TẠP CHÍ KHOA HỌC - ĐẠI HỌC ĐỒNG NAI, SỐ 32 - 2024 ISSN 2354-1482
104
CẤU TRÚC QUYỀN LỰC TRONG TIỂU THUYẾT DỰ ÁN CHÁY CHỢ
CỦA TRẦN ĐẠT BẠCH DƯƠNG
Huỳnh Xuân Quan
Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh
Email: quanhuynh2811@gmail.com
(Ngày nhận bài: 3/5/2024, ngày nhận bài chỉnh sửa: 7/6/2024, ngày duyệt đăng: 13/9/2024)
TÓM TẮT
Bài viết này vận dụng phương pháp nghiên cứu cứu giới (thao tác phân tích trật
tự giới) trên nền tảng lí thuyết của Raewyn Connell để xác định cấu trúc quyền lực
trong tiểu thuyết “Dự án cháy chợ” của Trần Đạt Bạch Dương. Theo đó, cấu trúc
quyền lực được thể hiện thông qua một hệ thống phân cấp giới. Bên cạnh đó, tác giả
cũng triển khai phân tích cách mà sở hữu quyền lực nam giới được tái thiết lập trong
tác phẩm qua hai con đường: bạo lực và diễn ngôn quyền lực.
Từ khóa: Trật tự giới, cấu trúc quyền lực, Dự án cháy chợ, Trần Đạt Bạch Dương
1. Dẫn nhập
Khái niệm trật tự giới (gender
order) được sử dụng lần đầu tiên bởi Jill
Julius Mathews trong luận án tiến sĩ của
bà về “Những người phụ nữ tốt và điên:
Sự kiến tạo lịch sử của nữ tính ở Úc vào
thế kỷ 20” (Good and Mad Women:
The Historical Construction of
Femininity in Twentieth Century
Australia), sau đó xuất bản thành sách
vào năm 1984. Trong khái niệm của
Matthews có hai điểm quan trọng cần
phải lưu ý khi tìm hiểu về trật tự giới.
Thứ nhất, trật tự giới là một hình thức ý
hệ (ideology). Hiểu đơn giản, trật tự
giới vốn dĩ không phải là một thực tiễn
khách quan mà là một cách nhìn nhận
được hình thành bởi niềm tin, giá trị và
chuẩn mực xã hội. Bằng sự lặp đi lặp
lại, trật tự giới đã thành công trong việc
che giấu tính chất văn hóa - xã hội dưới
vỏ bọc là các hình thức ứng xử tự nhiên
phổ quát và xuyên lịch sử. Thứ hai, trật
tự giới tồn tại như một cấu trúc các
quan hệ. Nó định hình cách thức mà
mọi người hiểu về bản dạng giới của
họ, cũng như cách thức họ hành động
và tương tác với nhau. Tuy nhiên, quan
niệm của Matthews dừng lại ở một trật
tự dị tính, chưa đặt mối quan tâm đến
vấn đề đa dạng tính dục và các cấu trúc
quan hệ cũng chưa được nhà nghiên cứu
làm rõ.
Trong công trình Gender and
Power được xuất bản lần đầu vào năm
1987, Raewyn Connell đã tích hợp khái
niệm này vào trong lí thuyết xã hội học
của mình. Ở đây, bà cũng cho thấy trật
tự giới được thiết lập và tái tạo bởi sự
đan xen liên tục giữa ba cấu trúc: lao
động, quyền lực và quan hệ tình cảm.
Trong đó, “quyền lực, với tư cách là
một khía cạnh của giới, là trọng tâm của
khái niệm chế độ gia trường
(patriarchy) trong phong trào Giải
phóng Phụ nữ” (Connell, 2009, tr. 76).
Quyền lực tồn tại như một cấu trúc xã
hội quan trọng, góp phần cấu thành và
duy trì trật tự giới diễn ra trong một xã
hội nhất định. Để trả lời câu hỏi: “Thế
nào là cấu trúc quyền lực trong trật tự
giới?”, Connell (1987) đã dẫn ra liên
tiếp các sự kiện cụ thể như việc người
cha kiểm soát hôn nhân của con gái,
hình sự hóa quan hệ tình dục đồng giới,
từ chối cho vay đối với một người phụ
TẠP CHÍ KHOA HỌC - ĐẠI HỌC ĐỒNG NAI, SỐ 32 - 2024 ISSN 2354-1482
105
nữ chưa chồng hay một nhóm đàn ông
hiếp dâm người phụ nữ họ quen biết...
Nếu chỉ tập trung và xem xét các hành
vi kể trên là một sự cố ngẫu nhiên, riêng
lẻ thì chúng ta đã bỏ lỡ một bức tranh
toàn cảnh và rộng lớn hơn. Bởi lẽ, cấu
trúc quyền lực mang tính hệ thống.
Chúng là tập hợp các quy tắc và chuẩn
mực cho thấy sự ủng hộ với một nhóm
nhất định (nam giới, người dị tính) hơn
những nhóm khác trong cùng một xã
hội (phụ nữ, người đồng tính). Sau đó,
trong Gender: In World Perspective
(2009), bà tiếp tục chỉ ra ba chiều kích
quan trọng, góp phần hình thành, duy trì
và phá hủy - thay đổi cấu trúc quyền
lực, bao gồm: trực tiếp, diễn ngôn và
thuộc địa.
Quyền lực là một vấn đề hết sức
phức tạp, có tác động tác động đan xen
liên tục với các cấu trúc khác. Vì thế
khi phân tích, quyền lực nên được xem
xét trong tương quan với hai cấu trúc
còn lại trong trật tự giới. Thao tác phân
tích này tương tự như cách nói của nhà
nữ quyền luận da đen Kimberlé
Crenshaw (1989) khi bàn về tính liên
tầng (intersectionality) trong
Demarginalizing the Intersection of
Race and Sex: A Black Feminist
Critique of AntiDiscrimination
Doctrine, Feminist Theory and
Antiracist Politics. Bất bình đẳng giới
không chỉ được tạo ra từ tư duy nhị
phân tính nam/tính nữ mà còn tồn tại
gắn kết trong nhiều sự phân biệt khác
(da trắng/da đen, lành lặn/khuyết tật và
người trẻ/người già...). Dựa trên cách
phân tích như vậy, tác giả sẽ dễ dàng
nhìn nhận cách mà quyền lực được kiến
tạo, thực thi và duy trì.
Dự án cháy chợ là tiểu thuyết đầu
tay của nhà văn trẻ Trần Đạt Bạch
Dương. Tác phẩm lấy bối cảnh tại quận
8 vào những năm 2017, được kể bởi
nhân vật dẫn chuyện tên Đạt vào ba
năm sau. Tiểu thuyết xoay quanh diễn
biến về một vụ hỏa hoạn tại khu chợ tự
phát Cây Sung và những số phận tồn tại
nhờ nó. Hoàn cảnh sống của những
người nơi đây vô cùng đơn giản, không
có gì đặc biệt. Nhưng những gì mà họ
trải qua là sự khó khăn, bất hạnh trong
những hoàn cảnh không hề đơn giản với
họ. Nhân vật Giang vì mẹ đề đóm mà
lâm cảnh nợ nần phải đi làm gái từ năm
mười sáu tuổi. Dì út Thi vì đẻ ra “một
đám vịt trời”, không có con trai nối dõi
nên lão chồng đâm ra phẫn uất, uống
rượu say khướt suốt ngày đêm. Sau đó,
gia đình bể nợ phải trốn từ Mỹ Tho lên
sống trong một khu ổ chuột ở Sài Gòn,
dì Út một mình phải nuôi năm sáu
miệng ăn trong nhà. Anh em Kiên và
Định thì mồ côi từ nhỏ, tuy được dì Út
cưu mang nhưng hóa ra cũng lại thêm
mấy mảnh đời túng thiếu. Họ đang sống
trong cái hoàn cảnh mà chính họ cũng
không muốn như thế. Họ kết thành
“đám bèo” trôi giữa dòng cuồn cuộn
của cuộc đời để mong sao cho số phận
không vùi dập quá mức. Thế nhưng
trong chính “đám bèo” ấy cũng có
những thứ bậc, có những vai trò giới mà
từng người phải mang theo trong chính
kiếp sống của mình.
2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu
Bài viết lựa chọn tiểu thuyết của
Trần Đạt Bạch Dương là đối tượng
nghiên cứu vì: tiểu thuyết Dự án cháy
chợ diễn tả lại một xã hội thu nhỏ với
sự thể hiện tương đối đầy đủ đa dạng
tính dục (dị tính, đồng tính, người
TẠP CHÍ KHOA HỌC - ĐẠI HỌC ĐỒNG NAI, SỐ 32 - 2024 ISSN 2354-1482
106
chuyển giới) thuộc về nhiều tầng lớp
khác nhau trong xã hội. Ngoài những
chương chính, tiểu thuyết còn gồm các
chương phụ kể về từng nhân vật, tạo
điều kiện cho họ bộc lộ nhiều hơn về
cuộc đời, tính cách. Qua đó, nhiều vấn
đề về giới trong tiểu thuyết được bộc lộ.
Nhờ vào lợi thế này, tiểu thuyết trở
thành điển hình cho công việc nghiên
cứu trật tự giới (hay nhỏ hơn là cấu trúc
quyền lực) trong sáng tác văn học.
Thực hiện bài viết này, tác giả chủ
yếu sử dụng phương pháp nghiên cứu
giới (thao tác phân tích trật tự giới).
Đây là phương pháp trọng tâm, được sử
dụng xuyên suốt trong bài viết. Theo
đó, người viết sử dụng hệ thống lí
thuyết giới với thao tác phân tích trật tự
giới trên nền tảng lí thuyết của Connell.
Trong đó, tác giả sử dụng các thuật ngữ
cơ bản như: ý hệ, khuôn mẫu, tính liên
tầng, lao động, quyền lực, tình cảm... để
phân tích, làm rõ cấu trúc quyền lực
(một phần của trật tự giới) tồn tại trong
tiểu thuyết Dự án cháy chợ của Trần
Đạt Bạch Dương.
3. Kết quả nghiên cứu
3.1. Phân cấp giới
3.1.1. Một xã hội nam trị
Chế độ gia trưởng (patriarchy) xuất
phát ban đầu “có nghĩa là người đàn
ông đứng đầu một đơn vị xã hội (gia
đình hoặc bộ lạc chẳng hạn) sẽ cai trị tất
cả nam giới khác (đặc biệt là người trẻ
hơn), cộng với mọi phụ nữ và trẻ em”
(Pilcher & Whelehan, 2022, tr. 59). Đây
là một trong những khái niệm có lịch sử
tồn tại lâu đời trong các nghiên cứu nữ
quyền về sự lệ thuộc của người nữ đối
với người nam trong một xã hội nhất
định. Ở đó, nam giới luôn chuẩn mực
và họ có quyền kiểm soát cơ thể của
phụ nữ. Hầu hết quyền lực rơi vào tay
nam giới và họ có quyền chi phối, kiểm
soát mọi mặt của đời sống xã hội. Các
nhân vật cấp cao trong xã hội của Dự án
cháy chợ đều là nam giới. Cha nuôi
thằng Huấn chưa lần nào phải xuất hiện
nhưng tất cả mọi chuyện đều nằm trong
dự tính của lão khi mà “có đủ loại
người đến giải quyết thay, từ dân phòng
cho đến công an, đều là do ông ta cho
người sắp đặt” (Trần Đạt Bạch Dương,
2023, tr. 37). Ông ta nắm quyền kiểm
soát tất cả các hoạt động trong khu chợ
Cây Sung với hệ thống nhân sự dày đặc
được phân bổ làm việc từ cấp quản lí
đến những tên đầu gấu sai vặt. “Mấy
nơi ổ chuột này thì làm gì có lí thật sự,
người ta nói ‘cho thằng ngu trị thằng
ngu, cho người nghèo trị người nghèo’,
đó là cách người ta thiết lập trật tự xã
hội” (Trần Đạt Bạch Dương, 2023, tr.
38). Những người đàn ông ở cấp bậc
này có quyền thâu tóm mọi hoạt động
đời sống. Khi lão Hoan Phó bước ra
khỏi cơ quan công an “mọi người trong
cơ quan này đều cúi chào gã. Dáng vẻ
đó trông gần giống ông Bảo Nanh Heo
lúc trước, tính ra kẻ nào cũng có một
điều bộ phù hợp với vị trí của mình”
(Trần Đạt Bạch Dương, 2023, tr. 199).
Mà đây cũng chỉ là bí danh của hắn,
người ta gọi Phó, vì sở dĩ bên trên còn
có những người đàn ông sở hữu nhiều
lực hơn hắn ta. Đó là thế giới của cấu
trúc thượng tầng khó lòng có sự xuất
hiện của bất kì người phụ nữ nào.
Cuộc chiến tranh giành quyền lực
luôn là cuộc chiến của đàn ông, vì vốn
dĩ chỉ có họ được phép sở hữu quyền
lực trong xã hội này. Vì thế trong thế
giới ngầm của Dự án cháy chợ, các hoạt
động tranh chấp quyền lực đều do đàn
TẠP CHÍ KHOA HỌC - ĐẠI HỌC ĐỒNG NAI, SỐ 32 - 2024 ISSN 2354-1482
107
ông sắp đặt. Từ cuộc đánh nhau tranh
giành quyền lợi giữa bang Đông và
bang Tây trong quá khứ cho đến cuộc
chiến tranh lạnh, ngầm trừ khử nhau
giữa Bảo Nanh Heo và ông Phi Long.
Hay trong màn kịch tạo ra vụ cháy ở
khu chợ quận 8 thì chính Vũ hay Huấn
mới là những tên đầu sỏ cố gắng đấu đá
lẫn nhau để tranh giành quyền lực còn
phụ nữ chỉ tồn tại như cái khác mà tác
giả sẽ phân tích ở mục tiếp theo.
Như vậy, quyền lực là một mạng
lưới đan xen phức tạp. Khi đàn ông
không chỉ cai trị các nhóm yếu thế hơn
mà còn cả những người đàn ông khác
trong cùng một cộng đồng. Thế nhưng,
quy tắc nam tính vẫn luôn là chuẩn
mực. Ngay cả một người đàn ông thất
bại, bị tước đoạt mọi quyền lực ngoài
xã hội vẫn có quyền hơn một người phụ
nữ. Dượng Út là người một đàn ông
không tạo ra kinh tế, cũng chẳng đủ sức
khỏe để bảo vệ gia đình nhưng ông ta
vẫn có quyền sai khiến dì Út Thi phải
phục tùng mình vô điều kiện. Dì Út đã
một mình gồng gánh cả kinh tế gia
đình, chăm sóc con cái và phải cố gắng
trả luôn số nợ mà người chồng mình
gây ra mỗi mùa cá độ.
3.1.2. Phụ nữ - cái khác
Xuất phát từ quan điểm nhị phân
(dichotomy) trong lí thuyết triết học của
Descartes vào khoảng thế kỷ XVII, hai
phạm trù cơ bản được gọi tên nam
tính/nữ tính mang những đặc tính khác
biệt nhất định mà mỗi phần xác định đó
được cho là không thể xuất hiện ở phần
còn lại. Sau này, các nhà nữ quyền luận
đã chất vấn quan điểm này một cách hết
sức gay gắt. Khi đàn ông được đặt làm
quy chuẩn, nghĩa là phụ nữ được xác
định dựa trên các đặc tính được cho là
không phải của đàn ông. Tư duy kiểu
này đã hòa làm một với đời sống văn
hóa - tinh thần và tín ngưỡng tâm linh
của nhiều quốc gia trên thế giới, tạo
thành các thực hành xã hội và cụ thể
hóa chúng thành những giá trị đã dẫn
đến sự trầm trọng thêm tình trạng lệ
thuộc của phụ nữ vào đàn ông. Trong
công trình Giới hạng hai (The Second
Sex), văn sĩ - nhà triết học hiện sinh
Simone de Beauvoir đã phát triển khái
niệm cái khác (the Other) để chỉ những
giá trị, đặc tính mà người phụ nữ bị quy
gán trong tương quan với nam giới. Bà
viết: “bị định nghĩa và phân biệt trong
tham chiếu với nam giới chứ không
phải nam giới tham chiếu đến phụ nữ;
phụ nữ là cái ngẫu nhiên, không bản
chất, đối lập với cái bản chất. Nam giới
là chủ thể, là cái Tuyệt đối - phụ nữ là
cái Khác” (Pilcher & Whelehan, 2022,
tr. 53). Các lí luận của Simone de
Beauvoir đã trở thành một nền tảng
quan trọng trong các nghiên cứu nữ
quyền luận sau này, được ca tụng là “lí
thuyết vô cùng độc đáo về tính chủ thể
nữ giới dưới chế độ gia trưởng” (Pilcher
& Whelehan, 2022, tr. 55). Vì thế, khi
xem xét một xã hội là gia trưởng, chúng
ta cần thiết phải xem xét người phụ nữ
trong vai trò là cái khác với những tác
động của cấu trúc quyền lực lên họ.
Đặt trong mối quan hệ giữa các giới
trong cấu trúc quyền lực, chúng ta dễ
dàng nhận thấy, những người phụ nữ
trong tiểu thuyết Dự án cháy chợ của
Trần Đạt Bạch Dương gần như bị đặt ra
bên ngoài hệ thống quyền lực. Để
chứng minh cho luận điểm này, tác giả
tập trung phân tích toàn bộ diễn biến
của vụ cháy chợ để làm rõ. Các nhân
vật nữ trong tiểu thuyết Dự án cháy chợ
TẠP CHÍ KHOA HỌC - ĐẠI HỌC ĐỒNG NAI, SỐ 32 - 2024 ISSN 2354-1482
108
tồn tại với hai vai trò chủ yếu trong vụ
án: một là nạn nhân, hai là quân tốt thí
trên ván cờ sinh tử.
Trước khi vụ án diễn ra, thằng Vũ
muốn bảo vệ gia đình Kiên thoát khỏi
thảm cảnh đã sai khiến đàn em đến
buộc di dời nhà của họ. Điều này đã
làm cho dì Út Thi hoảng loạn không
biết phải làm sao mà tìm đến sự giúp đỡ
của Kiên. “‘Hồi sáng có một nhóm
người kêu là bên thị trường, thông báo
nhà mình phải chuyển đi do quy hoạch’.
Dì nói, giọng kiềm lại không dám vỡ
òa. ‘Giờ dì biết chuyển đi đâu đây, tiền
thì dì không có con ơi’.” (Trần Đạt
Bạch Dương, 2023, tr. 190). Người đàn
ông trong trường hợp này có thể định
đoạt được nơi sống của cả một gia đình
mà dì Út Thi thì chẳng thể làm được gì
trong tình cảnh này ngoài việc đi tìm sự
giúp đỡ từ những người đàn ông dự
phần xung quanh cuộc sống của bà. Ở
đây, có thể thấy quyền lực và lao động
có sự tương tác lớn. Người phụ nữ như
dì Út chỉ làm những hoạt động sản xuất
manh mún không tạo ra kinh tế, không
có bất kì mối dây liên hệ nào với quyền
lực nên phải bất lực trước số phận mình.
Người phụ nữ (trừ Giang) không được
cấp quyền cho biết những gì bên trong
kế hoạch thôn tính và tranh giành quyền
lực lẫn nhau giữa những người đàn ông.
Vì thế, khi vụ cháy diễn ra, những
người phụ nữ chẳng thể làm gì ngoài
kêu khóc, người ta cũng chỉ nghe thấy
tiếng phụ nữ la hét thứ ngôn ngữ đơn
âm hỗn loạn: “CHÁY! CHÁY!
CHÁY!” mà chẳng thể làm gì khác. Khi
“những người trong khu chợ này đều
thở phào”, người ta lại nhìn cảnh kêu
khốc của “một bà già chừng sau mươi
ôm hai đứa cháu tầm sáu tuổi khóc lớn.
‘Mất hết rồi!’. Bà vừa khóc vừa than
thở những câu không thành lời” (Trần
Đạt Bạch Dương, 2023, tr. 277).
Ở một vai trò khác, người phụ nữ còn
trở thành quân tốt trên ván cờ sinh tử.
Giang vì muốn bảo vệ Kiên và đứa con
trong bụng mà nghe theo lời sắp đặt của
Vũ để trở thành nội gián thăm dò tình
hình và âm mưu của Huấn. Cô ả kích
động Huấn phải làm chuyện gì để lại
chiến công hiển hách nhằm thâu tóm đàn
em. Để làm được điều đó Giang buộc
phải trao thân cho người đàn ông cô
không hề có tình cảm dù trong bụng đang
mang thai con của Kiên. Toàn bộ hành
động của Giang đều nằm dưới sự sắp đặt
của Vũ. Cô ả phải thông báo tất cả những
gì mình làm, mình biết được cho Vũ.
Như vậy, bằng cách này hoặc cách khác,
các nhân vật nữ trong tiểu thuyết chịu sự
chi phối mạnh mẽ và số phận của họ hoàn
phụ thuộc vào sự sắp đặt của nam giới.
Muốn bản thân được an toàn chỉ có một
cách, đó là vâng phục.
Bên cạnh đó, cũng có những người
phụ nữ nắm trong tay quyền lực nhưng
đó lại là thứ quyền lực xuất phát từ
người chồng. Một người đàn bà như dì
Út Thi, Kim hay Giang sẽ chẳng có
chút tiếng nói nào lẫn ở trong và ngoài
gia đình. Nhưng bà lớn (vợ của cha
Huấn) lại khác. Nhân danh quyền lực từ
ông trùm, bà ta có ảnh hưởng hơn bất kì
người phụ nữ nào trong xã hội của Dự
án cháy chợ. Bà có thể sai người tước
đoạt mạng sống của nhân tình chồng
mình (mẹ ruột của Huấn) bằng những
thủ đoạn ghê rợn nhất - axit và dao. Sau
đó lại “cho Huấn học đến lớp mười, cho
Huấn nhà để ở, việc để làm, nếu không
có bà ấy Huấn hẳn đã chết bờ chết bụi
cũng nên” (Trần Đạt Bạch Dương,