NguyÔn ThÞ Thu HiÒn quan niÖm vÒ th¬ cña ph¹m quúnh..., tr. 22-29

quan niÖm vÒ th¬ cña ph¹m quúnh trong Th−îng chi V¨n TËp

NguyÔn ThÞ Thu HiÒn (a)

Tãm t¾t. Ph¹m Quúnh ®−îc xem lµ ng−êi më ®Çu cho lo¹i h×nh viÕt lý luËn phª b×nh vµ vËn dông lý luËn phª b×nh mang t− duy ph©n tÝch cña ph−¬ng T©y vµo nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam. Trong bµi viÕt nµy chóng t«i ®i s©u lµm râ quan niÖm míi vÒ th¬ hiÖn ®¹i cña «ng trong bé Th−îng Chi v¨n tËp: Th¬ lµ g×?, kÕt cÊu th¬, giíi thiÖu th¬ ph−¬ng T©y, phª b×nh v¨n th¬ míi vµ chØ ra c¸c c¬ së: sù biÕn ®æi ®êi sèng x· héi, sù thay ®æi b¶n th©n v¨n häc, sù nhËn thøc cña t¸c gi¶ vÒ xu h−íng thêi ®¹i.

§«ng D−¬ng t¹p chÝ cña NguyÔn V¨n VÜnh. ¤ng ®· viÕt mét sè bµi vÒ v¨n häc vµ t− t−ëng ®¨ng trªn tê b¸o nµy. N¨m 1917, d−íi sù b¶o trî cña mét viªn quan ch¸nh së mËt th¸m §«ng D−¬ng lµ Louis Marty, Ph¹m Quúnh ®øng ra thµnh lËp Nam Phong t¹p chÝ. T¹p chÝ nµy tån t¹i ®−îc 17 n¨m (1917 - 1934) ra ®−îc 210 sè, riªng Ph¹m Quúnh ®ãng gãp tíi hµng chôc ngµn trang viÕt. B»ng tµi n¨ng vµ sù lµm viÖc tËn tuþ chu ®¸o cña m×nh, Ph¹m Quúnh ®· trë thµnh “mét nhµ ng«n luËn” cã kh¶ n¨ng thuyÕt phôc ®ñ mäi thø chuyÖn trªn ®êi tõ v¨n ch−¬ng ®Õn chÝnh trÞ, kinh tÕ, triÕt häc, gi¸o dôc vµ c¶ nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù. Bé Th−îng Chi v¨n tËp gåm 5 quyÓn chØ lµ mét phÇn nhá trong tr−íc t¸c cña «ng, chñ yÕu lµ c¸c bµi b¸o viÕt ë giai ®o¹n ®Çu (1917 - 1922). Trong Th−îng Chi v¨n tËp, ë m¶ng viÕt vÒ v¨n häc, «ng chó träng c¸c vÊn ®Ò tôc ng÷, ca dao, TruyÖn KiÒu, bµn vÒ tiÓu thuyÕt, th¬ lµ g×. C¸c bµi viÕt cña Ph¹m Quúnh vÒ th¬ ®Õn nay vÉn ch−a hÕt tÝnh thêi sù, c¸c thÕ hÖ vÒ sau vÉn ph¶i suy nghÜ vµ tiÕp tôc t×m c¸ch lý gi¶i. 1. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trong kh«ng khÝ ®æi míi cña ®Êt n−íc, sù ®æi míi vÒ quan ®iÓm nghiªn cøu v¨n häc, nhiÒu vÊn ®Ò cña lÞch sö v¨n häc ®−îc xem xÐt l¹i mét c¸ch khoa häc, kh¸ch quan h¬n. Trong nhiÒu vÊn ®Ò ®ã chóng ta ph¶i kÓ ®Õn vÊn ®Ò ®¸nh gi¸ con ng−êi vµ v¨n nghiÖp cña Ph¹m Quúnh. Tr−íc ®©y do bÞ chi phèi bëi quan ®iÓm chÝnh trÞ nªn v¨n nghiÖp Ph¹m Quúnh ch−a ®−îc nh×n nhËn mét c¸ch thÊu ®¸o. HiÖn nay trong xu thÕ héi nhËp vµ ®æi míi, Ph¹m Quúnh ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét häc gi¶, mét nhµ v¨n ho¸ lín cña d©n téc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. ¤ng ®−îc xem lµ ng−êi tiªn phong trong thêi kú x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn b¸o chÝ, v¨n häc quèc ng÷ n−íc nhµ. Con ng−êi vµ v¨n nghiÖp cña Ph¹m Quúnh ®· ®−îc giíi nghiªn cøu bµn ®Õn nhiÒu h¬n. ¤ng thùc sù cã c«ng trªn nhiÒu lÜnh vùc: v¨n ho¸, v¨n häc, gi¸o dôc, lÞch sö, chÝnh trÞ, trong ®ã ®¸ng chó ý lµ m¶ng viÕt vÒ v¨n ch−¬ng. §Æc biÖt trong bé Th−îng Chi v¨n tËp, Ph¹m Quúnh ®èi s¸nh “th¬ ta” víi “th¬ T©y” ®Ó x©y dùng mét lo¹i h×nh lý luËn míi vÒ th¬ hiÖn ®¹i.

NhËn bµi ngµy 23/02/2009. Söa ch÷a xong 10/04/2009.

2.1. Ph¹m Quúnh ®−a ra mét quan niÖm míi mÎ vÒ th¬ hiÖn ®¹i mµ lý luËn vÒ th¬ hoµn toµn dùa trªn c¬ së thùc tÕ kh¸ch quan cña nã. Tr−íc hÕt, Ph¹m Quúnh dùa trªn nh÷ng biÕn ®æi quan träng ë c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi. Tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc, x· héi ViÖt 2. Ph¹m Quúnh (1892 - 1945) cã bót hiÖu Hoa §−êng, Hång Nh©n vµ Th−îng Chi. Quª gèc cña «ng ë lµng L−¬ng Ngäc, phñ B×nh Giang, tØnh H¶i D−¬ng nh−ng «ng sinh ra ë Hµ Néi. N¨m 1913 «ng lµ céng t¸c viªn cña tê

22

T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVIIi, sè 1b-2009

®¹t ®¹o lý th¸nh hiÒn, ph¶i ®em g−¬ng s¸ng ®¹o ®øc ®Ó gi¸o ho¸. V¨n häc hiÖn ®¹i v−ît khái ¶nh h−ëng vµ h¹n chÕ cña v¨n häc nh÷ng thÕ kû tr−íc mang tÝnh chÊt trung ®¹i. B¶n th©n v¨n häc cã sù thay ®æi tõ quan niÖm s¸ng t¸c ®Õn t− t−ëng thÈm mü, tÝnh tù chñ cña v¨n häc, ng«n tõ v¨n häc, Víi sù thay ®æi cña v¨n häc, vÊn ®Ò con ng−êi c¸ nh©n, c¸ tÝnh trong v¨n häc còng cã ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn kh¸c nhau. Bªn c¹nh ®ã c¸c ph−¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i ra ®êi: in Ên, ®¸nh m¸y, nhµ in, nhµ xuÊt b¶n, vµ ch÷ quèc ng÷ ®−îc phæ biÕn réng r·i. C¸c ph−¬ng tiÖn ®ã ®· hç trî rÊt nhiÒu cho qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ nÒn v¨n häc. H¬n n÷a viÕt v¨n b©y giê kh«ng cßn lµ “nghÒ ch¬i” mµ trë thµnh mét “nghÒ kiÕm sèng”. Tr−íc yªu cÇu cña c«ng chóng, ®éc gi¶ th−ëng thøc ®ßi hái b¶n th©n nÒn v¨n häc ph¶i ®i vµo quü ®¹o hiÖn ®¹i. Ph¹m Quúnh lµ ng−êi dÔ dµng n¾m b¾t tÝnh hiÖn ®¹i cña v¨n häc ®−¬ng thêi v× «ng lµ mét trÝ thøc T©y häc.

tr−êng §¹i häc Vinh Nam lµ x· héi phong kiÕn ph−¬ng §«ng, con ng−êi sèng g¾n bã víi céng ®ång lµng xãm, quan hÖ thø bËc rÊt chÆt chÏ, sèng chñ yÕu b»ng nghÒ trång lóa, quan hÖ x· héi ch−a cã g× phøc t¹p. §Çu thÕ kû XX, thùc d©n Ph¸p thùc hiÖn chÝnh s¸ch khai th¸c thuéc ®Þa, kÕt cÊu x· héi ViÖt Nam hoµn toµn thay ®æi so víi tr−íc ®ã. X· héi b¾t ®Çu cã sù ph©n ho¸ s©u s¾c. Hµng lo¹t giai cÊp míi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn: t− s¶n, tiÓu t− s¶n, trÝ thøc, c«ng nh©n. Cuéc sèng ®« thÞ trë nªn nhén nhÞp h¬n, con ng−êi cã nhiÒu thay ®æi, b¾t ®Çu cã ý thøc ®Ò cao c¸i t«i c¸ nh©n, ph¸t huy c¸ tÝnh. X· héi phong kiÕn chuyÓn dÇn sang x· héi thùc d©n nöa phong kiÕn. Sù thay ®æi x· héi kÐo theo sù thay ®æi v¨n ho¸. Cã sù hoµ nhËp gi÷a v¨n ho¸ ViÖt Nam víi v¨n ho¸ khu vùc. TÊt nhiªn cÇn thÊy sù ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ ph−¬ng T©y, v¨n ho¸ Ph¸p ®èi víi v¨n ho¸ ViÖt Nam. V× thÕ mµ diÔn ra sù tiÕp biÕn v¨n ho¸, v¨n häc trong khu«n khæ chÕ ®é thùc d©n “tiÕp thu c¸i míi chÞu ¶nh h−ëng cña c¸i thèng trÞ dÇn dÇn h−íng theo nÒn v¨n ho¸ míi mét c¸ch kh«ng thÓ c−ìng l¹i ®−îc” [4, tr. 16].

2.3. Ph¹m Quúnh vèn xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh phong kiÕn nÒ nÕp l©u ®êi nªn muèn gi÷ ®¹o Nho cæ truyÒn mµ «ng cho lµ cã nh÷ng mÆt tÝch cùc ®· thÊm s©u vµo t− t−ëng, linh hån d©n téc. TÊt nhiªn «ng còng nh×n thÊy “nh÷ng lÒ thãi cæ hñ do chÕ ®é phong kiÕn ®Ó l¹i, nµo lµ lèi häc h− v¨n tÇm ch−¬ng trÝch có “c¸i häc nh¹i l¹i nh÷ng b· r¸c cña cæ nh©n” kh«ng s¸ng lËp ra mét t− t−ëng g× míi” [3, tr. 1365]. H¬n n÷a Ph¹m Quúnh lµ mét trÝ thøc ®−îc ®µo t¹o tõ tr−êng th«ng ng«n cña Ph¸p. ¤ng cã nhiÒu n¨m liªn tôc lµm viÖc t¹i ViÔn §«ng B¸c cæ häc viÖn. N¬i ®©y «ng cã dÞp ®äc s¸ch vµ tù häc ch÷ H¸n, v× thÕ c¨n b¶n häc thøc vÒ T©y häc cña Ph¹m Quúnh ®−îc më mang rÊt s©u réng. ¤ng lµ ng−êi th«ng th¹o tiÕng 2.2. NÒn v¨n häc ViÖt Nam ®i vµo quü ®¹o hiÖn ®¹i lµ xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n v¨n häc. §Çu thÕ kû XX, v¨n häc ViÖt Nam ®· vËn ®éng theo mét h−íng míi. Qu¸ tr×nh nµy ®i liÒn víi qu¸ tr×nh biÕn ®æi lÞch sö d©n téc trong ®iÒu kiÖn kh¸ch quan: yªu cÇu canh t©n ®Êt n−íc, hoµ nhËp v¨n ho¸ ViÖt Nam víi v¨n ho¸ khu vùc. §Õn tr−íc thÕ kû XX, cô thÓ lµ nöa ®Çu thÕ kû XIX trë vÒ tr−íc, v¨n häc ViÖt Nam còng gièng nh− v¨n häc mét sè n−íc §«ng Nam ¸ chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ Trung Quèc - v¨n häc thêi ®¹i nhµ nho vµ ¶nh h−ëng Nho gi¸o. Theo quan ®iÓm Nho gi¸o, v¨n lµ biÓu hiÖn cña ®¹o vµ ®−îc dïng truyÒn

23

tiªn phong ®−a ra quan niÖm vÒ th¬ hiÖn ®¹i. Quan niÖm ®óng ®¾n vµ cã tÝnh khoa häc cña Ph¹m Quúnh lµ c¸i mèc quan träng cho ng−êi s¸ng t¸c vµ c¶ cho ng−êi nghiªn cøu v¨n häc hiÖn ®¹i vÒ sau.

NguyÔn ThÞ Thu HiÒn quan niÖm vÒ th¬ cña ph¹m quúnh..., tr. 22-29 Ph¸p vµ am hiÓu nÒn v¨n häc Ph¸p. ViÖc gi¶ng d¹y v¨n häc Ph¸p, viÖc tiÕp xóc hµng ngµy víi c¸c t¸c phÈm tõ Ph¸p göi sang lµm cho «ng, còng gièng nh− mäi trÝ thøc ®−¬ng thêi, nhanh chãng am hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò cña v¨n häc Ph¸p hiÖn ®¹i. V¨n häc Ph¸p t¸c ®éng mét c¸ch s©u s¾c ®Õn sù ph¸t triÓn vÒ sau cña v¨n häc n−íc ta vµ lµm nªn chç kh¸c nhau gi÷a v¨n häc ViÖt Nam so víi v¨n häc c¸c n−íc còng ë §«ng Nam ¸ do hoµn c¶nh chung mµ ®i vµo quü ®¹o v¨n häc thÕ giíi. H¬n thÕ n÷a lo¹i v¨n nghÞ luËn (phª b×nh, nghiªn cøu, lý luËn v¨n häc) vèn dÜ xuÊt hiÖn ë n−íc ta rÊt sím. Kho¶ng thÕ kû XIV, XV cha «ng ta ®· biªn so¹n, ghi chÐp, b×nh luËn d−íi h×nh thøc lµ nh÷ng bµi b¹t, bµi tùa, hay nh÷ng lêi b×nh. §ã lµ lêi tùa cho mét tËp th¬ míi ra ®êi hay th− tõ trao ®æi v¨n ch−¬ng hoÆc nh÷ng nhËn ®Þnh ®¸nh gi¸ “dï d−íi h×nh thøc nµo th× nh÷ng bµi b¹t, bµi tùa, lêi b×nh Êy ®Òu mang néi dung nhËn ®Þnh, tæng kÕt trªn c¬ së ph©n tÝch v¨n b¶n nh»m giao l−u ®èi tho¹i, ®¸nh gi¸, gîi më, ®Þnh h−íng” [5, tr. 55]. ThÓ lo¹i v¨n nghÞ luËn cã nh÷ng ®ãng gãp cho v¨n ch−¬ng thÈm mü thêi trung ®¹i. Sang ®Çu thÕ kû XX hiÖn ®¹i ho¸ lý luËn, phª b×nh lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn trªn §«ng D−¬ng t¹p chÝ vµ Nam Phong t¹p chÝ. §Æc biÖt nh÷ng bµi bµn vÒ th¬, vÒ tiÓu thuyÕt trong Th−îng Chi v¨n tËp cña Ph¹m Quúnh võa tiÕp nèi thÕ hÖ tiÒn nh©n, võa béc lé tÝnh chÊt míi mÎ cña t− duy ph©n tÝch ph−¬ng T©y. Dùa trªn nh÷ng c¬ së cã tÝnh tÊt yÕu ®ã Ph¹m Quúnh ®−a ra mét quan niÖm vÒ th¬ hiÖn ®¹i.

3.1. Ph¹m Quúnh ®−a ra lý luËn vÒ th¬ trªn c¬ së lµm râ kh¸i niÖm “Th¬ lµ g×” vµ nh÷ng ®Æc tr−ng cña Th¬ hiÖn ®¹i. Trong bµi Th¬ lµ g× «ng ®· chØ ra Th¬ kh«ng chØ xÐt ë mÆt h×nh thøc: cã vÇn vµ ®iÖu mµ ph¶i xÐt th¬ ë mÆt “tinh thÇn”. Ph¹m Quúnh ®· chØ ra kh¸i niÖm vÒ th¬ cña ng−êi Tµu: “Th¬ lµ mét nghÒ phong nh· chñ diÔn nh÷ng t×nh ý cao th−îng ra lêi ®Ñp, cã ¶nh h−ëng cã tiÕt tÊu, khiÕn cho ng−êi nghe ®−îc vui tai kho¸i trÝ” [7, tr. 947]. NhiÒu nhµ lµm th¬ ë Tµu, ë n−íc ta “coi th¬ lµ mét nghÒ phong nh· b»ng ®¼ng víi ba nghÒ kh¸c n÷a: cÇm, kú, ho¹”. Theo Th−îng Chi, kh¸i niÖm cña v¨n häc Tµu ®−a ra lµ hîp vÒ ph−¬ng diÖn mÜ thuËt mµ thiÕu tÝnh triÕt lý. Trong nh×n nhËn cña «ng, c¸c nhµ lµm th¬ ph−¬ng §«ng phÇn nhiÒu lµ nh÷ng nhµ mü thuËt mµ Ýt khi lµ nhµ triÕt lý. §èi lËp víi kh¸i niÖm Th¬ cña ng−êi ph−¬ng §«ng, Ph¹m Quúnh giíi thiÖu kh¸i niÖm Th¬ cña ng−êi ph−¬ng T©y “ng−êi T©y coi Th¬ võa lµ mü thuËt võa lµ triÕt lý”, c¸i tinh thÇn cña th¬ “ta” vµ th¬ “T©y” kh¸c nhau lµ nh− vËy. Tõ chç giíi thiÖu quan niÖm kh¸c nhau vÒ th¬ cña ng−êi ph−¬ng §«ng vµ ng−êi ph−¬ng T©y, Ph¹m Quúnh thõa nhËn quan niÖm vÒ th¬ cña ng−êi ph−¬ng T©y. ¤ng ®· quan t©m vµ dÞch ra tiÕng ViÖt bµi diÔn thuyÕt cña mét thi sÜ ng−êi Ph¸p PrutgÐraldy råi giíi thiÖu trong bµi viÕt Th¬ lµ g× cña m×nh. Theo «ng ta “Th¬ vÝ nh− mét vÞ thÇn” nh−ng råi Th¬ kh«ng ph¶i lµ thÇn “®i t×m Th¬ mµ kh«ng biÕt Th¬ Èn vµo chç nµo vËy; cã khi m×nh 3. Trong Th−îng Chi v¨n tËp Ph¹m Quúnh ®· cã nh÷ng bµi viÕt cô thÓ bµn vÒ th¬ nh− Th¬ lµ g×, Th¬ ta, th¬ T©y, Th¬ Baudelaire. ¤ng ®−îc coi lµ ng−êi

24

T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVIIi, sè 1b-2009

Trong bµi diÔn

tr−êng §¹i häc Vinh t×m ë ph−¬ng nµy mµ Th¬ ë chèn nä, còng cã khi gÇn Th¬ mµ kh«ng biÕt ra Th¬; kh«ng ph¶i r»ng cø cã h×nh thÓ Th¬ míi ra Th¬” [7, tr. 951]. §iÒu nµy cã nghÜa lµ Th¬ kh«ng chØ cã h×nh thøc bªn ngoµi, cã vÇn cã ®iÖu lµ Th¬. C¸i h×nh thøc lµ c¸i ng−êi ta dÔ b¾t ch−íc: nh− vÇn víi ®iÖu, tr¾c víi b»ng, ng−êi tÇm th−êng mµ dông c«ng m« pháng còng lµm ®−îc. Th¬ cÇn chó träng ë mÆt “tinh thÇn”. Th¬ ph¶i biÕt v−ît qua thêi gian mµ b−íc vµo câi “míi l¹ cã høng thó h¬n”. Ng−êi lµm th¬ kh«ng chØ thay ®æi h×nh thøc bÒ ngoµi mµ ph¶i thay ®æi t− t−ëng, t×nh c¶m cña chÝnh m×nh, ph¶i ®æi míi t©m hån, tÝnh c¸ch cña m×nh “ng−êi ta së dÜ khao kh¸t t×m Th¬ mµ kh«ng thÊy Th¬ v× chØ biÕt ë bÒ ngoµi mµ kh«ng biÕt t×m ngay ë m×nh” [7, tr. 955]. Quan niÖm vÒ Th¬ cña thi sÜ ng−êi Ph¸p ®· ®−îc Ph¹m Quúnh ®ång t×nh vµ giíi thiÖu mét c¸ch kh¸ ®Çy ®ñ thÊu ®¸o.

giµu h×nh ¶nh vµ nhÊt lµ cã nhÞp ®iÖu. C¸c t¸c gi¶ ®· thõa nhËn ®Þnh nghÜa vÒ th¬ cña Sãng Hång: “Th¬ lµ mét h×nh thøc nghÖ thuËt cao quý, tinh vi. Ng−êi lµm th¬ ph¶i cã t×nh c¶m m·nh liÖt, thÓ hiÖn sù nång ch¸y trong lßng. Nh−ng th¬ lµ t×nh c¶m lý trÝ kÕt hîp vµ cã nghÖ thuËt. T×nh c¶m vµ lý thuyÕt Êy ®−îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng hiÖn t−îng ®Ñp ®Ï qua nh÷ng lêi th¬ trong s¸ng vang lªn nh¹c ®iÖu kh¸c th−êng” [2, tr. 309, 310]. thuyÕt, Ph¹m Quúnh quan t©m ®Õn phÇn thi sÜ ng−êi Ph¸p ®−a ra quan niÖm vÒ nhµ th¬. Theo thi sÜ ng−êi Ph¸p, «ng cho r»ng nhµ th¬ cã hai h¹ng. Mçi h¹ng nhµ th¬ cã mét c¸ch diÔn ®¹t kh¸c nhau. §ã lµ hai c¸ch diÔn t¶: Mét c¸ch u ¸m vµ mét c¸ch râ rµng. H¹ng thø nhÊt lµ nh÷ng nhµ th¬ cã c¸ch diÔn t¶ u ¸m. Hä lµm th¬ chØ cã c¸i c¶m gi¸c m¬ mµng vÒ th¬, lèi th¬ nµy th−êng “mung lung, phiÕu diÔu”. H¹ng thø hai theo «ng lµ nh÷ng nhµ th¬ cã c¸ch diÔn ®¹t s¸ng sña. Nh÷ng nhµ lµm th¬ theo c¸ch nµy th−êng trùc tiÕp víi trÝ tuÖ, c¶m gi¸c hån th¬ mét c¸ch th¼ng h¬n vµ diÔn ra mét c¸ch minh b¹ch. Th¬ nµy thuéc vÒ triÕt lý h¬n lµ vÒ ©m nh¹c, c©u th¬ dÉu vÉn cã tiÕt tÊu, ®äc vÉn vÐo von mµ ®ã ch¼ng qua lµ nh÷ng c¸i bÒ ngoµi, chÝnh tinh thÇn ë n¬i triÕt lý kh«ng ph¶i ë chç ©m ®iÖu. Thi sÜ ng−êi Ph¸p cã lý luËn râ rµng b»ng mét c©u kh¸i qu¸t “©m nh¹c lµ th¬ cßn mê, cßn ®ôc, triÕt lý lµ th¬ ®· s¸ng ®· trong” [7, tr. 961].

Tõ quan niÖm vÒ th¬, vÒ nhµ th¬, thi sÜ ng−êi Ph¸p ®· nhÊn m¹nh nh÷ng ®Æc tr−ng cña th¬ Ph¸p, theo «ng th¬ Ph¸p chó träng vÒ triÕt lý. NhiÒu bµi th¬ cña c¸c bËc thi hµo Ph¸p thiªn vÒ trÝ nhiÒu h¬n vÒ t×nh, −a triÕt lý h¬n lµ ©m thanh. Mét sè nhµ th¬ Ph¸p thÕ kû 19 chÞu ¶nh h−ëng th¬ n−íc Anh mµ “th¬ n−íc Anh vÉn träng vÒ ©m thanh”. Ph¹m Quúnh ®−îc coi lµ ng−êi më ®−êng cho quan niÖm vÒ th¬ cña v¨n häc hiÖn ®¹i. L−u Träng L− h¬n chôc n¨m sau ®ã ®−a ra ®Þnh nghÜa: Th¬ së dÜ lµ th¬ bëi v× nã sóc tÝch gän gµng, lêi Ýt mµ ý nhiÒu vµ nÕu cÇn tíi nghÜa chØ v× thi nh©n kh«ng xuÊt diÖn mét c¸ch trùc tiÕp, lêi nãi thi nh©n ph¶i lµ h×nh ¶nh. Nhãm Xu©n thu nh· tËp quan niÖm vÒ th¬ nh− mét c¸i g× ®Êy kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc b»ng lêi. Hä ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ th¬: Th¬ lµ sù rung ®éng, cã rung ®éng lµ cã th¬. Th¬ lµ c¸i g× huyÒn ¶o, tinh khiÕt, th©m thuý, cao siªu, hay th¬ lµ ®¹o lµ t«n gi¸o lµ t×nh yªu. Sau nµy trong Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi (®ång chñ biªn) ®· cã quan niÖm vÒ th¬: Th¬ lµ h×nh thøc s¸ng t¸c v¨n häc ph¶n ¸nh cuéc sèng thÓ hiÖn nh÷ng t©m tr¹ng nh÷ng c¶m xóc m¹nh mÏ b»ng ng«n ng÷ hµm sóc

25

th¬ cã hai phÇn: “Mét lµ ©m ®iÖu, hai lµ t×nh tø, ©m ®iÖu lµ phÇn h×nh thøc, t×nh tø lµ phÇn tinh thÇn” [7, tr. 163]. H×nh thøc kÕt cÊu th¬ mçi n−íc kh¸c nhau v× tiÕng mçi n−íc kh¸c nhau th× ©m ®iÖu kh«ng gièng nhau “nªn thi luËt cña n−íc nµo lµ riªng cho n−íc Êy”. Cßn “tinh thÇn” th× th¬ n−íc nµo còng gièng nhau, “tinh thÇn” thuéc vÒ c¶m høng, c¶m høng thuéc vÒ lßng ng−êi mµ lßng ng−êi th× n−íc nµo còng s−íng, còng khæ, còng buån, còng vui nh− nhau. Trong bµi Th¬ ta, th¬ T©y, Ph¹m Quúnh ®· ®èi s¸nh hai lèi kÕt cÊu cña “th¬ ta” vµ “th¬ T©y” ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh ®æi míi vÒ kÕt cÊu th¬ lµ mét nhu cÇu cÇn thiÕt cña v¨n häc hiÖn ®¹i.

NguyÔn ThÞ Thu HiÒn quan niÖm vÒ th¬ cña ph¹m quúnh..., tr. 22-29 Nh−ng ng−êi Ph¸p vèn −a triÕt lý nªn th¬ Ph¸p vÉn lÊy râ rµng, s¸ng sña lµm träng. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®i ®Õn nhÊn m¹nh ®Ò cao vai trß cña c¸c nhµ lµm th¬ cã c¸ch diÔn ®¹t s¸ng sña, th¬ cã nghÜa lý râ rµng th−êng t¸c ®éng vµo trÝ tuÖ ng−êi ta mét c¸ch s©u xa. Cßn th¬ “m¬ mµng ph¶ng phÊt” ®äc xong kh«ng ®Ó l¹i trong t©m trÝ ng−êi ta mét tÝ g×. Th¬ Ph¸p mçi thêi cã mét ®Æc tr−ng riªng, hån th¬ mçi thêi mét thay ®æi “ThÕ kû 17 lµ thêi ®¹i th¬ v¨n toµn thÞnh sau nµy lÊy lµm ®êi cæ ®iÓn cho v¨n häc n−íc Ph¸p; KÓ ®Õn thÕ kû 18 thêi nh©n t©m biÕn ®æi, thêi thÕ suy vi cho nªn ®êi Êy c¸i hån th¬ suy kÐm h¬n c¶; thÕ kû 19 thêi chñ nghÜa l·ng m¹n h×nh thµnh. C¸c nhµ th¬ ®Òu chØ thê mét thÇn ¸i t×nh, coi cuéc ®êi nh− mét tr−êng xu©n méng, tha hå mµ ®»m th¾m m¬ mµng, say s−a vui thó; Nay thÕ kû ta ®©y thêi c¸i hån th¬ xuÊt hiÖn thÕ nµo? HiÖn nay ch−a cã thÓ mµ ®o¸n ®−îc mµ biÕt ®−îc. Nh−ng còng cã lÏ ng−êi ®êi theo ®uæi Th¬ ë ngoµi m·i ®· nhäc sÏ tØnh ngé mµ quay vÒ t×m Th¬ trong t©m hån m×nh vµ còng cã lÏ t×m ®Êy thêi thÊy ch¨ng?” [7, tr. 964, 965].

Giíi thiÖu bµi diÔn thuyÕt cña thi sÜ ng−êi Ph¸p tøc lµ Ph¹m Quúnh ®· cã ý thøc vËn dông nh÷ng lý luËn th¬ cña ng−êi ph−¬ng T©y vµo viÖc s¸ng t¸c th¬ ta trong thêi hiÖn ®¹i.

Ph¹m Quúnh ®· cã mét nhËn xÐt x¸c ®¸ng vÒ luËt th¬ cò “luËt th¬ còng nghiªm nh− luËt h×nh”. Ng−êi lµm th¬ ®ßi hái ph¶i thuéc luËt, b»ng tr¾c kh«ng lÉn lén, vÇn tÊt ¸p, luËt tÊt niªm, ®iÖu tÊt xøng, ®èi tÊt chØnh. Ng−êi nµo kh«ng thuéc luËt th× ph¹m vµo nh÷ng téi ghª gím, nµo lµ téi thÊt luËt, téi thÊt niªm, téi khæ ®éc, téi trïng ý, téi ®iÖp ®iÖu. Th¬ “ta” kh«ng nh÷ng ®ßi hái vÒ luËt mµ cßn ph©n ®ñ lo¹i: Th¬ thÊt ng«n b¸t có, §−êng luËt b¸t có, thñ vÜ ng©m, b¸t có liªn hoµn, thÊt ng«n tø tuyÖt ba vÇn, ngò ng«n b¸t có. §Æc biÖt lµ kÕt cÊu th¬ §−êng luËt cña nã mang tÝnh ®Þnh s½n. KÕt cÊu cña mét bµi th¬ nh− mét c¸i khu«n ®Þnh s½n nh÷ng suy nghÜ, t×nh c¶m cña nhµ th¬. Th¬ §−êng luËt chia lµm bèn phÇn: c©u 1-2 lµ c©u ®Ò (ph¸ ®Ò vµ thõa ®Ò), hai c©u 3-4 lµ c©u thùc, hai c©u 5-6 lµ c©u luËn, hai c©u 7-8 lµ c©u kÕt. H×nh thøc kÕt cÊu lµ kÕt qu¶, lµ ph−¬ng thøc biÓu hiÖn néi dung c¶m xóc. H×nh thøc kÕt cÊu cña th¬ §−êng gß bã cã khu«n khæ nh− thÕ nªn néi dung, c¶m xóc theo Ph¹m Quúnh lµ “Nh÷ng bøc tranh c¶nh con con. §· lµ bøc tranh ®Ó vÏ c¸i c¶nh ®Ñp 3.2. Tõ viÖc ®−a ra c¸ch gi¶i nghÜa “Th¬ lµ g×”, Ph¹m Quúnh chó ý ®Õn vÊn ®Ò kÕt cÊu th¬. Sau nµy Bïi V¨n Nguyªn, Hµ Minh §øc tõng gi¶i thÝch “KÕt cÊu th¬ ca lµ sù tæ chøc néi dung c¶m xóc vµ thi tø. PhÇn lín néi dung c¶m xóc ®−îc tæ chøc trªn c¬ së sù vËn ®éng vµ ®èi lËp cña tø th¬ gi÷a hiÖn thùc vµ m¬ −íc, gi÷a c¸i t«i vµ c¸i ta, gi÷a hiÖn t¹i vµ qu¸ khø” [6, tr. 87]. Lóc bÊy giê Ph¹m Quúnh ®−a ra h×nh thøc kÕt cÊu míi vÒ th¬. ¤ng cho r»ng

26

T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVIIi, sè 1b-2009

söa mét v−ên c¶nh, thÕ nµo trong c¸i giíi h¹n nhÊt ®Þnh thªu nªn bøc gÊm tr¨m hoa. Chuéng vÏ thiªn thó th× nhµ th¬ tù coi m×nh nh− c¸i phong cÇm, tuú giã thæi mµ nªn tiÕng:

TiÕng trong nh− h¹c bay qua, TiÕng ®ôc nh− suèi míi sa nöa vêi, lêi th¬ ph¶i tuú theo líp sãng trong lßng lµ khi dµi, khi ng¾n, khi thÊp, khi cao kh«ng thÓ cÇm gi÷ trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh” [7, tr. 65].

tr−êng §¹i häc Vinh thiªn nhiªn hay lµ c¶nh thó trong lßng th× ph¶i theo khu«n khæ, mét bøc tranh ph¶i phãng nÐt bót ng−êi thî vÏ nghÜa lµ ph¶i lµm thÕ nµo truyÒn thÇn ®−îc c¸i c¶nh Êy trong mÊy c©u nhÊt ®Þnh kh«ng ®−îc h¬n kh«ng ®−îc kÐm” [7, tr. 50]. Th¬ “ta” thùc chÊt lµ nh÷ng bøc “phãng vÏ” cña th¬ Tµu. Th¬ ta theo quan niÖm nhµ Nho: lµm th¬ ®Ó nãi chÝ (thi ng«n chÝ) ®Ó di d−ìng tinh thÇn, khuyªn ®iÒu thiÖn, r¨n ®iÒu ¸c, th¬ lµ c«ng cô gi¸o dôc con ng−êi. NhËn thøc ®−îc h¹n chÕ cña th¬ §−êng luËt, Ph¹m Quúnh trë thµnh ng−êi ®Çu tiªn “c«ng kÝch” th¬ §−êng: “Ng−êi ta th−êng nãi th¬ lµ tiÕng kªu tù nhiªn cña con t©m. Ng−êi Tµu ®Þnh luËt nghiªm cho nghÒ lµm th¬ lµ muèn ch÷a l¹i, söa l¹i tiÕng kªu Êy, lµm cho nã hay h¬n, tróng vÇn, tróng ®iÖu h¬n, nh−ng còng theo ®ã mµ lµm mÊt ®i giäng thiªn nhiªn vËy” [7, tr. 50, 51].

3.3. VËn dông lý luËn phª b×nh mang t− duy ph©n tÝch cña v¨n häc ph−¬ng T©y vµo nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam, Ph¹m Quúnh ®· giíi thiÖu phª b×nh th¬ v¨n míi. Trong Th−îng Chi v¨n tËp «ng ®· chän vµ giíi thiÖu Mét tÊm lßng cña §oµn Nh− Khuª. ¤ng khen §oµn Nh− Khuª cã biÖt tµi lµm thø th¬ ®a sÇu, ®a c¶m. C¸i ®Æc s¾c cña “tÊm lßng” lµ thi nh©n biÕt c¶m s©u h¬n ng−êi th−êng bëi thÕ mµ dÔ sinh ra sÇu. Bµi th¬ hay nhÊt trong Mét tÊm lßng theo Ph¹m Quúnh lµ bµi BÓ th¶m vµ «ng chª nh÷ng bµi v¨n xu«i trong tËp th¬ v¨n Êy: “§¹i ®Ó «ng H¶i Nam hay v¨n vÇn h¬n v¨n xu«i, nh÷ng bµi v¨n xu«i cña «ng nh− bµi Tùa, bµi Bµn vÒ ch÷ t×nh cßn ch−a ®−îc luyÖn l¾m. Bµi “tùa” th× khÝ l«i th«i, mµ bµi “t×nh” th× cã l¾m ®o¹n h¬i buån c−êi” [7, tr. 202]. Lý luËn vÒ th¬ mµ Ph¹m Quúnh ®−a ra mét mÆt nh»m kªu gäi thi sÜ n−íc ta nªn häc tËp, tiÕp thu “tinh thÇn” th¬ ph−¬ng T©y, mÆt kh¸c, «ng nhËn thÊy “söa lèi th¬ cò” còng ph¶i dÇn dÇn kh«ng thÓ ph¸ bá trong mét ngµy c¸i khu«n ®· dïng tõ x−a ®Õn nay. Theo «ng tiÕp thu “tinh thÇn” th¬ ph−¬ng T©y tr−íc hÕt ch−a cÇn “söa l¹i ©m ®iÖu véi, mµ cèt nhÊt nu«i lÊy c¶m høng”. §Ó minh chøng cho lý luËn cña m×nh «ng ®· giíi thiÖu mét nhµ th¬ tÇm cì cña n−íc Ph¸p thÕ kû XIX: Baudelaire. Th¬ ph−¬ng T©y, nhÊt lµ th¬ Ph¸p nhÊn m¹nh “c¶m xóc tù nhiªn”. Ph¹m Quúnh ®· ®−a ra ®èi s¸nh “th¬ ta” víi “th¬ T©y” b»ng viÖc giíi thiÖu mét bµi th¬ §−êng luËt Qua ®Ìo ngang vµ mét bµi th¬ Ph¸p. Theo «ng Qua ®Ìo ngang tuy ®−îc coi lµ tuyÖt bót nh−ng phÇn nh©n c«ng nhiÒu, vÏ tù nhiªn Ýt, chØ lµ mét bøc tranh c¶nh. Cïng ®Çu ®Ò Êy, c¶m høng Êy mµ vµo tay mét nhµ th¬ T©y th× nÐt bót ®Ëm ®µ h¬n lêi thÊm thiÕt, giäng ®iÖu hïng hån biÕt chõng nµo. ThÝ dô nh− bµi th¬ Buæi chiÒu ch¬i nói còng t¶ c¶nh buæi chiÒu ch¬i nói mµ c¶nh t×nh man m¸c gîi ra bao nhiªu ý tø cao th−îng, bao nhiªu t− t−ëng th©m trÇm. Tõ viÖc ®èi s¸nh “th¬ ta” víi “th¬ T©y”, Ph¹m Quúnh ®· nhËn ra sù kh¸c biÖt râ rµng gi÷a hai nÒn th¬ nµy: “Mét bªn vô bÒ nh©n c«ng, mét bªn chuéng vÎ thiªn thó. Vô bÒ nh©n c«ng th× chñ lÊy cùc kú tinh s¶o, lµm bµi th¬ nh− ch¹m mét hßn ngäc, uèn mét c¸i c©y,

27

l¹i vinh quang

rÊt t¸n ®ång víi nhËn ®Þnh cña Ph¹m Quúnh khi «ng bµn tíi “t©m lý lèi th¬”. Vµ t¸c gi¶ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh: “T«n träng dßng ch¶y tù nhiªn sèng ®éng cña c¶m xóc lµ mét hiÖn t−îng míi trong th¬ liªn quan ®Õn sù trçi dËy cña ý thøc c¸ nh©n, cña kh¸t väng “thµnh thùc” ®−îc nãi râ “nh÷ng ®iÒu kÝn nhiÖm u uÊt” ®−îc c«ng khai xem c¸i t«i c¸ nh©n nh− mét kh¸ch thÓ nh×n ®êi hîp ph¸p” [1, tr. 14]. Ph¹m Quúnh phª b×nh vµ giíi thiÖu th¬ Ph¸p nh»m mong muèn thi sÜ n−íc ta nªn häc tËp “tinh thÇn” th¬ T©y ®Ó thay ®æi c¶m xóc lµm th¬ ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng chóng thêi ®¹i míi.

NguyÔn ThÞ Thu HiÒn quan niÖm vÒ th¬ cña ph¹m quúnh..., tr. 22-29 Ph¹m Quúnh ®· giíi thiÖu mét c¸ch kh¸ tØ mØ, chi tiÕt vÒ cuéc ®êi, con ng−êi, t− t−ëng vµ tËp th¬ “¸c hoa” (Fleurs du mal) ®em cho Baudelaire. Ph¹m Quúnh thõa nhËn c¸ch ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ phª b×nh ph−¬ng T©y vÒ th¬ Baudelaire r»ng «ng ®· cèng hiÕn cho ng−êi ®êi mét c¸i “rïng m×nh míi l¹”. §ång thêi Ph¹m Quúnh ®· cã nh÷ng ®o¹n b×nh kh¸ s¾c s¶o vÒ nh÷ng rung ®éng s©u kÝn, ®au ®ín, vÒ nh÷ng c¶nh Ðo le mµ bi th¶m cña hån th¬ Baudelaire: “¤ng vèn ham nh÷ng mÜ lÖ trang nghiªm, nh−ng t¶ c¶nh Êy ra kh«ng ph¶i cÇu lÊy sù kho¸i l¹c cho m×nh, t¶ ra chØ chøng cho c¸i sÇu khæ ë ®êi, t¶ ra ®Ó cho biÕt r»ng ë ®êi kh«ng hÒ cã vËy. Nh−ng «ng vÉn rÊt ham sù thùc n÷a lÊy lµm cña b¸u nhÊt ®êi. Mét ®êi «ng tõng tr¶i ®ñ mäi c¶nh khæ, c¶nh nghÌo, c¶nh èm, c¶nh ®ãi, c¶nh rÐt, c¶nh ®au ®ín, c¶nh bi th−¬ng, c¶nh mÊt ng−êi yªu. Bëi thÕ lêi th¬ «ng bi ®¸t v« cïng” [7, tr. 167].

4. Lý luËn vÒ th¬ cña Ph¹m Quúnh më ra ®Þnh h−íng cho c¶ ng−êi s¸ng t¸c vµ ng−êi nghiªn cøu. Nh÷ng bµi bµn vÒ th¬ ®−îc «ng viÕt chñ yÕu ë giai ®o¹n ®Çu (1917-1922) khi nÒn v¨n häc míi ®ang trong thêi kú ph«i thai, kiÕn t¹o. Lý luËn vÒ th¬ cña «ng ®−îc xem lµ ®i tr−íc thùc tiÔn s¸ng t¸c mét b−íc. Tuy trªn thi ®µn lóc bÊy giê ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng ph¸ c¸ch vÒ th¬ nh− T¶n §µ, §oµn Nh− Khuª. Nh−ng ë thêi ®iÓm ®ã ch−a cã mét s¸ng t¸c nµo cña c¸c nhµ th¬, nhµ v¨n cã thÓ ®¸p øng tÊt c¶ nh÷ng tiªu chÝ mµ Ph¹m Quúnh ®Ò ra. Lý luËn ®ã ®−îc hiÖn thùc ho¸ vµo nh÷ng n¨m (1932-1945) khi phong trµo Th¬ míi në ré nh÷ng phong c¸ch: ThÕ L÷, Huy Th«ng, Xu©n DiÖu, Huy CËn, ChÕ Lan Viªn, Hµn MÆc Tö. Ph¹m Quúnh lµ ng−êi më ®Çu cho lo¹i h×nh ng−êi viÕt lý luËn vµ phª b×nh trong tiÕn tr×nh lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam. M·i vÒ sau míi xuÊt hiÖn c¸c c©y bót phª b×nh s¸ng gi¸ nh− Phan Kh«i, ThiÕu S¬n, Hoµi Thanh, §Æng Thai Mai, Vò Ngäc Phan. ¤ng xøng ®¸ng lµ mét t¸c gia lý luËn v¨n häc cña v¨n häc giao thêi ®Çu thÕ kû XX. Phª b×nh v¨n th¬ míi cña §oµn Nh− Khuª vµ giíi thiÖu th¬ Baudelaire cã nghÜa Ph¹m Quúnh rÊt quan t©m coi träng t− duy th¬ ph−¬ng T©y. Theo «ng th¬ ph−¬ng T©y, cô thÓ lµ th¬ Ph¸p chó träng m¹ch c¶m xóc ch©n thùc tù nhiªn. ThÕ giíi néi t©m cña con ng−êi ®a d¹ng vµ phøc t¹p ®−îc gi¶i bµy mét c¸ch tho¶i m¸i trong th¬. Nã hoµn toµn ®èi lËp víi c¶m xóc gß bã cã tÝnh chÊt ®Þnh s½n cña th¬ Tµu, th¬ ta. ChÝnh Hoµi Thanh - Hoµi Ch©n, trong Thi nh©n ViÖt Nam, khi ®¸nh gi¸, tæng kÕt vÒ nghÖ thuËt th¬ míi ®· “viÖn dÉn” quan niÖm vÒ th¬ Ph¹m Quúnh vµ cho r»ng Ph¹m Quúnh lµ ng−êi ®Çu tiªn “c«ng kÝch” th¬ §−êng. Trong cuèn Th¬ míi trong nhµ tr−êng phæ th«ng (xuÊt b¶n 2008) Phan Huy Dòng còng thõa nhËn lý luËn cña Ph¹m Quúnh: trong buæi ®Çu cña Th¬ míi h¼n c¸c nhµ th¬

28

T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVIIi, sè 1b-2009

tr−êng §¹i häc Vinh

Tµi liÖu tham kh¶o

[1] Phan Huy Dòng, Th¬ míi trong tr−êng phæ th«ng, NXB Gi¸o dôc, 2008. [2] Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi (®ång chñ biªn), Tõ ®iÓn thuËt ng÷

v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, t¸i b¶n 2007.

[3] §ç §øc HiÓu (chñ biªn), Tõ ®iÓn v¨n häc (bé míi), NXB ThÕ giíi míi, 2004. [4] TrÇn §×nh H−îu, Lª ChÝ Dòng, V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n giao thêi 1900-1930, NXB Gi¸o dôc, 1995.

[5] M· Giang L©n, TiÕn tr×nh th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 2000. [6] Bïi V¨n Nguyªn, Hµ Minh §øc, Th¬ ca h×nh thøc vµ thÓ lo¹i, NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2006.

[7] Ph¹m Quúnh, Th−îng Chi v¨n tËp (5 tËp in chung), NXB V¨n häc, 2006. [8] TrÇn V¨n Toµn, C¶m quan thÕ giíi trong lý luËn phª b×nh v¨n häc cña Ph¹m Quúnh vµ t¸c ®éng cña nã trong tiÕn tr×nh v¨n häc, Nghiªn cøu v¨n häc, Sè 9, 2008

SUM MARY Pham Quynh's conception of poetry in work Thuong chi van tap

Pham Quynh is considered to be a critic who marked the beginning for critical theory in the history of Vietnamese literature. In his own work Thuong chi van tap, Pham Quynh came up with the ideas about modern poetry, based on social and literary change and authors’ knowledge about the tendency of the times. Pham Quynh applied critical theory with analytic thought from Western literature to study Vietnamse literature. (a) Cao häc 15, chuyªn ngµnh V¨n häc ViÖt Nam, tr−êng ®¹i häc vinh.

29