Báo chí Đồng Nai từ năm 1859 đến 1945
Báo chí Đồng Nai từ năm 1859 đến 1945 gắn liền với sự hình thành và phát triển
của báo chí Nam bộ. Trước khi tờ báo bằng chữ quốc ngữ đầu tiên ra đời - tờ Gia
Định báo, ở Nam bộ có ba tờ báo tiếng Pháp và chữ Hán: Le bulletin officiel de
L'expe'dition de la Conchichine (1861 - 1888), Le bulletin des Comnumes (1862),
Le courrier de SaiGon (1864). Ba tờ này chủ yếu in những công văn, thông tư,
nghị định... của chính phủ và do người Pháp thành lập. Không mấy người đọc được
tiếng Pháp nên người Pháp mới nghĩ đến thành lập một tờ báo tiếng Việt. Với sự ra
đời của Gia Định báo (1865), báo chí bằng chữ quốc ngữ ở Nam bộ đã xuất hiện
sớm hơn ở Bắc và Trung bộ trên 40 năm ([1][1]). Sở dĩ báo chí ở Nam bộ phát
triển sớm vì Pháp chiếm Nam bộ trước [PT1] [PT1]([2][2]). Nam bộ là một thuộc
địa khác với Bắc và Trung bộ là chế độ bảo hộ. Là thuộc địa nên Nam bộ theo chế
độ trực trị, điều kiện làm báo có nới hơn và đặc biệt là được hưởng đạo luật báo chí
của Pháp (29 - 7 - 1881). Theo đạo luật này thì việc ấn hành sách báo ở Nam kỳ
được hoàn toàn tự do, dù báo chữ Pháp hay Việt. Điều luật có ghi: "Tất cả các loại
báo sẽ được phát hành không cần sự cho phép trước và không cần ký qũy tiền, sau
khi được công bố đúng theo điều 7". Điều 7 quy định, trước khi phát hành, tờ báo
phải được khai báo ở Sở Biện lý những gì có liên quan đến: "Tít báo, loại báo; Tên
họ, địa chỉ người quản lý; Ghi rõ nơi in báo; Tất cả những thay đổi về những điều
trên được khai báo trước 5 ngày". Tuy nhiên về sau, Chính phủ Pháp lại ban bố sắc
lệnh 30 - 12 - 1898 nhằm sửa đổi một số điều của đạo luật trên. Cụ thể là: "Tất cả
những tờ báo in bằng chữ quốc ngữ, bằng chữ Hoa hay bất cứ một thứ tiếng nào
khác ngoài tiếng Pháp phải có sự cho phép trước của quan Toàn quyền sau khi
quan Toàn quyền hội ý với ban thường trực Thượng hội đồng Đông Dương". Lý do
sửa đổi là nhằm hạn chế sự phát triển của báo chí mà suy cho cùng là hạn chế sự
công kích, vạch trần âm mưu, thủ đoạn xâm lược nước ta của thực dân và thực
trạng đen tối của xã hội Việt Nam dưới ách đô hộ của thực dân và bọn tay sai. Sắc
luật 1898 tuy trái với đạo luật 1881, nghĩa là không hợp hiến nhưng nó vẫn tồn tại
lâu dài cho đến năm 1936 khi Mặt trận bình dân thắng cử ở Pháp. Và mãi cho đến
năm 1938, mới có một tờ báo tiếng Việt phát hành mà không phải xin phép quan
Toàn quyền, chỉ báo cho sở Biện lý. Đó là tờ Dân chúng.
I.2. Trên thế giới, báo chí ra đời là nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin trong xã
hội. Ở nước ta, báo chí nảy sinh do thực dân Pháp dùng nó làm công cụ thống trị
sau khi ổn định quá trình xâm lược, cho cái gọi là "sứ mạng khai hóa"... của chúng.
Do vậy, buổi đầu, thực dân Pháp dùng báo chí để phổ biến các thông tư, nghị
định..., cổ võ cho tiếng Pháp và chữ quốc ngữ la tinh, nhằm đánh bại chữ Hán
Nôm, cũng đồng nghĩa với việc đẩy lùi và loại trừ thế lực tinh thần của sĩ phu yêu
nước lúc bấy giờ - lực lượng chủ yếu lãnh đạo kháng chiến chống Pháp. Nhưng rồi,
người mình thấy được lợi ích của chữ quốc ngữ "dễ học, dễ thuộc", nó như một
phương tiện để nâng cao trình độ dân trí, mở mang văn hóa dân tộc, truyền bá tư
tưởng yêu nước, tinh thần độc lập dân tộc và nhất là dùng chính cái vũ khí của thực
dân để đánh lại thực dân.
Đặc điểm này đã thể hiện rất rõ ở báo chí nước ta, đặc biệt là báo chí Nam
bộ, mảnh đất "màu mỡ" của báo chí vào buổi đầu hình thành cho đến 1945:
I.2.1 Khởi đầu từ Gia Định báo ([3][3]) đến các tờ báo tiếng Việt ra đời ở
Nam bộ trong những năm cuối thế kỷ 19 (Phan Yên báo, Nam kỳ địa phận
([4][4])...), hầu hết đều do bọn thống trị Pháp lập ra nhằm phục vụ cho chính sách
xâm lược đất nước ta, nô dịch nhân dân ta. Người viết báo gồm cả người Pháp lẫn
người Việt. Những người Việt viết báo hầu hết là công chức của Pháp.
Báo chí buổi đầu là một công cụ văn hóa nhằm thực hiện chính sách thống
trị của thực dân Pháp. Song ở một phía khác, người Việt Nam cũng bắt đầu làm
quen với một phương tiện thông tin mới: báo chí. Từ đó, dần dần tiến lên sử dụng
báo chí như một vũ khí đấu tranh. Thông qua báo chí, người Việt Nam tìm hiểu
tình hình trong nước, thế giới, tìm hiểu âm mưu, thủ đoạn của thực dân và tay sai.
Các nhà yêu nước Việt Nam đã thấy chữ quốc ngữ là công cụ rất tốt để tuyên
truyền chủ nghĩa yêu nước và giáo dục mở mang dân trí trong nhân dân.
I.2.2. Bước sang thế kỷ 20, tình hình nước ta có những chuyển biến mới. Sau
khi ổn định quá trình xâm lược, thực dân Pháp bắt tay vào việc xây dựng chế độ
thực dân và khai thác thuộc địa. Thời kỳ này, những cuộc khởi nghĩa vũ trang của
nhân dân ta chống thực dân Pháp đều bị thất bại nhưng nhân dân ta vẫn tiếp tục
đấu tranh chống Pháp bằng nhiều hình thức khác nhau như: phong trào chống đi
phu, chống sưu thuế (1908), cuộc vận động Duy Tân (1906 - 1908) và Đông Kinh
Nghĩa Thục (1907). Trong tình hình mới, thực dân Pháp càng tăng cường sử dụng
vũ khí báo chí vào chính sách khai thác thuộc địa. Các tờ Nông cổ mím đàm, Đại
Việt tân báo, Lục tỉnh tân văn, Đăng cổ tùng báo, Đông Dương tạp chí, Trung Bắc
tân văn... ra đời. Song tác động của cuộc đấu tranh của các lực lượng yêu nước nên
báo chí cũng phản ảnh một phần tình hình chính trị, kinh tế, xã hội, trong đó có
phong trào đấu tranh quần chúng chống Pháp. Một vài tờ báo tiếng Việt như Đại
Việt tân báo, Đăng cổ tùng báo, Lục tỉnh tân văn... thỉnh thoảng có đăng bài bày tỏ
thiện cảm đối với phong trào chính trị do Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh lãnh
đạo.
Chiến tranh thế giới lần thứ nhất bùng nổ. Ở châu Âu, Pháp và Đức đánh
nhau. Thực dân Pháp huy động sức người, sức của ở Đông Dương để cung ứng cho
chiến tranh. Chúng sử dụng báo chí (các tờ Công luận báo, Nam Phong...) để phục
vụ cho chủ trương này. Các nhà yêu nước Việt Nam, nhân cơ hội Pháp mắc kẹt
trong chiến tranh chống Đức đã vận động nhân dân nổi lên đánh đuổi giặc Pháp,
giành lại độc lập dân tộc.