Cách viết một bài báo
1. Mở bài
Câu hỏi thứ nhất cần quyết định là những chi tiết nào bạn sẽ cần đưa lên đoạn mở
đầu bài. Bạn muốn thể hiện sự quan trọng của bài viết nhưng không làm độc giả
nhàm chán với những chi tiết, con số hay tên tuổi không cần thiết, đặc biệt là
những tên tuổi không mấy quen thuộc.
Hãy tưởng tượng các bản tin sẽ sôi nổi đến mức nào nếu đội bóng Việt Nam lọt
vào trận chung kết Giải Tiger Cup 2004. Nước chủ nhà dũng cảm lần đầu tiên đối
đầu với cường quốc bóng đá mạnh khu vực trong trận trung kết. Việt Nam đối đầu
với Thailand. Kể cả những người không biết chút gì về bóng đá cũng không thể
dửng dưng.
Bây giờ hãy tưởng tượng bài viết của một phóng viên môi trường :
40 000 người xem gồm cả Chủ tịch Liên đoàn Bóng đá Châu Á có mặt tại sân vận
động quốc gia Mỹ Đình (Hà Nội) để theo dõi trận chung kết quyết định nhà vô
địch Tiger Cup 2004, một giải bóng đá có 10 nước trong khu vực tham gia và tổ
chức hai năm một lần.
Tôi nói hãy tưởng tượng. Và đấy là điều bạn sẽ phải sửa vì phần mở đầu không đề
cập đến cả chi tiết ai là người thắng cuộc.
Tại sao chúng ta phải sửa? Tại sao chúng ta lại nghĩ rằng vì chúng ta là phóng
viên môi trường nên, khi viết về một lĩnh vực không phải là môi trường, chúng ta
có thể quên những kỹ năng viết bài cơ bản nhất? Chúng ta quên đưa tin chính lên
đầu bài viết. Chúng ta quên mất rằng không được đưa những chi tiết không quan
trọng vào phần mở bài. Chúng ta quên mất là phải mở bài một cách ngắn gọn và
dùng những từ ngữ đơn giản. Trên hết, chúng ta quên mất rằng tuy chúng ta viết
về môi trường, chúng ta vẫn là những nhà báo.
Tất nhiên ở đây có nhiều nguyên nhân. Nguyên nhân quan trọng nhất có lẽ là
chúng ta không hiểu lắm về chủ đề chúng ta viết. Vì vậy chúng ta phụ thuộc vào
các quan chức chính phủ và các bộ phận phụ trách truyền thông của các cơ sở
công nghiệp.
2. Thân bài
Tiếp theo, ngay trong đoạn mở bài hay đoạn tiếp theo đó hãy nói cho độc giả biết
ý nghĩa của bài viết và tại sao họ lại nên đọc bài này. Đây là lúc bạn giúp đỡ,
hướng dẫn và giải thích cho những độc giả bận rộn, những người có rất nhiều câu
hỏi trong đầu nhưng không đủ thời gian để sắp xếp các chi tiết theo trình tự.
Bây giờ, khi bài viết được mở ra, hãy cung cấp cho độc giả ngữ cảnh và bối cảnh
xuất phát cần thiết. Nhiều độc giả lần đầu tiên đọc về tin bạn viết – những người
lần đầu tiên dấn thân vào cuộc thám hiểm tin môi trường hoặc những người mới ở
nước ngoài về, hoặc những bà mẹ mới quay lại văn phòng sau khi sinh nở, và
nhiều hoàn cảnh khác nữa. Vì vậy bạn phải viết sao để bài của mình dễ hiểu nhất
cho tất cả mọi người. Hãy phát triển trực giác để đoán được đâu là đoạn độc giả có
thể không hiểu được do không biết được bối cảnh trước đó. Hãy nắm được kỹ
năng đưa những thông tin tìm được trong kho lưu trữ và trong lúc đưa tin thành
những câu văn, những đoạn câu và những đoạn viết ngắn gọn để “nhắc” độc giả về
những gì đã xảy ra, rồi lồng vào bài trong khi bạn viết. Thông tin cơ bản thường là
những phần “nhắc” cho độc giả nhớ những sự kiện đã xảy ra. Còn bối cảnh là
khung thời gian rộng hơn.
Tiếp theo hãy đảm bảo là bài viết có sự sống, có nghĩa là dùng những câu trích dẫn
trực tiếp. Điều này sẽ mang lại cho bài viết có sự sống, có nghĩa là dùng những
câu trích dẫn trực tiếp. Điều này sẽ mang lại cho bài viết cảm giác hiện thực và
xác thực vì câu trích là đối thoại trực tiếp giữa những người thật trong những câu
chuyện phi tiểu thuyết. Những câu trích thường làm thay đổi nhịp độ bài viết và
làm cho độc giả cảm thấy mình được “nghe” khi họ đọc bài. Câu trích dẫn còn
thâu tóm được những lời nói đời thường ít khi có thể chuyển tải được vào các bài
viết kinh tế.
Trách nhiệm cuối cùng của bạn là nắm tay hướng dẫn độc giả vượt qua những rào
cản kỹ thuật. Khó khăn ở đây là quyết định cần phải giải thích những gì và những
gì nói chung là dễ hiểu cho đa số độc giả. Điều này khá khác biệt giữa các ấn
phẩm. Tuy nhiên theo kinh nghiệm, phần lớn phóng viên môi trường chọn nhầm
phía. Họ thường cung cấp ít lời giải thích hơn yêu cầu của độc giả.
Hướng dẫn độc giả không nhất thiết phải thể hiện dưới dạng những câu viết vụng
về, không thoát ý. Có vài cách khắc phục :
* Hãy chèn một định nghĩa ngắn gọn, súc tích vào đúng phần viết mà bạn cảm
thấy có thể làm độc giả muốn lật sang trang khác vì họ nghĩ là họ đang tiến vào
lãnh địa xa lạ và sự thiếu hiểu biết có thể làm họ thấy không thoải mái. Việc bạn
làm ở đây là cho độc giả biết họ không nhất thiết phải biết điều này có nghĩa là gì,
đặc biệt là đối với những khái niệm kỹ thuật khó và mới. Hãy dừng câu chuyện
đang viết lại và hãy định nghĩa phần khó hiểu.
* Thay vì ngưng hẳn câu chuyện đang viết lại để chèn vào đó một định nghĩa, hãy
dùng một đoạn câu để giải nghĩa từ kỹ thuật, coi đây là một phần dòng văn. Ví dụ,
thay vì viết hẳn một câu mới sau khi sử dụng khái niệm “ thâm hụt thương mại”
như sau : “ thâm hụt thương mại” có nghĩa là khi nhập khẩu của một nước cao hơn
xuất khẩu củ nước này, hãy thiết kế toàn bộ phần này làm sao để giải thích rõ ràng
thâm hụt thương mại nghĩa là gì. Ví dụ, “Thâm hụt thương mại tăng thêm 65 phần
trăm lên tới mức kỷ lục là $271 tỷ năm 1999 khi nền kinh tế đang tăng trưởng
mạnh này thu hút hàng nhập khẩu có giá trị tăng nhanh hơn giá trị hàng hóa xuất
khẩu.” Kỹ năng này giúp chuyển định nghĩa thành một phần của thông tin bạn
cung cấp cho độc giả.
* Hãy sử dụng từ kỹ thuật trong một câu văn bình thường. Sau đó trong câu tiếp
theo hãy dùng một đoạn câu giải thích thay thế vào từ này để cung cấp thêm thông
tin. Ví dụ : “Lạm phát là sáu phần trăm năm 1999. Đây là lần đầu tiên sự thay đổi
về giá cả hàng hóa và dịch vụ theo cách tính của chính phủ vượt quá năm phần
trăm một năm trong vòng mười năm qua ”. Một lần nữa, việc bạn đang làm ở đây
là chèn thêm thông tin hoặc khái niệm cơ bản vào mà không phải ngừng viết bài
lại để giải thích độc giả.
* Hãy cung cấp một bài giảng ngắn. Đôi khi độc giả cần sự giúp đỡ không chỉ là
giải thích thuật ngữ, mà là để hiểu được một quá trình nào đó. Lấy ví dụ là khi giá
cổ phiếu rớt do thị trường sự lãi suất sẽ tăng. Kể cả khi đây được coi là một quá
trình được nhiều người hiểu, bạn vẫn có thể giải thích đôi chút – rằng “Các nhà
đầu tư sợ tăng lãi suất vì điều này sẽ làm giảm nhu cầu mua hàng hóa do các công
ty đang đầu tư sản xuất và như vậy sẽ làm tăng gánh nặng nợ nần cho những công
ty này. Vì vậy giá cổ phiếu giảm ngay khi cảm giác là lãi suất có khả năng sẽ tăng
bắt đầu lan ra trong cộng đồng các nhà đầu tư”.
Viết đơn giản và rõ ràng khó hơn là sử dụng hàng loạt thuật ngữ và không bỏ chút
công sức nào để giải thích chúng. Nếu có dịp, hãy đọc ở Nhật Báo Phố Wall – tờ
báo kinh tế được bán rộng rãi nhất trên thế giới. Các bài báo ở đây được trình bày
theo phong cách đơn giản và ngắn gọn, giải thích những gì phóng viên nghĩ rằng
độc giả sẽ gặp khó khăn khi đọc và luôn nhớ rằng họ có vai trò giải trí cũng nh
cung cấp thông tin. Đây là báo hàng ngày cho mọi người, không phải là tạp chí
hàn lâm hay tạp chí chuyên ngành thương mại. Có nghĩa là những thử nghiệm
được áp dụng cho các phóng viên khác cũng phải được áp dụng cho phóng viên
môi trường : tin này có mới, có khác biệt, có hấp dẫn, có quan trọng và đôi khi vẫn
mang được tính giải trí không? Đó chính là công việc chúng ta phải làm.