BLOG TỪ GIẢI TRÍ ĐẾN MỘT HÌNH THỨC BÁO CHÍ MỚI
Triệu Thanh Lê
Blog (viết tắt của từ weblog) được xem là một cột mốc quan trọng trong quá trình phát triển
của Internet và của ngành truyền thông. Trước khi có cuộc cách mạng blog, ai muốn trở thành
một nhà bình luận chỉ có một con đường duy nhất là trở thành nhà báo viết bài cho một tạp chí, tờ
báo hoặc một cơ quan phát thanh truyền hình nào đó, nhưng ngày nay, “chỉ cần bạn có điều gì đó
muốn nói và biết cách sử dụng một phần mềm phù hợp, bạn có thể trở thành một nhà quan sát,
một nhà bình luận, một nhà báo”1 – đó chính là điều kì diệu của blog. Cũng nhờ vào sự phát triển
của blog, cụm từ “báo chí công dân” trở nên phổ biến hơn trong ngành truyền thông và trong nhận
thức của mỗi công dân.
Ở Việt Nam, blog ban đầu được giới trẻ đón nhận như một tiện ích chủ yếu mang tính giải trí
do Internet mang lại. Tuy nhiên, dần dần chính tính chất cho phép bộc lộ quan điểm, ý kiến và
khả năng tác động rộng rãi đến cộng đồng online đã khiến cho blog tiến đến một vị trí cao hơn
trong làng truyền thông. Không chỉ giới trẻ mà những người lớn tuổi, những chuyên gia, những
nhà báo chuyên nghiệp… bắt đầu tham gia vào thế giới blog. Cụm từ “báo chí công dân” (citizen
journalism) bắt đầu được quan tâm đến. Ý kiến của các blogger (người viết blog) không chỉ ảnh
hưởng đến độc giả online mà còn ảnh hưởng đến cả báo chí chính thống.
Để tìm hiểu về hiện tượng báo chí mới này, nghiên cứu xoay quanh các vấn đề sau: sự ra đời
và phát triển của blog trên thế giới và tại Việt Nam, tính báo chí của blog, mối quan hệ giữa blog
và báo chí công dân, những đặc điểm của báo chí công dân tại Việt Nam hiện nay. Bên cạnh
những cơ sở lý thuyết về báo chí công dân và blog, nghiên cứu dựa trên việc khảo sát và phân tích
một số blog có số độc giả cao và có tầm ảnh hưởng trong cư dân mạng để hiểu sâu hơn về thực tế
phát triển của loại hình truyền thông mới mẻ này tại Việt Nam.
1. Sự ra đời và phát triển của blog:
Blog (hay weblog) chính thức ra đời vào lúc nào, và ai là chủ nhân của blog đầu tiên vẫn đang
là vấn đề gây tranh cãi. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng hình thức weblog đầu tiên do Tim
Berners–Lee thành lập tại trang CERN (http://info.cern.ch/) năm 1989. Một số khác cho rằng đó
là trang What’s New của cơ quan National Center for Supercomputing Applications (NCSA). Có
ý kiến lại nhận định weblog đầu tiên chính là các site (trang) của Marc Andreeson (một trong
những người sáng lập Netscape) xuất hiện vào năm 1993. Sau đó là một loạt các weblog xuất hiện
với những tên tuổi được nhắc đến như: Justin Hall với trang “Justin’s Links from the
underground” ra đời vào tháng 1/1994; Dave Winner với “Scripting News” (tháng 4/1997); John
Barger với “Robot Wisdom Weblog”(tháng 12/1997); Cameron Barrett với “Camworld”… Tuy
nhiên, đa số ủng hộ ý việc chọn trang “Scripting News” của Dave Winner là weblog đầu tiên
ThS, Giảng viên Khoa Báo chí và Truyền thông
1 Joan Connell, Weblog Central explained, mnsbc.com, 30 March, 2003
2
(mặc dù khi đó từ weblog chưa xuất hiện). Theo Winner, site của ông đã tạo đà cho cuộc cách
mạng web cá nhân và là weblog lâu đời nhất vẫn còn hoạt động trên Internet2 (hơn mười năm).
Từ weblog lần đầu tiên xuất hiện trên trang “Robot Wisdom Weblog” của Jorn Barger ở
Chicago (Mỹ) vào tháng 12 năm 1997. Từ “log” trong weblog được hiểu là cách thức site này ghi
nhận lại những trang web mà chủ nhân của site đã truy cập dưới dạng một tập hợp các đường link
đến các trang đó. Thời điểm ban đầu, một số chủ nhân của các site có tính năng tương tự từ chối
gọi trang của mình là weblog. Với họ, đây chỉ là một trang giới thiệu đường dẫn đến những câu
chuyện, những bài báo họ yêu thích trên mạng. Những weblog ngay từ thời điểm đầu đã được cập
nhật thông tin thường xuyên, có giao diện thân thiện. Weblog cũng bắt đầu nuôi dưỡng một ý
thức cộng đồng ảo bằng cách khuyến khích độc giả quay trở lại đọc đều đặn và phát huy tính
tương tác giữa độc giả với chủ trang và giữa độc giả với nhau.
Theo tạp chí Information Week3, weblog vào thời điểm đầu được hiểu như sau: “là các trang
web có đặc điểm chung: mang tính chất luận bàn, có thể là một bài dài, một đoạn ngắn hoặc chỉ
một câu về một chủ đề nào đó, có các kết nối đến những trang web khác, mọi người có thể tham
gia tranh luận, có công cụ tìm kiếm, và có thể có cả quảng cáo”.
Đến đầu năm 1999, mặc dù mới chỉ có khoảng 23 weblog như vậy tồn tại trên mạng nhưng
nội dung của nó đã thu hút sự chú ý của cộng đồng sử dụng Internet thường xuyên. Mỗi weblog
có khi được hàng trăm người quan tâm đến. Năm 1999, Peter Merholz chủ weblog Peterme.com
viết tắt weblog thành blog, và kể từ đó blog trở thành một cái tên phổ biến cho hình thức thông tin
mới mẻ và thú vị này.
Sự phát triển và ảnh hưởng của blog không tránh khỏi quan sát của giới truyền thông. Nhà báo
Jim Mc Clellan nhận xét trên tờ The Guardian vào ngày 3/6/1999: “Weblog đã trở nên rất phổ
biến”. Năm 2003, từ “blog” chính thức được đưa vào từ điển Oxford.
Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất của weblog trong thời điểm ban đầu là những người viết weblog
phải có trình độ kỹ thuật cao để tự lập trình hay đăng tải các file hình ảnh, âm thanh. Hầu hết họ
là các lập trình viên hoặc những nhà thiết kế web – những người có đủ kỹ năng, thời gian và sự
đam mê để duy trì và phát triển weblog của mình. Nhằm khắc phục nhược điểm này, các trang
chủ cung cấp dịch vụ blog ra đời, mở rộng cửa cho tất cả những ai quan tâm đến blog mà không
nhất thiết phải là chuyên gia trong lĩnh vực công nghệ thông tin. Tháng 5/2003, phiên bản chính
thức của phần mềm blog nguồn mở WordPress ra đời. Bên cạnh đó, các trang như My Space,
Facebook, Yahoo 360!, Yahoo Mash, Blogspot.com, Opera.com, Wordpress.com,
Livejournal.com, Blogger.com… thành lập các mạng xã hội cung cấp sẵn mẫu blog cho người sử
dụng. Chỉ cần đăng ký tài khoản (account) và có những kỹ năng cơ bản về Internet, bất cứ ai cũng
có thể là chủ của một blog và viết vào đó những gì mình muốn viết. Nhờ vậy, blog phát triển với
tốc độ chóng mặt. Tính đến tháng 9/2007, theo khảo sát của Technorati (Công ty cung cấp công
cụ tìm kiếm blog), trên thế giới có khoảng 106 triệu blog4. Cứ mỗi ngày trên Internet có thêm
khoảng 100.000 blog mới và khoảng 1,3 triệu đề mục hoặc nhiều hơn nữa được đăng tải5.
Khi blog phát triển hơn, ngoài vấn đề sử dụng blog với mục đích như thời điểm ban đầu (kết
nối đến những trang web khác, giới thiệu những bài báo, những mẩu chuyện ưa thích trên
2 Vn Express, Đi tìm người khai sinh blog, 21.3.1997
3 Information Week, 22/7/2002
4 Theo Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Weblog
5 Nghề báo số 53 (tháng 3/2007), trang 35.
3
mạng…), các blogger còn sử dụng blog như một nhật ký online ghi chép lại những sự kiện xảy ra
hàng ngày của mình và chia sẻ cùng bạn bè. Đa số các blog thiên về viết lách, một số blog khác
tập trung vào chia sẻ hình ảnh (photoblog), âm nhạc (MP3blog, podcasting), các đoạn video
(vlog)…
2. Blog và báo chí công dân:
Khái niệm báo chí công dân (citizen journalism) được hiểu một cách cơ bản là mỗi công dân
đều có thể trở thành nhà báo. Cụ thể hơn, đó là sự tham gia của người dân vào quá trình thu thập,
tường thuật, phân tích, lan truyền tin tức. Theo Shayne Bowman và Chris Willis, sự đóng góp của
các công dân vào quá trình truyền thông sẽ giúp cho thông tin trở nên độc lập, đáng tin cậy, chính
xác và đa dạng hơn6.
Không phải đến khi blog ra đời khái niệm báo chí công dân mới được đề cập đến. Trong một
bài báo đăng trên tạp chí Online Journalism Review năm 2003, nhà nghiên cứu J.D Lassica đã
phân chia ra các kiểu báo chí công dân như sau7:
Kiểu 1: Là sự tham gia của độc giả/khán giả vào truyền thông, ví dụ như những bình
luận của khán giả/độc giả trong các bài báo, blog cá nhân, hình ảnh và các đoạn băng
hình được chụp/quay từ thiết bị di động cá nhân, hoặc là tin tức địa phương do cư dân
trong một cộng đồng viết;
Kiểu 2: Các website đưa tin độc lập (ví dụ như Consumer report, Drudge report);
Kiểu 3: Các site thông tin đầy đủ như một tờ báo online, thông tin do các nhà báo công
dân cung cấp, thực hiện… (ví dụ như trang Ohmynews với khẩu hiệu: Mỗi công dân là
một nhà báo);
Kiểu 4: Các site truyền thông mang tính hợp tác và đóng góp do nhiều thành viên cùng
thực hiện (ví dụ như Slashdot);
Kiểu 5: Các dạng truyền thông đơn giản như gửi email cho nhóm, gửi thư tin tức qua
email;
Kiểu 6: Các trang phát thanh, truyền hình cá nhân;
Như vậy, theo cách phân chia này, blog chỉ là một trong những hình thức thể hiện của báo chí
công dân. Tuy nhiên trên thực tế, do sự phổ biến, dễ sử dụng và tác động đến số người đọc rộng
rãi, blog trở thành phương tiện được lựa chọn nhiều nhất của các “nhà báo công dân” để cất lên
tiếng nói. Blog đẩy mạnh việc cá nhân hoá truyền thông trên mạng. Các trang thông tin được các
cá nhân xây dựng với các tiêu chí mới về tin tức, vừa thú vị hơn, vừa phong phú hơn mà cũng dân
chủ hơn. Nó khác hoàn toàn với báo chí truyền thống vốn bị xem là “mang tính một chiều (từ trên
xuống), chán ngắt và đôi khi hung hăng quá mức cần thiết” 8. Blog là một phương tiện thông tin
đầy hứa hẹn đối với việc dân chủ hoá truyền thông.
Tiếng nói của các blogger (người viết blog) bắt đầu thu hút sự quan tâm rộng rãi của dư luận
từ sự kiện 11/9. Chưa đầy 10 phút sau khi chiếc máy bay đầu tiên đâm vào tòa nhà WTC, những
6 Shayne Bowman and Chris Willis, We Media: How Audiences are Shaping the Future of News and
Information,
7 Theo Wikipedia
8 Online News, page 48
4
người trực tiếp chứng kiến sự việc đã đưa tin lên các weblog hoặc gửi email nói về sự kinh hoàng
của mình cho bạn bè. Tờ New York Times số ra ngày 12/9/2001 (chỉ một ngày sau khi xảy ra sự
kiện) đăng một ý kiến cho rằng các “nhà báo nghiệp dư” của weblog đã thực sự hoạt động trong
thế giới truyền thông đại chúng9.
Sau đó, mỗi khi có sự kiện lớn xảy ra, lượng công chúng tìm đến những blog để biết thêm
thông tin ngày càng nhiều. Với những sự kiện như chiến tranh Mỹ - Iraq, cơn bão Katrina (Mỹ),
đánh bom ở London (Anh), sóng thần ở Thái Lan, chính những nhân chứng trực tiếp có mặt tại
hiện trường đã trở thành những nhà báo đưa tin tức, hình ảnh chính xác và đầy đủ hơn nhiều nhà
báo chính thống đáp máy bay đến tường thuật sau khi sự kiện xảy ra. Những gì các nhân chứng
viết được đưa lên blog ngay lập tức (không mất thời gian qua biên tập hay kiểm duyệt) và lan
truyền với tốc độ nhanh đến chóng mặt trong thế giới mạng. Hơn nữa, cách tường thuật sự kiện
của các blogger thường rất sống động vì họ trực tiếp tham gia vào sự kiện, cách nhìn nhận và bình
luận vấn đề của họ cũng thú vị và mới mẻ hơn những nhà báo chính thống vốn đã quen với những
lối mòn làm báo. Họ có thể sử dụng giọng điệu châm chích, chế giễu, nhưng cách nhìn nhận vấn
đề của họ có khi lại khiến cho người khác phải quan tâm và nhìn nhận lại những thông tin vốn
được tiếp nhận từ báo chí chính thống.
Cụ thể hơn, theo hai nhà nghiên cứu Matheson và Allan10,, trong cuộc chiến Mỹ - Iraq, những
bài tường thuật của báo chí với những tường thuật trên blog khác nhau ở những điểm sau:
Báo chí chính thống
Blog
Có kiểm duyệt
Được chỉnh sửa, biên tập
Khách quan
Phụ thuộc
Những thông tin “đóng gói” theo khuôn
mẫu
Mang tính một chiều (từ trên xuống)
Giảng giải
Không kiểm duyệt
Văn bản thô, không qua biên tập
Chủ quan
Độc lập
Những thông tin bên lề, “đằng sau hậu
trường”
Có tính tương tác
Đối thoại
Tất nhiên các blogger chưa thể tự viết nhiều bài tường thuật, phóng sự… như những nhà báo
chuyên nghiệp. Báo chí chính thống cho rằng blogger là những người viết nghiệp dư cần phải
được đào tạo nhiều hơn về kỹ năng viết lách, xử lý hình ảnh và bài viết của họ cần phải được biên
tập. Thế nhưng một weblog không nhất thiết phải thu hút người đọc bằng các bài tự viết. Blog có
thể kết nối nhiều bài báo, bài viết trên cả báo chí chính thống lẫn trên các blog khác nhau để cung
cấp những quan điểm đa dạng về cùng một vấn đề để chia sẻ thông tin cho người đọc, giúp người
đọc có nhiều cách nhìn khác nhau về cùng một vấn đề thay vì chỉ lắng nghe ý kiến một chiều.
9 Online News, page 53
10 Matheson and Allan (2006)
5
Blog cung cấp thêm các thông tin bổ sung, những ý kiến trái ngược, và những lời bình luận đáng
để suy nghĩ thêm.
Mặt khác, một nhà báo khi viết chịu áp lực với những mối băn khoăn như: liệu tổng biên tập
có duyệt không, có ảnh hưởng gì đến uy tín tờ báo không, bao nhiêu người sẽ quan tâm đến vấn
đề này, bao nhiêu người sẽ mua báo… Nhưng những blogger – nhà báo công dân chẳng phải lo
lắng mấy về những câu hỏi này. Họ hoàn toàn tự do viết những gì mình thích, những điều mình
nghĩ. Với họ, 100 người đọc thường xuyên những gì họ viết đã là một sự khích lệ để họ tiếp tục
công việc của mình. Mà dù có ít người quan tâm hơn thì với họ cũng không phải vấn đề lớn.
Được nói lên ý kiến của mình mới là điều quan trọng nhất với các blogger.
Blog trở thành những nguồn tin “không chính thức” trên mạng. Mặc dù “mang tiếng” không
chính thức, nhưng trên thực tế blog lại có ảnh hưởng rất lớn đến công chúng và ảnh hưởng đến cả
dòng báo chí chính thống, khi mà ngày càng nhiều độc giả cảm thấy không thoả mãn với cách đưa
tin, phân tích của báo chí chính thống mà theo họ là đã bị quyền lực chính trị và lợi nhuận kinh tế
chi phối. Sự lớn mạnh của blog - đại diện cho báo chí công dân – không chỉ cho thấy nhu cầu cất
lên tiếng nói cá nhân (xét từ góc độ người viết blog), mà còn cho thấy mong muốn tiếp cận gần
hơn với sự thật (xét từ góc độ người đọc).
Tuy nhiên, trong khi những blogger chuyên nghiệp cho rằng mình có trách nhiệm đấu tranh vì
sự trung thực của thông tin, chống lại các “đế chế truyền thông độc quyền”, nhiều ý kiến lại cho
rằng blog chưa thể thay thế được báo chí chính thống vì thông tin trên blog không đảm bảo được
tính tin cậy. Rất nhiều thông tin trên blog là tin đồn không được kiểm chứng, những chuyện tán
gẫu, ý kiến chủ quan đôi khi mang tính cực đoan của một cá nhân nào đó. Tên tuổi của một tờ báo
dù sao cũng là một yếu tố quan trọng buộc những người làm báo phải làm sao để giữ uy tín cho tờ
báo của họ.Chuẩn mực hành xử của blogger chưa mang tính pháp lý, nên thực tế không có gì ràng
buộc blogger về những gì họ viết.
Về mối quan hệ giữa blog – báo chí công dân và báo chí chính thống, nhà nghiên cứu
Rosenberg cho rằng hai hình thức báo chí này sẽ hỗ trợ nhau chứ không triệt tiêu lẫn nhau. Blog
không thể có đủ thông tin, bài viết để bàn luận nếu không dựa vào báo chí chính thống. Trong khi
đó báo chí vốn lúc nào cũng cần thêm nhiều thông tin tìm thấy ở blog những thông tin mới, những
luận điểm hay… 11. Không những xem blog như một nguồn tin quan trọng, báo chí chính thống
còn đưa hẳn mục blog vào trang báo của mình, kết hợp giữa nhà báo chuyên nghiệp và blogger.
Các tờ báo lớn như New York Times, BBC… đều có mục blog của các nhà báo. Theo danh sách
của CyberJournalist.net, hiện tại Mỹ có hơn 300 nhà báo chuyên nghiệp viết blog. Blog của nhà
báo nhìn chung có độ tin cậy cao hơn. Khi viết blog, nhà báo cũng có điều kiện để bộc lộ những
suy nghĩ, ý kiến riêng mà không sợ bị ban biên tập cắt gọt.
Như vậy có thể thấy, mặc dù có sự cạnh tranh về thông tin và ảnh tầm ảnh hưởng đến độc giả,
thế giới của blog - báo chí công dân và báo chí chính thống vẫn đan xen vào nhau và tác động lẫn
nhau để tạo nên một bộ mặt mới cho truyền thông hiện đại.
3. Blog Việt: từ giải trí đến một hình thức báo chí mới
Hiện không có tài liệu nào cho biết blog xuất hiện tại Việt Nam chính xác vào thời điểm nào.
Trên Tuổi trẻ - tờ báo có số lượng phát hành lớn nhất trên cả nước, từ “blog” xuất hiện lần đầu
11 Rosenberg, S., Much ado about blogging, Salon.com, 10 May, 2002