Các trách nhiệm của
người làm báo
Tháng 8/2009, tòa án ở Amsterdam đã phán quyết rằng hãng Associated Press
(AP) đã vi phạm đời tư của gia đình hoàng gia Hà Lan khi hãng tin này công bố
các bức ảnh chụp gia đình hoàng gia đang trượt tuyết trong kì nghỉ ở Achentina.
Thẩm phán chủ tọa phiên tòa đã ra lệnh cấm tiếp tục công bố và rao bán 4 trong
số các bức ảnh đã chụp. Bà cho rằng các bức ảnh này đã được chụp trong “một kì
nghỉ riêng tư” và mô tả “các hoạt động riêng tư”. “Quyền được tôn trọng không
gian riêng có ý nghĩa quan trọng hơn quyền tự do ngôn luận”, vị thẩm phán này
đã viết.
Chụp ảnh là hành vi hợp pháp theo luật pháp Achentina. Nhưng vị thẩm phán đã
viện dẫn bộ qui tắc truyền thông năm 2005 do Văn phòng Hoàng gia xây dựng
dưới sự trợ giúp của Cơ quan Thông tin Chính phủ Hà Lan (RVD), trong đó yêu
cầu truyền thông báo chí không được phép chụp ảnh gia đình hoàng gia trừ khi
trong lúc họ thực hiện các nhiệm vụ chính thức hoặc trong những “thời khắc xuất
hiện trước truyền thông”. Mặc dù vị thẩm phán biết rằng bộ qui tắc này “không thể
được coi là một thỏa thuận mang tính bắt buộc”, song bà coi đó là cơ sở để dọa sẽ
phạt tiền hãng AP với mức 50.000 euro nếu tiếp tục công bố bất kì bức ảnh nào
trong số này trong tương lai.
AP đã biện minh rằng các hoạt động của gia đình hoàng gia diễn ra ở nơi công
cộng là mối quan tâm của công chúng. Hãng tin này nói rằng phán quyết như vậy
“có thể sẽ dẫn đến hậu quả xấu là cản trở việc thực hiện quyền tự do thông tin trên
toàn cầu một cách không phù hợp”. Tổ chức Phóng viên Không biên giới đã lên án
cả lời buộc tội của thẩm phán lẫn bộ qui tắc truyền thông, vì họ cho rằng hệ thống
được hình thành bởi bộ qui tắc này “đã hạn chế truyền thông đến với các cơ quan
quan hệ công chúng”. Nhưng thẩm phán đã kết luận rằng việc cho xuất bản các
bức ảnh này không phục vụ lợi ích công chúng và trong trường hợp đặc biệt này,
“quyền được tôn trọng không gian riêng tư được đánh giá là quan trọng hơn rất
nhiều quyền tự do ngôn luận”.
Câu chuyện này đại diện cho cơn ác mộng tồi tệ nhất của những nhà báo có trách
nhiệm. Một bộ qui tắc ứng xử không có tính ràng buộc trong báo giới đã trở thành
cơ sở để ngăn cản một hãng tin quốc tế công bố những bức ảnh của các nhân vật
danh tiếng được chụp một cách hoàn toàn hợp pháp.
Tất nhiên trên thực tế, sự việc không phải lúc nào cũng diễn ra như vậy. Nhiều tổ
chức truyền thông riêng lẻ và các hiệp hội nhà báo đã tình nguyện áp dụng các bộ
qui tắc ứng xử và các chuẩn mực hành nghề. Các tài liệu này không phải là cơ sở
để hạn chế tự do báo chí mà ngược lại, chúng là những chỉ dẫn giúp các nhà báo
xác định được cách thức tốt nhất để hành nghề. Như lời tựa của Bộ Qui tắc Đạo
đức của Cộng đồng Báo chí Chuyên nghiệp ở Hoa Kỳ đã viết, “Sự liêm chính
trong nghề nghiệp chính là nền tảng căn bản quyết định mức độ đáng tin cậy của
các nhà báo”.
Làm báo có phải là một “nghề”?
Thuật ngữ “bộ qui tắc” thường đi kèm với một nghề nghiệp. Nhưng liệu làm báo
có phải là một nghề hay không vẫn luôn là một câu hỏi nóng hổi gây nhiều tranh
cãi. Ở nhiều nước, câu trả lời là “không”. Theo truyền thống, một nghề nghiệp phải
là một công việc yêu cầu các phẩm chất chính thức, đòi hỏi đào tạo chuyên ngành
và việc cấp phép, đồng thời là đối tượng điều chỉnh của các cơ quan quản lí có
quyền tuyển dụng và kỷ luật các thành viên. Ở mọi nơi trên thế giới, nghề luật sư,
nghề bác sĩ và giáo sĩ được công nhận là nghề nghiệp. Tương tự với kiến trúc sư,
kỹ sư, nha sĩ, dược sĩ và kế toán.
Các nhà báo đôi khi là đối tượng đòi hỏi phải đáp ứng những yêu cầu tương tự.
Một vài quốc gia đòi hỏi các phóng viên phải hoàn thành một khoá đào tạo đặc biệt
hoặc một chương trình đại học. Các nước khác đòi hỏi nhà báo phải có qui chế
thành viên hiệp hội báo chí hoặc phải có giấy phép của chính phủ.
Hầu hết những người ủng hộ tự do ngôn luận đều phản đối những yêu cầu bắt buộc
kiểu này. Tuy nhiên, với thiện chí của mình, họ biện luận rằng các yêu cầu này đã
cản trở sự tham gia và có thể loại bỏ những cá nhân đại diện cho các quan điểm
không phổ biến hoặc các quan điểm thiểu số. Việc cấp giấy phép đã hạn chế quyền
tự do ngôn luận và làm xói mòn quyền tiếp nhận thông tin từ nhiều nguồn khác
nhau của công chúng.
Như vậy, thật là lí tưởng nếu các bộ qui tắc đạo đức của báo giới phải mang tính tự
nguyện hơn là có tính cưỡng chế về mặt pháp lí bởi nhà nước. Các bộ qui tắc đạo
đức cho phép một cơ quan báo chí thành viên khai trừ một phóng viên riêng lẻ có
hành vi vi phạm bộ qui tắc đạo đức. Nhưng ngay cả khi đó, không ai có thể cấm
phóng viên này tiếp tục tìm kiếm công việc khác ở một tổ chức khác hay ngăn cản
một cơ quan báo chí khác tuyển dụng anh ta/cô ta. Không tòa án hay cơ quan cấp
phép nào có thể kết luận rằng phóng viên này không còn đủ phẩm chất hành nghề
báo.
Đạo đức và chuẩn mực: nhiều câu hỏi hơn là câu trả lời
Mục đích của các bộ qui tắc đạo đức không phải là đặt ra những chuẩn mực có tính