ể ẽ ượ ẽ ế 2. Các tình huống trong đó thống kê là quan trọng ọ Xem xét m t thí d khác. M t công ty mu n bán b o hi m nhân th cho các khách ấ hàng c a mình và công ty đó ph i t xác su t khách ả ả ị ử vong hay b tai n n trong các kho ng th i gian ti p theo và các kho n hàng đó b t ả ề ề ươ t quá ph i đ n bù t ng quá th p, ti n đ n bù s v ể ướ ượ ả ả c l kho n phí b o hi m thu đ ề ng quá cao, công ty s không th ướ ượ c l c. N u công ty
ả ể ế ậ ở ả ả ể ấ ơ ấ ể ơ ấ ẽ ể ặ ẽ ả t l p phí b o hi m khác i có nguy c th p ph i đóng phí b o hi m th p b i vì ả ả i có nguy c th p s không mua b o hi m ho c s mua b o ườ các công ty khác.
ế ượ ể ướ ượ ng đ c xác su t b t ả c l ườ vong hay tai ế ườ t i này bi ấ ị ử i khách hàng trong khi ng ế ề ả
ườ t đ c nhóm ng ề ư ễ ị ở ử ổ ạ ư ể ế ượ ệ ậ t và t ắ vong ắ ự ườ ử i n b i vì không th nào tìm đ i nam và 1000 ng ố ề ổ ể ạ ứ ể ả ẻ ệ ạ i, ngh nghi p, v.v d b các nguy c ơ ệ ủ ườ ữ ở i đàn ông và đàn bà có cùng phân b v tu i, tình tr ng s c kho , ngh ườ ở ự t c a các y u t ệ ề ề ẽ ị ự ệ ớ ệ ủ i tính s ch u trách nhi m cho s khác bi
ế ố t v v nguy c t ự ệ t và ể ố ượ ệ ế ng. Ngoài ra n u nguy c t ệ ề ế ị
ự ộ ơ ử ả ng đ n nguy c t ơ ế ố ệ ơ ộ ể ế ắ ố ả ớ ạ c nh tranh v i các công ty b o hi m khác. Công ty ph i thi ườ nhau cho các khách hàng, ng ế ữ n u không nh ng ng ể ở hi m ộ ả ữ Nh ng làm th nào m t công ty b o hi m ố ơ ạ ủ n n c a khách hàng t t h n chính b n thân ng ơ rõ v b n thân mình h n ai h t. ố ừ ố ở i nào, B i vì t th ng kê qu c gia, các công ty b o hi m có th bi ơ ứ ớ ạ theo gi i tính, tu i, tình tr ng s c kho hi n t ể ữ ậ ệ t và tai n n. Nh ng đ so sánh nguy c b nh t b nh t nam và n , ể ệ ả ơ không đ n gi n nh th c nghi m so sánh chu kì c a con l c dài và ng n, không th so ượ ộ c m t sánh t vong 1000 ng ẻ ề nhóm ng ả ả ể ệ ứ này ch không ph i b n nghi p; B i vì có th là chính s khác bi ệ ậ ơ ử thân gi t. vong và b nh t ố ượ ề ướ ượ ừ ng đ c l Đi u đáng m ng là th ng kê có th xét đ n các s khác bi c nguy ở ơ ử ậ ủ ơ ử ế nam cao vong vong và b nh t c t t c a các đ i t ả ơ ể ơ ở ữ t v nguy c này có ph i là n , nó có th giúp chúng ta quy t đ nh s khác bi h n ế ố ủ ờ không rõ, do chúng do tình c (chance) hay không. Tình c là tác đ ng c a các y u t ưở ư ế ố ề di truy n, môi vong nh y u t ta không có thông tin, nh h ườ ự ả ể ướ ượ ng, thói quen v sinh, tính khí. Th ng kê do đó có th c l ng kh năng s khác tr ệ ắ ủ ứ ộ bi t này là do c h i và nghĩa là th ng kê có th cho bi t m c đ không ch c ch n c a ướ ượ c l ng.
ể ố
ư ườ
ướ ượ ng tr c đ ứ ụ ệ nghiên c u trên m t s l n đ i t ắ ệ ng ượ ừ c t
c – thí d vi c m c b nh ộ ố ớ ượ ố ượ ể c ki m soát
ữ ữ ư Khi nào th ng kê có th có ích? ế ố Nh ng bi n c không l Thông tin có đ ế ố Nh ng y u t ế ố Nh ng y u t ễ có liên quan không d dàng đ có liên quan là ch a rõ
ộ ệ ơ ử ng nguy c t ấ ố vong và b nh t ấ ấ ệ ườ ứ
i bác sĩ s ch có th bi ể ế ượ t đ ẽ ấ ả ề ị ố ế t và ng ườ ả ề ẽ ớ ứ ị ể ế ế ệ ệ ề ị ủ ưở ệ ậ ự t d a trên kinh nghi m ườ ứ i bác sĩ đó ể i bác sĩ không th đánh c thông tin i và s m t thông tin ườ ng t h n các tr ơ ổ ả t đi u tr này có ph i ế ố ộ ng này là do tác đ ng c a các y u t ư ổ ưỡ ướ ượ ườ ế i bác sĩ c l N u m t ng ề ự ứ ủ c a mình ch không d a trên th ng kê ít nh t có ba v n đ . Th nh t, ng ộ ố ớ ạ ỉ ế ượ i h n các b nh nhân. Th hai, ng c m t s gi ch bi t đ ẽ ỉ ườ ộ giá các thông tin m t cách khách quan: ng ở ạ ườ ệ ề ệ ị ế i b nh tr l v hi u qu đi u tr n u k t qu đi u tr t ệ ơ ặ ệ ợ ộ ỏ ệ ế ng h p b nh đ c bi n u b nh nhân b cu c, bác sĩ s nh các tr ườ ể ồ ề ộ ệ ợ ng. Th ba, n u có m t phác đ đi u tr có th thay đ i nguy c h p b nh thông th ử ườ ớ ậ t, v i kinh nghi m ng vong và b nh t t i bác sĩ không th bi ả ả ệ ự ự th c s là có hi u qu hay không hay nh h ớ i, dinh d khác nh tu i, gi ng
ể ệ ề ướ ộ ế ố ủ ể ỉ ầ ộ ơ ứ ả ờ ệ ắ ệ ớ ướ t v i n ủ ơ ơ ử ườ ữ ả ế ố ư ề ố vong cao h n ng
ố ế ở ng và ki m soát b i vì nó ch ph
ế ố ượ ượ ề ể ơ ử ng và đ dài c a con l c. Nguy c t ể c đ ụ ỉ vong c và ng đ ề ườ ấ ễ ắ ộ ủ ọ ượ tr ng l ộ ườ ế ố không th đo l , m t vài y u t ể ể này đ u không th ki m soát.
ụ ữ ườ ứ ệ ơ ể ị ộ ế ườ ạ ẫ ộ
ể ự ể ộ ố ớ ố ớ ườ ệ i.Dù v y, th ng kê v i m t s l n ng i ph n trung niên, không ư i đàn ông ể ạ ẫ i v n s ng. Chúng ta không th d a vào kinh ố ấ i có th cung c p vong. ế ườ ậ ơ ử ng nguy c t
3. Tại sao 2 nhóm tình huống này là khác nhau ầ ầ ư c. Chu kì dao Các bi n c trong nhóm đ u ti n h u nh hoàn toàn có th tiên li u tr ả ứ ộ ằ ố ấ ể ộ đ ng c a con l c là m t h ng s b t k biên đ dao đ ng. Natri luôn luôn ph n ng ố ấ i ch c n kinh c. Trong các tình hu ng đ n gi n, đ có câu tr l r t mãnh li ệ ặ ơ nghi m là đ . Trong nhóm tình hu ng th hai, các bi n c khó tiên li u h n và m c dù ế ố ườ ng khác cũng i n nh ng có nhi u y u t i nam có nguy c t quan tr ng.ọ ứ Các bi n c trong nhóm th nh t d dàng đo l ộ ố ộ ế ố thu c vào m t s các y u t ấ ộ ụ ph thu c vào r t nhi u y u t ế ố ế ầ h u h t các y u t ế ố Các bi n c trong nhóm th hai khó tiên li u h n. M t ng ệ ế ắ m c b nh m n tính v n có th b ch t trong năm ti p theo nh ng m t ng ị ổ ơ ớ l n tu i h n b cao huy t áp có th l ộ ố ủ nghi m c a m t s ng ướ ượ thông tin giúp c l
ạ ố ắ ơ ệ
ề ừ ệ nhi u b nh nhân
ơ
ụ ữ ữ ể ệ ả ỏ ộ ế ố ả tình c m T i sao th ng kê cho thông tin đúng đ n h n kinh nghi m Thông tin t ơ Có thông tin chính xác h n và khách quan h n Gi m thi u sai l ch – thí d nh ng b nh nhân b cu c hay nh ng y u t ậ ưở ế ế ả ệ không nh h ng đ n k t lu n
ươ ứ ạ ủ Ph ng pháp phân tích giúp chúng ta rút ra ý nghĩa c a các thông tin ph c t p
ộ ế ẩ ệ công c ng tham gia vào công vi c phòng b nh, ch n đoán m t s ờ ậ ệ ủ ố ượ ề ệ ệ ị i khuyên cho ng ệ ữ ạ ộ ế ầ
ậ
i dân tiên l ẩ t cho nh ng ho t đ ng này là: t do nguyên nhân gì? ứ ủ ấ
ệ ấ ị ộ ệ ữ ệ ẩ ề ệ ả ị 4. Tại sao thống kê cần thiết cho y khoa và y tế công cộng? ộ ố Các chuyên viên y t ế ườ ư ệ ng c a các bi n c . Bác sĩ t cũng nh cho l b nh t ữ ả cũng ph i tham gia vào vi c phòng b nh, ch n đoán, đi u tr cho b nh nhân. Nh ng thông tin c n thi ệ ệ Phòng b nh: B nh t ệ ệ Ch n đoán: B nh nhân có nh ng tri u ch ng và d u hi u gì c a bênh ệ ả Đi u tr : Đi u tr nào là có hi u qu cho m t b nh nh t đ nh và có hi u qu cho b nh
ư ư ấ ị ộ ệ ễ ẽ ả ệ ề ị nhân nào ộ ệ ữ ả ắ T v n: M t b nh nhân b m t b nh nào đó (nh nhi m HIV) s có kh năng m c ớ i.
ữ ộ ấ ế ố ề ề và ph n l n nh ng y u t ụ ệ ầ ớ môi tr ở ế ố c, thí d b nh có th gây ra b i y u t ề ậ ươ ứ ệ ệ ề ậ ị ế ố ữ ể ở ườ ng, b i tác ệ ế ố ệ b nh nhân (di truy n, hành vi v sinh, các ớ ấ ứ t, đáp ng v i đi u tr và các tri u ch ng, d u hi u b nh t ph i nh ng b nh lí gì trong 5 năm t ụ ượ ẩ ự ng t ủ ệ ụ ề ộ Nh ng thông tin này ph thu c r t nhi u vào nhi u y u t này không tiên đoán đ nhân vi sinh v t (vi khu n, virus), các y u t ế ố y u t ễ di n ti n t ộ ệ xã h i). T ế ố ế ự nhiên c a b nh ph thu c vào nhi u bi n s .
ụ ế ứ ố ẽ ộ ư ụ ệ ấ ế ườ ạ ộ ượ ươ ủ ế ả ầ ấ ử ụ ể ị ấ ộ ề ố ữ ố ơ ườ ư ậ ố i nói d i và nh ng ng ạ ố ấ ầ t. Tuy nhiên do th ng kê là m t công c h t s c m nh Th ng kê rõ ràng là r t c n thi ộ ọ ề c hu n luy n m t i l m d ng trong khi h ch a đ m nên nó đã b r t nhi u ng ầ ộ ng lai c n ph i tìm công c ng t cách đ y đ . M t bác sĩ hay m t chuyên viên y t ữ ạ ớ ị ế ể hi u th u đáo v th ng kê khi s d ng nó đ tránh b x p vào cùng lo i v i nh ng ủ ườ ng i nói d i tr tráo nh theo cách nhìn nh n c a nhà văn Mark Twain (“lies, damned lies, and statistics”)
Tài liệu tham khảo 1. Sinclair S. Making doctors: an institutional apprenticeship. Oxford: Berg, 1997. 2. Bland JM. Medical students may not like statistics, but as doctors they will. BMJ 1998;316:1674. http://bmj.com/cgi/content/full/316/7145/1674
