Chuyên đề Bệnh học y học cổ truyền

Chia sẻ: Beo Day Tan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:255

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 38
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lịch sử y học cổ truyền Việt Nam, tóm lược y thuật của đại danh y Việt Nam, phân loại thuốc y học cổ truyền theo biện chứng, luận trị và tác dụng kháng khuẩn của thuốc thảo mộc,... là những nội dung chính của Tài liệu Bệnh học y học cổ truyền. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung Tài liệu để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chuyên đề Bệnh học y học cổ truyền

lÞch sö y häc cæ truyÒn ViÖt Nam, tãm l−îc y thuËt c¸c ®¹i danh y ViÖt Nam 1.ViÖt Nam cã ®Þa sinh häc riªng. Theo nghiªn cøu cña nhiÒu ngµnh khoa häc, Thêi nguyªn ®¹i Trung sinh c¸ch ®©y 200 triÖu n¨m, di¶i ®Êt n−íc ta lóc ®Çu nh− mÇm x−¬ng sèng h×nh ch÷ S ®ã lµ d·y nói Tr−êng S¬n. Thêi ®¹i T©n sinh c¸ch ®©y 50 triÖu n¨m lµ thêi kú t¹o ®Êt båi ®¾p; hîp thµnh lôc ®Þa ¸ ch©u, cã kÕt cÊu ®Þa chÊt, ®Þa tÇng cã s«ng, cã nói… Cuèi Thêi kú §Ö Tam c¸ch ®©y 10 – 20 triÖu n¨m, ¸ ch©u ®· cã v−în cao cÊp. NhiÒu nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam ®· chøng minh, con ng−êi ViÖt Nam xuÊt hiÖn tõ thêi kú Canh T©n . Do Thêi kú b¨ng hµ kÐo dµi tõ Thuû Canh T©n ®Õn Canh T©n. Nh−ng ë n−íc ta nãi riªng vµ ë §«ng Nam ¸ nãi chung chØ cã m−a lín. Sau b¨ng hµ n−íc biÓn trµn lªn, kÕt hîp víi khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thùc vËt ph¸t triÓn, nguån thøc ¨n cña nhiÒu lo¹i ®éng vËt trong ®ã cã con ng−êi. V−în ¨n cá c©y, ¨n thÞt ®éng vËt ®Ó sèng, ®ång thêi còng chän läc tù nhiªn nh÷ng ®éng vËt vµ c©y cá ¨n ®Ó ch÷a bÖnh. V× vËy thuèc ch÷a bÖnh ®−îc l−u truyÒn tõ thêi nµy sang thêi kh¸c, ®êi nµy sang ®êi kh¸c vµ tån t¹i ®Õn nay. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam ®· ®óc kÕt ®−îc nhiÒu ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh b»ng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc (ch©m cøu, day, bÊm huyÖt…) cã hiÖu qu¶. §· ph¸t hiÖn nhiÒu vÞ thuèc quÝ: qu¶ giun, gõng giã, ý dÜ, x−¬ng bå, kú nam, sa nh©n, ®Ëu khÊu, h−¬ng phô…®−îc l−u truyÒn ®Õn ngµy nay. 2. ViÖt Nam cã lÞch sö x· héi l©u ®êi. ViÖt Nam cã nhµ n−íc V¨n Lang, tõ thêi Hång Bµng n¨m 2879 – 257 tr−íc c«ng nguyªn; thêi ®¹i c¸c Vua Hïng, tæ tiªn ta sím sö dông thuèc cã nguån gèc thùc vËt, ®éng vËt vµ kho¸ng vËt ®Ó lµm thuèc. Ngoµi ra cßn biÕt sö dông c¶ thuèc ®éc tÈm vµo tªn, gi¸o m¸c ®Ó chèng giÆc ngo¹i x©m…HiÖn nay cã t−îng vµ miÕu thê An Kú Sinh – Nhµ ch©m cøu ViÖt Nam ®Çu tiªn t¹i Tróc s¬n, Yªn Tö, §«ng TriÒu, Qu¶ng Ninh. T−îng vµ miÕu thê B¶o C« - Nhµ n÷ ch©m cøu (thÕ kû thø 3 tr−íc c«ng nguyªn). Tµi liÖu do Gi¸o s− thÇy thuèc nh©n d©n NguyÔn Tµi Thu -ViÖn tr−ëng ViÖn ch©m cøu ViÖt Nam s−u tÇm. H¬n mét thiªn niªn kû , d©n téc ViÖt Nam d−íi ¸ch x©m l−îc n« dÞch vµ ®ång ho¸ cña phong kiÕn Trung Quèc; c¸c d−îc liÖu quÝ hiÕm ®Òu bÞ c−íp bãc mang vÒ chÝnh quèc. Thêi kú ®éc lËp d−íi c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn (938 – 1884) sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng cña Ng« QuyÒn tõ n¨m 938, n−íc ta b−íc vµo kû nguyªn ®éc lËp. 3.LÞch sö Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam. +Thêi kú Nhµ Lý (1010 – 1224): cã tæ chøc Th¸i y viÖn ë Kinh ®« còng nh− ë c¸c ®Þa ph−¬ng. + Thêi kú Nhµ TrÇn (1225 – 1399): ph¸t triÓn nghÒ nu«i trång d−îc liÖu kh¾p n¬i, nhiÒu danh y næi tiÕng trong thêi kú nµy, ®Æc biÖt lµ NguyÔn B¸ TÜnh hiÖu lµ TuÖ TÜnh, quª NghÜa Phó, CÈm Vò, CÈm Giµng, H¶i H−ng, ¤ng thi ®ç TiÕn sÜ nh−ng kh«ng ra lµm quan mµ ®i tu vµ lµm thuèc, t¸c phÈm y häc næi tiÕng cña «ng lµ “Nam d−îc thÇn hiÖu” gåm 11 quyÓn, chän läc 580 vÞ thuèc, ph©n lo¹i theo nguån gèc (23 lo¹i): cá hoang, d©y leo, mäc ë n−íc, cã http://www.ebook.edu.vn 8
c¸nh nh− loµi chim, cÇm thó…chän läc d−îc liÖu cã trong n−íc tæ chøc thµnh - 873 bµi thuèc ®iÒu trÞ 182 chøng bÖnh cña 10 khoa. Trong t¸c phÈm “Hång nghÜa gi¸c t− - y th−” ¤ng ®· tãm t¾t t¸c dông cña 630 vÞ thuèc theo biÖn chøng luËn trÞ . ¤ng ®−îc nh©n d©n t«n lµ ¤ng Th¸nh thuèc nam. N¨m 1335, TuÖ TÜnh ®−îc mêi sang Trung Quèc ch÷a bÖnh cho Vua nhµ Minh vµ bÞ gi÷ l¹i cho ®Õn khi chÕt. +Thêi kú Nhµ Hå (1400 – 1406): ch©m cøu ph¸t triÓn Nhµ ch©m cøu næi tiÕng lµ NguyÔn §¹i N¨ng ®· biªn so¹n cuèn s¸ch “Ch©m cøu tiÖp hiÖu diÔn ca”… Thêi kú ®« hé cña giÆc Minh Trung Quèc (1047 – 1472): Y häc d©n téc bÞ tæn thÊt nghiªm träng. +Thêi kú HËu Lª (1428 – 1788): cã bé luËt Hång §øc, ®êi Lª Th¸nh T«ng (1460 – 1479) ban hµnh qui chÕ lµm thuèc. N¨m 1665, Lª HuyÒn T«ng ®· 2 lÇn ra lÖnh cÊm hót thuèc lµo; ë TriÒu ®×nh cã Th¸i y viÖn, ë c¸c tØnh cã tÕ sinh ®−êng, ë qu©n ®éi cã së l−¬ng y. Thêi kú nµy cã ®¹i danh y Hoµng §«n Hoµ. ¤ng lµ l−¬ng y phôc vô trong qu©n ®éi nhµ Lª, t¸c phÈm næi tiÕng cña ¤ng lµ “Ho¹t nh©n to¸t yÕu”, ¤ng ®−îc s¾c phong cña Vua Lª Th¸nh T«ng lµ“L−¬ng y quèc, Thä t− d©n”. HiÖn nay nh©n d©n lËp ®Òn thê Hoµng §«n Hoµ t¹i quª ¤ng: th«n §a sÜ, x· KiÕn H−ng, ThÞ x· Hµ §«ng, TØnh Hµ T©y. §Æc biÖt trong thêi kú nµy cã Lª H÷u Tr¸c hiÖu lµ H¶i Th−îng L·n ¤ng (1720 – 1791), quª V¨n X¸, Yªn Mü, H¶i H−ng. ¤ng ®· tãm l−îc y lý Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng, tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam tõ tr−íc ®Õn thÕ kû XVIII vµ ®· vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng tinh hoa Y häc cæ truyÒn vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu liªn quan ®Õn ®Æc ®iÓm ph¸t bÖnh ë n−íc ta. T¸c phÈm “H¶i Th−îng L·n ¤ng Y T«ng T©m LÜnh” lµ bé s¸ch ®å sé gåm 28 tËp, 66 quyÓn, ®Õn nay vÉn ®−îc coi lµ bé s¸ch b¸ch khoa vÒ Y häc cæ truyÒn. ¤ng ®· tæng kÕt hoµn chØnh, hÖ thèng ho¸ nÒn Y häc truyÒn thèng ViÖt Nam trªn c¸c lÜnh vùc; néi khoa, ngo¹i khoa, s¶n phô, nhi khoa vµ ngò quan khoa trªn ph−¬ng diÖn chÈn trÞ dù phßng tõ lý ph¸p ®Õn ph−¬ng d−îc, tõ y ®øc ®Õn y sö, y thuËt, ®Õn c¸c lÜnh vùc thiªn v¨n y häc vµ thùc trÞ häc. VÒ d−îc häc L·n ¤ng ®· s−u tÇm thªm 300 vÞ thuèc, tæng hîp thµnh 2854 bµi thuèc kinh nghiÖm. NÐt ®éc ®¸o trong biÖn chøng luËn trÞ Y häc cæ truyÒn cña L·n ¤ng, ®Õn nay vµ m·i m·i lµ kim chØ nam cho mäi hµnh ®éng, chÈn trÞ theo y lý cæ truyÒn, cña c¸c thÕ hÖ thÇy thuèc y häc d©n téc ViÖt Nam. -Néi kinh lµ s¸ch viÕt vÒ biÖn chøng luËn trÞ c¸c chøng vµ bÖnh thuéc ph¹m vi néi khoa bÖnh häc. Th«ng qua c¸c ph¹m trï kinh ®iÓn cña y häc cæ truyÒn. VÝ dô: tý chøng, t©m quÝ, tiªu kh¸t, tho¸t th−, ng©n tiÕt bÖnh...®Ó liªn hÖ víi c¸c bÖnh danh ®· ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ theo quan ®iÓm Y häc hiÖn ®¹i. ThÕ kû XIV ®Õn XVIII c¸c ®¹i danh y ViÖt Nam: TuÖ TÜnh, H¶i Th−îng L·n ¤ng trªn c¬ së thõa kÕ tiÕp thu y häc ph−¬ng §«ng ®· tãm l−îc trong “Néi kinh yÕu chØ”. L·n ¤ng chän läc nh÷ng ®iÓm thiÕt yÕu, kinh ®iÓn thùc tiÔn cña y häc ph−¬ng §«ng, lµm c¬ së cho biÖn chøng mét sè bÖnh néi khoa häc: • Y giµ quan miÖm: ph©n tÝch tæng hîp lý luËn c¬ b¶n häc thuyÕt ©m d−¬ng ngò hµnh, t¹ng phñ, kinh l¹c khÝ huyÕt, chÈn ®o¸n m¹ch häc, bÖnh lý, ph¸p trÞ, ph−¬ng trÞ. • Y h¶i cÇu nguyªn: ( T©p.3.4.5) nguyªn t¾c trÞ liÖu, dùa trªn nh÷ng qui luËt chung vÒ sinh lý bÖnh lý. • HuyÔn TÉn ph¸t huy (TËp 6): quan niÖm vÒ thuyÕt thuû ho¶, mÖnh m«n ho¶ , t−íng ho¶ , tiªn thiªn thuû ho¶, ch©n thuû, ch©n ho¶ cña H¶i Th−îng. http://www.ebook.edu.vn 9
• Kh«n hãa th¸i ch©n (TËp 7): nãi vÒ hËu thiªn tú vÞ, chøc n¨ng tiªu ho¸ hÊp thu ho¸ gi¸ng, t¸c dông cña khÝ huyÕt, biÓu hiÖn bÖnh lý vµ chÈn trÞ. • §¹o l−u d− vËn (TËp 8): biÖn luËn bæ xung nh÷ng ®iÒu vÒ y lý mµ y häc ph−¬ng §«ng ch−a ®Ò cËp ®Õn hoÆc ®Ò cËp ch−a râ rµng. • D−îc phÈm vÞ yÕu (TËp 10.11): c¸c vÞ thuèc phÝa B¾c vµ phÝa Nam ®−îc ph©n lo¹i theo ngò hµnh, ¤ng chän läc 150 vÞ thuèc thiÕt yÕu thùc tiÔn ViÖt Nam. • LÜnh Nam b¶n th¶o (TËp 12.13): tªn vµ t¸c dông cña 496 vÞ thuèc nam ®· thõa kÕ cña ®¹i danh TuÖ TÜnh. ¤ng bæ xung thªm 305 vÞ thuèc míi mµ «ng ®· ph¸t hiÖn thªm. • Ngo¹i c¶m th«ng trÞ (TËp 14): ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt bÖnh ngo¹i c¶m ë ViÖt Nam vµ s¸ng lËp c¸c ph−¬ng thuèc Nam ®Ó tù ®iÒu trÞ. • B¸ch bÖnh cã yÕu (TËp 15-24): néi khoa bÖnh häc , hiÖn chØ cã BÝnh §inh cßn thiÕu: Gi¸p Êt, MËu Kû, Canh T©n, Nh©m QuÝ... • Y trung quan kiÖn (TËp 25): tãm l−îc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ c¸c lo¹i bÖnh. • Phô ®¹o x¸n nhiªn TËp (26-27): chuyªn vÒ c¸c bÖnh phô khoa. • To¹ th¶o l−¬ng m« (TËp 28): chuyªn vÒ c¸c bÖnh s¶n khoa. • ¢u ©u tu tri (TËp 29-33): chuyªn vÒ c¸c bÖnh nhi khoa. • Méng trung gi¸c ®Ëu (TËp 34-40): chuyªn vÒ c¸c bÖnh ®Ëu mïa. • Ma chÈn chuÈn th¾ng ( TËp 41-44) chuyªn vÒ bÖnh sëi. • T©m ®¾c thÇn ph−¬ng (TËp 45): chän läc 70 ph−¬ng thuèc trong cÈm nang cña Phïng TriÖu Tr−¬ng. • HiÖu pháng t©n ph−¬ng (TËp 46): ghi chÐp 29 ph−¬ng thuèc do L·n ¤ng s¸ng lËp ra. • B¸ch gia tr©n t¨ng (TËp 47-48-49): ghi chÐp 600 ph−¬ng thuèc kinh nghiÖm thu l−îm trong nh©n d©n vµ thõa kÕ cña Bïi §iÖn §¨ng. • Hµnh gi¶n tr©n nhu (TËp 50-57): ghi chó 200 ph−¬ng thuèc chän loc trong c¸c b¶n th¶o tõ ®êi tr−íc, chñ yÕu lµ Nam D−îc ThÇn HiÖu cña TuÖ TÜnh (TK XIV) • Y d−¬ng ¸n , Y ©m ¸n (TËp 59-60) chÐp 17 bÖnh ¸n ch÷a khái; 12 bÖnh ¸n tö vong • TruyÒn t©n bè chØ (Ch©u ngäc c¸ch ng«n) (TËp 61): ®iÒu cèt yÕu nhÊt trong nguyªn t¾c biÖn chøng luËn trÞ. • VÖ sinh yÕu quyÕt (TËp 62): chuyªn vÒ vÖ sinh, d−ìng sinh phßng bÖnh. • B¶o thai thÇn biÖn toµn th− (TËp 63) hiÖn nay cßn bÞ thÊt l¹c. • N÷ c«ng th¾ng l·m (TËp 64): c¸ch nÊu n−íng - thùc trÞ häc. • Th−îng kinh kÝ sù (TËp 65): kÓ l¹i hµnh tr×nh cña ¤ng lªn Kinh §« theo chiÕu cña nhµ Vua, ch÷a bÖnh cho thÕ tö TrÞnh C¸n (n¨m,1782.) • VËn khÝ bÝ ®iÓn (TËp 66) : qui luËt chuyÓn dÞch cña ngò vËn lôc khÝ liªn quan ®Õn yÕu tè b¶n t¹ng vµ tr¹ng th¸i thiªn th¾ng cña c¬ thÓ con ng−êi . http://www.ebook.edu.vn 10
- Néi kinh yÕu chØ : L·n «ng cho r»ng “ Nhµ y cã Néi Kinh còng nh− nhµ nho cã Ngò Kinh ,®ã lµ lêi nãi chÝ lý cña th¸nh hiÒn, lý lÏ s©u xa vÒ c¬ n¨ng huyÒn bÝ ®Òu thÓ hiÖn tÊt c¶ ë trong ®ã , lêi gi¸o huÊn ngµy x−a cßn ®Ó l¹i s¸ng tá nh− mÆt trêi “. Theo quan ®iÓm cña TuÖ TÜnh vµ L·n ¤ng th× “ Néi Kinh” lµ Bé s¸ch cæ ®Ò cËp ®Õn quan niÖm duy vËt biÖn chøng cæ ®¹i, c¬ thÓ con ng−êi lµ mét chÝnh thÓ gi÷a thiªn nhiªn; c¬ thÓ sèng gièng nh− mét vò trô thu nhá “Nh©n th©n chi tiÓu thiªn ®Þa”. ThuyÕt “Thiªn nh©n t−¬ng øng”: trong vò trô bao la cã bao nhiªu tinh tó th× trong c¬ thÓ con ng−êi cã bÊy nhiªu vi tinh tó , mäi quy luËt diÔn biÕn, biÖn chøng cña bÇu th¸i cùc (vò trô bao la ) còng ®Òu cã thÓ x¶y ra ë trong c¬ thÓ con ng−êi .TiÕp thu tinh hoa cña Néi Kinh; c¸c y gia tiÒn bèi n−íc ta ®· t×m hiÓu vËn dông s¸ng t¹o, tiªu biÓu lµ thuyÕt vËn khÝ bÝ ®iÓn cña H¶i Th−îng L·n ¤ng ®· qu¸n triÖt quan ®iÓm dÞch häc tinh hoa vµo y häc mét c¸ch ®éc ®¸o vµ thùc tiÔn. -Néi dung cô thÓ cña Néi kinh c−¬ng yÕu : PhÐp d−ìng sinh: luyÖn t©m, luyÖn tøc, luyÖn thùc, luyÖn thÓ, luyÖn thÇn. Trong biÖn chøng vÒ ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh toµn diÖn nµy cã phÐp luyÖn ý, luyÖn chÝ, luyÖn thë, luyÖn th− gi·n theo t− thÕ tÜnh vµ luyÖn h×nh theo t− thÕ ®éng §©y lµ mét ph−¬ng ph¸p tù phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh, cã h−íng dÉn. Néi dung c¬ b¶n cña häc thuyÕt ©m d−¬ng ngò hµnh, ®ã lµ quan ®iÓm triÕt häc duy vËt cæ ®¹i, quy luËt m©u thuÉn phæ biÕn, biÖn chøng duy vËt, gi¶i thÝch sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi b»ng chÝnh sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña vËt chÊt chø kh«ng ph¶i do th−îng ®Õ sinh ra. VËn dông c¸c quy luËt ph¸t triÓn vËn ®éng cña vËt chÊt trong thiªn nhiªn, øng dông vµo sù ph¸t triÓn c¬ quan t¹ng phñ trong c¬ thÓ con ng−êi. Häc thuyÕt t¹ng t−îng, häc thuyÕt kinh l¹c, c¸c héi chøng t¹ng phñ ®−îc biÓu hiÖn ra ngoµi khi b×nh th−êng vµ khi bÊt th−êng; chÈn ®o¸n bÖnh häc vµ phÐp t¾c ®iÒu trÞ, cuèi cïng lµ häc thuyÕt ngò vËn lôc khÝ. -Kim quü yÕu l−îc: Thùc chÊt lµ Th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn (Tr−¬ng Träng C¶nh - ®êi H¸n ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) . Néi dung chñ yÕu lµ quan niÖm vµ gi¶i thÝch c¸c kh¸i niÖm vÒ biÖn chøng luËn trÞ, m¹ch chøng, xÐt m¹ch vµ b¸o tr−íc bÖnh t¹ng phñ, bÖnh b¸ch hîp, bÖnh hå hoÆc ©m d−¬ng ®éc (bÖnh trïng s¸n hoÆc tµ ®éc thuéc ©m, thuéc d−¬ng). M¹ch chøng vÒ ng−îc tËt lµ c¸c bÖnh thuéc miÒn ng−îc: sèt rÐt, sèt xo¾n trïng m¶nh, sèt ph¸t ban, sèt håi qui...C¸ch ch÷a bÖnh tróng phong, lÞch tiÕt phong (bÖnh sèt ra må h«i cã mµu vµng); c¸ch ch÷a vÒ chøng huyÕt tý, h− lao; c¸ch ch÷a chøng phÕ nuy, phÕ ung khã thë; bÖnh ba ®ån khÝ (c¬n ®au nh− con lîn ch¹y lªn). Thùc chÊt lµ dÞ c¶m, rèi lo¹n thÇn kinh chøc n¨ng do stress: ch÷a bÖnh hung tý, t©m thèng vµ ®o¶n khÝ. C¸ch ch÷a phóc m·n , hµn s¸n vµ tóc thùc (nghÜa lµ c¸ch ch÷a chøng ®Çy bông) chËm tiªu khi ¨n ; viªm mµng n·o,viªm tinh hoµn (s¸n khÝ) bÖnh thuéc can kinh; phong hµn tÝch tô ë ngò t¹ng, bÖnh c¶m ph¶i giã l¹nh kh«ng theo lôc kinh; nÕu trùc tróng vµo t¹ng phñ nµo th× cã trÞªu chøng cña t¹ng phñ ®ã. BiÖn chøng vÒ ®µm Èm kh¸i thÊu, biÖn chøng bÖnh tiªu kh¸t (®¸i th¸o ®−êng), bÖnh l©m - viªm nhiÔm ®−êng tiÕt niÖu. Thùc chÊt lµ thñy thòng, phï do n−íc kh«ng ho¸ thµnh khÝ mµ ®äng l¹i. Thñy khÝ ®−îc chia ra; phong thñy, bi thñy, chÝnh thñy, th¹ch thñy vµ hoµng h·n (må h«i cã mµu vµng); tªn gäi nµy dùa vµo vÞ trÝ n−íc ®äng ë ®©u ®Ó ®Æt, còng tïy theo vÞ trÝ mµ biÖn chøng dïng thuèc. M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a hoµng ®¶n: da vµng, m¾t vµng, n−íc tiÓu vµng; biÖn chøng vÒ thÊp nhiÖt ph¹m tú ¶nh h−ëng ®Õn vËn ho¸ chuyÓn ho¸ t¹ng can ®ëm thËn vÞ. M¹ch t−îng øng víi mét sè bÖnh vÒ tiªu ho¸ ,sinh dôc, tiÕt niÖu nguyªn do lµ thÊp nhiÖt. M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a kinh quÝ, thæ lôc, h¹ huyÕt, ngùc ®Çy, ø huyÕ: nghÜa lµ biÖn chøng vÒ nhÞp tim, håi hép, ®¸nh trèng ngùc, n«n ra m¸u, bÖnh ch¶y m¸u cam vµ ®¹i tiÖn ra m¸u. Suy tõ kinh m¹ch ®Ó chÈn trÞ vÒ huyÕt chøng. http://www.ebook.edu.vn 11
M¹ch chøng vµ c¸ch ch÷a bÖnh Èu thæ, uÕ träc, h¹ lîi: biÖn chøng vÒ sãng m¹ch, h×nh m¹ch t−¬ng øng ®Ó chÈn trÞ chøng n«n möa, n«n khan vµ Øa ch¶y. TËp Kim quÜ yÕu l−îc lµ tãm l−îc nh÷ng tµi liÖu quÝ gi¸ nh− kho vµng thêi H¸n ®−îc Tr−¬ng Träng C¶nh ( ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) tæng kÕt trong th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn hay t¹p bÖnh luËn (nh÷ng bÖnh lý hay gÆp ngoµi th−¬ng hµn). §iÓm ®¸ng chó ý lµ hÇu hÕt nh÷ng bµi thuèc ë ®©y ®Òu dïng rÊt Ýt vÞ vµ dïng liÒu rÊt cao, ®óng lµ “quÝ hå tinh bÊt quÝ hå ®a”. • VÝ dô: bµi thuèc b¹ch ®Çu «ng thang ch÷a chøng thÊp nhiÖt rãt xuèng h¹ tiªu: B¹ch ®Çu «ng 120g, hoµng liªn 120g, hoµng b¸ 120g, t©n b× 120g. 4 vÞ thuèc trªn, n−íc 7 th¨ng s¾c cßn 2 th¨ng, läc bá b· uèng Êm mét thang. • VÝ dô: bµi phßng kû phôc linh thang ch÷a chøng thuû khÝ: Phßng kû, quÕ chi, hoµng kú ®Òu 3 l¹ng, phôc linh 6 l¹ng, cam th¶o 2 l¹ng. 5 vÞ thuèc trªn thªm n−íc 6 th¨ng s¾c cßn 2 th¨ng, chia 3 lÇn , uèng Êm. • VÝ dô: bµi nh©n trÇn cao thang.ch÷a chøng hoµng ®¶n, chøng vµng da, Nh©n trÇn 6 l¹ng, chi tö 14 qu¶, ®¹i hoµng 2 l¹ng. 3 vÞ trªn n−íc mét ®Êu, tr−íc s¾c nh©n trÇn c¹n bít 6 th¨ng, cho 2 vÞ cßn l¹i s¾c cßn 3 th¨ng, läc bá b· chia ba lÇn uèng Êm, tiÓu tiÖn sÏ th«ng lîi, n−íc tiÓu ®á xÉm nh− n−íc bå kÕt. Mét ®ªm th× bông gi¶m, s¾c vµng theo n−íc tiÓu ra hÕt. • VÝ dô: theo kinh v¨n sè 293 t©m khÝ bÊt tóc, thæ huyÕt, nôc huyÕt t¶ t©m thang chñ chi (ph¶i dïng bµi t¶ t©m thang ®Ó ®iÒu trÞ lµ chÝnh): §¹i hoµng 2 l¹ng, hoµng liªn 4 l¹ng, hoµng cÇm 1 l¹ng, 3 vÞ trªn thªm n−íc ba th¨ng, s¾c cßn 1 th¨ng uèng hÕt 1 lÇn. • VÝ dô: bµi thuèc bæ d−ìng ch÷a h− lao, ch÷a bÖnh phô khoa “thËn khÝ hoµn”: Can ®Þa hoµng 8 l¹ng, s¬n thï 4 l¹ng, phôc linh 3 l¹ng, phô tö chÕ 1 l¹ng, s¬n d−îc 4 l¹ng, quÕ chi 1 l¹ng, tr¹ch t¶ 3 l¹ng, ®an b× 3 l¹ng. 8 vÞ trªn t¸n bét, luyÖn mËt lµm viªn hoµn to b»ng h¹t ng« ®ång.LiÒu uèng 15 hoµn / lÇn uèng víi r−îu, lªn tíi 20 hoµn/ lÇn ngµy 2 lÇn. -Th−¬ng hµn luËn: TËp s¸ch vÒ biÖn chøng luËn trÞ c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ phong hµn ®−îc viÕt vµo thêi ®¹i nhµ H¸n. Theo tµi liÖu “cÇn cøu cæ huÊn”,“b¸c th¸i quÇn ph−¬ng”cña Tr−¬ng Träng C¶nh ( ThÕ Kû2-3 sau C«ng Nguyªn) dùa trªn c¬ së lý luËn cña “Néi kinh” ¤ng ®· ph¸t triÓn mét b−íc vÒ phÐp t¾c cña biÖn chøng luËn trÞ. Tµi liÖu “Th−¬ng hµn t¹p bÖnh luËn” bao gåm hai bé phËn; Th−¬ng hµn luËn vµ Kim quü yÕu l−îc. §©y lµ tËp s¸ch ®Çu tiªn chuyªn viÕt vÒ c¸c triÖu chøng l©m sµng ®· ®−îc øng dông réng r·i trong vµ ngoµi n−íc Trung Quèc. Ngoµi ra tËp s¸ch cßn bæ xung nh÷ng khiÕm khuyÕt cña “Ngo¹i kinh” vµ c¸c tµi liÖu tr−íc ®ã. Bé s¸ch chuyªn vÒ y häc l©m sµng cæ ®¹i, cïng víi lý luËn y häc cæ ®¹i, t¸c phÈm ®−îc ®¸nh gi¸ t−¬ng ®−¬ng víi “Néi kinh”. §ã lµ mét cèng hiÕn to lín cña Tr−¬ng Träng C¶nh ®−¬ng thêi. Cïng víi Tr−¬ng Träng C¶nh lµ ®¹i danh y Hoa §µ, ¤ng cã tr×nh ®é tinh th«ng vÒ néi, ngo¹i khoa, phô nhi khoa vµ ch©m cøu. §Æc biÖt lµ trong ®iÒu trÞ ngo¹i khoa ,¤ng ®¹t nhiÒu thµnh tùu rÊt −u viÖt. Theo tµi liÖu HËu H¸n th× Hoa §µ lµ ng−êi ®Çu tiªn ®Ò xuÊt víi thÕ giíi øng dông ph−¬ng ph¸p v« c¶m ®Ó phÉu thuËt phÇn bông. ¤ng viÕt: nÕu bÖnh tËt ph¸t hÕt ë trong , ch©m vµ thuèc ®Òu kh«ng cã chuyÓn biÕn th× chän r−îu m¹nh uèng cho gi¶m ®au, r¹ch phÇn bông vµ l−ng, c¾t bá tÝch tô hoÆc tr−êng vÞ cã tËt, cÇn ph¶i lo¹i bá tËn gèc. Ra ®êi trong hoµn c¶nh nh− vËy “Th−¬ng hµn luËn “ lµ mùc th−íc vÒ http://www.ebook.edu.vn 12
phÐp biÖn chøng c¸c bÖnh thuéc «n bÖnh lÖ dÞch, bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh chñ yÕu lµ do l¹nh (phong hµn). C¸c giai ®o¹n, c¸c diÔn biÕn theo lôc kinh ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ, c¸c triÖu chøng vµ phÐp t¾c ®iÒu trÞ. Liªn hÖ YHH§ lµ hÇu hÕt c¸c bÖnh thuéc chuyªn ngµnh truyÒn nhiÔm, néi khoa bÖnh häc. Ng−êi x−a cho r»ng: “Häc y mµ kh«ng ®äc s¸ch Träng C¶nh còng nh− häc nho mµ kh«ng ®äc s¸ch Khæng Tö.” Theo nghÜa hÑp: th−¬ng hµn lµ c¶m ph¶i khÝ hµn l·nh mµ sinh ra bÖnh. Theo nghÜa réng: lµ bao gåm c¶m ph¶i c¸c khÝ phong hµn, thö thÊp nghÜa lµ mét bÖnh do ngo¹i c¶m g©y ra. Ngoµi ra theo n¹n kinh th−¬ng hµn cã 5 c¸ch: thö vµ tróng phong, th−¬ng hµn, thÊp «n, nhiÖt bÖnh vµ «n bÖnh mïa xu©n. Thö lµ bÖnh mïa h¹, bÖnh ng−îc lµ sèt rÐt, bÖnh lþ lµ bÖnh cña mïa thu, hµn khÝ lµ bÖnh do mïa ®«ng ®Òu thuéc ph¹m trï “th−¬ng hµn”. Nh− vËy “Th−¬ng hµn luËn” kh«ng ph¶i chØ biÖn chøng mét lo¹i c¶m hµn mµ cßn biÖn chøng hµng tr¨m thø bÖnh tõ ®ã mµ ra... Néi dung cña “Th−¬ng hµn luËn” bao gåm hai giai ®o¹n lín: • Giai ®o¹n 1: d−¬ng chøng“chÝnh khÝ tån néi tµ bÊt kh¶ can”. NÕu ph¸t bÖnh th× tµ khÝ m¹nh mÏ, chÝnh khÝ ®Çy ®ñ; giao tranh gi÷a tµ khÝ vµ chÝnh khÝ, gi÷a t¸c nh©n g©y bÖnh vµ søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ, ®−îc m« t¶ vÒ bÖnh chøng l©m sµng theo ba møc ®é: Th¸i d−¬ng bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ th¸i d−¬ng tam tiªu kinh vµ Tóc th¸i d−¬ng bµng quang kinh. ThiÕu d−¬ng bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ thiÕu d−¬ng tiÓu tr−êng kinh vµ Tóc thiÕu d−¬ng ®ëm kinh. D−¬ng minh bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ d−¬ng minh ®¹i tr−êng kinh vµ Tóc d−¬ng minh vÞ kinh • Giai ®o¹n 2: ©m chøng bÖnh lËu, søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ gi¶m sót: “tµ chi së tÊu kú khÝ tÊt h−”. DiÔn biÕn bÖnh cã ba møc ®é kh¸c nhau: Th¸i ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ th¸i ©m phÕ vµTóc th¸i ©m tú ThiÕu ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh:Thñ thiÕu ©m t©m kinh vµ Tóc thiÕu ©m thËn kinh QuyÕt ©m bÖnh thÓ hiÖn triÖu chøng bÖnh lý ë c¶ hai kinh: Thñ quyÕt ©m t©m bµo l¹c kinh vµTóc quyÕt ©m can kinh. Cã thÓ liªn hÖ: bÖnh lý héi chøng th¸i d−¬ng bÖnh, lµ ph¶n øng chÝnh khÝ víi tµ khÝ ë phÇn b× phu niªm m¹c; th¸i d−¬ng lµ ph¶n øng chÝnh khÝ víi tµ khÝ ë phÇn ngùc vµ s−ên; d−¬ng minh bÖnh ë phÇn d¹ dµy, ruét, th¸i ©m bÖnh lµ ph¶n øng chÝnh tµ ë phÇn tiªu ho¸, mËt, tôþ, can, ®ëm. ThiÕu ©m bÖnh lµ biÓu hiÖn ë hÖ tuÇn hoµn; bÖnh quyÕt ©m lµ hÖ thèng thÇn kinh lµ thÓ dÞch. Trong biÖn chøng lôc kinh cã 397 phÐp vµ 113 ph−¬ng, tïy bÖnh chøng biÕn ho¸ vµ søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ mµ “xem m¹ch chøng biÕt tµ khÝ ph¹m vµo ®©u, råi tïy chøng mµ ch÷a” BiÖn chøng “Th−¬ng hµn luËn” cµng ®äc cµng hiÓu thªm s©u kinh ph−¬ng biÕn ho¸ tùa rång , sö dông c¶m thÊy linh th«ng thÇn kú. Liªn hÖ víi YHH§, ngoµi bÖnh c¶m m¹o th× c¸c thêi kú cña bÖnh truyÒn nhiÔm th−êng bao gåm: giai ®o¹n ñ bÖnh (thêi kú viªm häng khëi ph¸t), giai ®o¹n toµn ph¸t triÖu chøng rÇm ré, hµn nhiÖt v·ng lai , biÓu lý ®ång bÖnh nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ bÖnh tµ chuyÓn vµo lý sÏ cã héi chøng: lý thùc hµn hoÆc lý thùc nhiÖt. Giai ®o¹n håi phôc , nÕu ®−îc ®iÒu trÞ http://www.ebook.edu.vn 13
kÞp thêi bÖnh qua khái; nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ, søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ gi¶m sót sÏ xuÊt hiÖn c¸c biÕn chøng cã thÓ cã tho¸t d−¬ng, vong d−¬ng hoÆc ©m h− dÉn ®Õn vong ©m. Tho¸t d−¬ng, vong d−¬ng lµ cho¸ng trôy m¹ch, ©m h− sinh néi nhiÖt, vong ©m lµ rèi lo¹n n−íc -®iÖn gi¶i. Theo H¶i Th−îng L·n ¤ng: chøng bÖnh sÏ hiÖn lªn lung tung, kú h×nh qu¸i d¹ng, khã mµ mÖnh danh; cÇn ph¶i n¾m v÷ng cha cña khÝ lµ d−¬ng, mÑ cña huyÕt lµ ©m; ch÷a khÝ, ch÷a huyÕt kh«ng qua khái ph¶i ch÷a vµo ©m, vµo d−¬ng, biÕt vu ©m trung cøu d−¬ng, bæ d−¬ng tiÕp ©m, bæ ©m tiÕp d−¬ng, bæ ho¶ trong thñy. Liªn hÖ YHH§ lµ ®iÒu chØnh chøc n¨ng néi tiÕt trong ®ã cã tuyÕn yªn vµ th−îng thËn ®Ó duy tr× n−íc, ®iÖn gi¶i, ho¹t ®éng b×nh th−êng cña tim m¹ch, h« hÊp “©m b×nh d−¬ng bÕ tinh thÇn n¹i trÞ”. §a sè bµi thuèc ®−îc dïng trong th−¬ng hµn luËn lµ tinh gi¶n, Ýt vÞ, liÒu l−îng võa ph¶i. VÝ dô: bµi ma hoµng thang ®iÒu trÞ chøng “th¸i d−¬ng tróng th−¬ng hµn”: Ma hoµng 12g, cam th¶o 6g, quÕ chi 8g, h¹nh nh©n 12g. Bµi quÕ chi thang ®iÒu trÞ triÖu chøng “th¸i d−¬ng tróng phong”: QuÕ chi 12g, chÝch th¶o 8g, b¹ch th−îc 12g, ®¹i t¸o 12g, sinh kh−¬ng 12g. Thanh th−îng tiªu thùc nhiÖt dïng bµi “t¶ t©m thang”: Hoµng liªn 12g, hoµng cÇm 12g, ®¹i hoµng 12g, phô tö chÕ 12g. Chøng thiÕu d−¬ng bÖnh dïng bµi “tiÓu sµi hå” hoÆc “®¹i sµi hå” TiÓu sµi hå: sµi hå, hoµng cÇm, ®¼ng s©m, ®¹i t¸o, b¸n h¹, cam th¶o, sinh kh−¬ng. §¹i sµi hå: thay s©m b»ng th−îc bá cam th¶o thªm ®¹i hoµng, chØ thùc ®Òu 12g. Chøng d−¬ng minh ph¶i dïng bµi tiÓu thõa khÝ, ®¹i thõa khÝ thang: TiÓu thõa khÝ: ®¹i hoµng 16g, hËu ph¸c 8g, chØ thùc 8g §¹i thõa khÝ lµ tiÓu thõa khÝ thang gia thªm mang tiªu 12g t¨ng t¸c dông nhuyÔn kiªn. Chøng th¸i ©m (tú, phÕ) ph¶i träng dông tø nghÞch thang: Phô tö 12g, chÝch th¶o 8g, can kh−¬ng 12g. Cã khi hµn quyÕt th× ph¶i dïng can kh−¬ng, phô tö ®Òu ph¶i dïng liÒu cao tõ 20 - 40g. -N¹n kinh lµ nh÷ng kinh v¨n diÔn gi¶i nh÷ng ®iÒu khã mµ Néi Kinh ch−a diÔn ®¹t ®Çy ®ñ. BiÓn Th−íc (TÇn ViÖt Nh©n) ®· rót ra trong Néi Kinh 81 vÊn ®Ò hay 81 n¹n lµ 81 ®iÒu khã hiÓu. Bè côc cña n¹n kinh bao gåm: • M¹ch häc chÈn hËu 24 n¹n Kú kinh b¸t m¹ch 3 n¹n • Kinh l¹c 2 n¹n Vinh vÖ tam tiªu 2 n¹n • T¹ng phñ phèi t−îng 6 n¹n T¹ng phñ ®é sè 10 n¹n • H− thùc tµ chÝnh 5 n¹n T¹ng phñ truyÒn bÖnh 2 n¹n • T¹ng phñ tÝch tô 2 n¹n Ngò tiÕt th−¬ng hµn 4 n¹n • ThÇn th¸nh c«ng s¶o 1 n¹n T¹ng phñ tÞnh du 7 n¹n • Dung ch©m bæ t¶ 13 n¹n Thùc chÊt lµ gi¶i thÝch râ rµng nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n trong hÖ thèng biÖn chøng luËn trÞ cña Y häc truyÒn thèng ph−¬ng §«ng bao gåm: BiÖn chøng luËn trÞ vÒ m¹ch häc. http://www.ebook.edu.vn 14
BiÖn chøng luËn trÞ vÒ ngò t¹ng lôc phñ. BiÖn chøng luËn trÞ vÒ bÖnh tËt. BiÖn chøng luËn trÞ kinh l¹c. BiÖn chøng luËn trÞ du huyÖt vµ biÖn chøng luËn trÞ vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p ch©m cøu. VÝ dô: Nan thÇn th¸nh c«ng s¶o: gi¶i thÝch vÒ 4 b−íc kh¸m bÖnh gäi lµ tø chÈn. Väng nhi tri chi vÞ chi thÇn (nghÜa lµ nh×n ng−êi): thÇn s¾c, h×nh thÓ, rªu l−ìi m¾t mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc thÇn. V¨n nhi tri chi vÞ chi th¸nh: nghe tiÕng nãi h¬i thë, tiÕng ho, î nÊc, ©m s¾c, ®i cÇu mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc th¸nh hiÒn. VÊn nhi tri chi vÞ chi c«ng: hái vÒ qu¸ tr×nh ph¸t bÖnh, yÕu tè ¶nh h−ëng vµ qu¸ tr×nh ch÷a trÞ: ¨n ngñ, ®¹i tiÓu tiÖn, hái vÒ må h«i kinh nguyÖt mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc thæ c«ng. ThiÕt nhi tri chi vÞ chi s¶o lµ sê n¾n, kh¸m m¹ch mµ biÕt ®−îc bÖnh lµ bËc kü n¨ng kü s¶o. C¸ch gi¶i thÝch nµy còng thèng nhÊt nh− quan ®iÓm H¶i Th−îng L·n ¤ng (ThÕ Kû XVIII) (vÒ m¹ch häc): m¹ch lµ gîn sãng cña khÝ huyÕt, c¸c bé m¹ch thèn khÈu, ph¶n ¸nh trung thµnh t×nh tr¹ng cña bÖnh tËt ë c¸c c¬ quan t¹ng phñ liªn quan nh−ng khèn thay ,vÒ mÆt c¶m gi¸c, xóc gi¸c nhiÒu vÎ kh¸c nhau do lao ®éng tay cÇm cµy, cÇm cuèc hoÆc cÇm bót , cÇm g−¬m khã cã thÓ xóc chÈn ®óng nh− t×nh tr¹ng thùc tÕ cña sãng m¹ch; bëi vËy m¹ch ph¶i kÕt hîp víi chøng, nhÊt lµ nh÷ng bÖnh lý phøc t¹p th× ®«i khi m¹ch kh«ng râ rµng nªn ph¶i bá m¹ch lÊy chøng hoÆc cã lóc bá chøng lÊy m¹ch. Tuy nhiªn th«ng dông nhÊt lµ kÕt hîp gi÷a chøng vµ m¹ch. H¶i Th−îng L·n ¤ng biÖn chøng vÒ h− thùc: phµm lµ bÖnh l©u ngµy kh«ng khái, ng−êi bÖnh gÇy yÕu, da xanh, s¾c nhît, ng−êi giµ tuæi cao, phô n÷ sau ®Î, trÎ con th−êng thÓ chÊt thuéc h− chøng sÏ cã m¹ch h−, nÕu cã thùc lµ h− chung hiÖp thùc, cßn thùc chøng lµ ng−êi trÎ bÐo khoÎ míi m¾c th−êng lµ m¹ch thùc, nÕu cã h− tøc lµ b¶n thùc tiªu h−. Chóng t«i cho r»ng: nh÷ng vÊn ®Ò cÇn lµm s¸ng tá trong n¹n kinh, chÝnh lµ hÖ thèng lý luËn ©m d−¬ng, t¹ng phñ, kinh l¹c, vÒ thuèc (d−îc häc) vµ mét lo¹t biÖn chøng luËn trÞ bÖnh häc sau nµy.Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cña Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng lµ kh¸ch quan khoa häc bëi nh÷ng thµnh c«ng trong chÈn trÞ bÖnh häc ®· gãp phÇn dù phßng vµ ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ nhiÒu bÖnh nan y. 4.NÐt ®éc ®¸o cña H¶i Th−îng L·n ¤ng th«ng qua biÖn chøng luËn trÞ bÖnh nan y §iÓm næi bËt trong c¸c tµi liÖu Y häc cæ truyÒn Trung Hoa lµ sù kÕt hîp chÆt chÏ logic gi÷a Y häc hiÖn ®¹i vµ Y häc cæ truyÒn Trung Hoa. Trªn c¬ së tãm l−îc nh÷ng thµnh tùu cña c¸c ngµnh khoa häc hiÖn ®¹i kÕt hîp víi nh÷ng tinh hoa cña nÒn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam th«ng qua mét sè th− tÞch Y D−îc häc cæ truyÒn ViÖt Nam b»ng ch÷ H¸n ch÷ N«m mµ Bé m«n- YHCT- BÖnh viÖn 103- HVQY cßn l−u gi÷: Nam d−îc thÇn hiÖu vµ Hång nghÜa gi¸c t− y th− ( TuÖ TÜnh, ThÕ Kû XIV ). Ho¹t nh©n to¸t yÕu ( Hoµng §«n Hoµ, ThÕ Kû XVI ), H¶i Th−îng L·n «ng y t«ng t©m lÜnh gåm 28 tËp, 66 quyÓn nay cßn 55 quyÓn ( Lª H÷u Tr¸c, ThÕ Kû XVIII ). NÐt ®éc ®¸o vÒ lý luËn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam qua th− tÞch H¸n N«m: TuÖ TÜnh trong “ Nam d−îc thÇn hiÖu”: ¤ng ®· tiÕp thu y lý Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng vµ Y häc cæ truyÒn Trung Hoa kÕt hîp víi tæng kÕt kinh nghiÖm d©n gian s¾p ®Æt nguån gèc ®Ó ph©n lo¹i thuèc cæ truyÒn mang b¶n s¾c riªng ViÖt Nam. ¤ng thu l−îm 533 vÞ thuèc vµ chia thµnh 23 lo¹i: lo¹i cá mäc hoang (nguyªn th¶o bé th− th¶o bé) 62 vÞ, lo¹i cá d©y leo (®»ng th¶o bé) 17 vÞ, lo¹i cá mäc ë n−íc (thuû th¶o bé) 6 vÞ, lo¹i qu¶ (qu¶ http://www.ebook.edu.vn 15
bé) 47 vÞ, lo¹i c©y (méc bé) 42 vÞ, loµi s©u bä (trïng bé) 32 vÞ, lo¹i cã v¶y (l©n bé ) 40 vÞ, lo¹i c¸ (ng− bé) 34 vÞ, lo¹i cã mai (gi¸p bé) 6 vÞ, lo¹i kh«ng v¶y (giíi bé) 13 vÞ, loµi chim (cÇm lo¹i) 39 vÞ, loµi chim n−íc (thuû ®iÓu) 12 vÞ, lo¹i gia sóc (lôc sóc) 26 vÞ, lo¹i thó rõng (s¬n thó bé) 36 vÞ, c¸c thø n−íc (thuû bé) 9 vÞ, c¸c thø ®Êt (thæ bé) 14 vÞ, lo¹i ngò kim (kim bé) 11vÞ, lo¹i ®¸ (th¹ch bé) 7 vÞ, lo¹i chÊt mÆn (lç bé) 4 vÞ, lo¹i thuèc vÒ ng−êi (nh©n bé) 6 vÞ vµ 35 vÞ thuèc l−îm lÆt thªm. HiÖn nay, ph©n lo¹i thuèc (d−îc vËt) Y häc cæ truyÒn cña bé m«n YHCT-BÖnh viÖn 103-Häc viÖn Qu©n y lµ dùa theo nguån gèc: ®éng vËt, nguån gèc thùc vËt, nguån gèc kho¸ng vËt vµ chñ yÕu lµ ph©n lo¹i theo biÖn chøng luËn trÞ, nh−ng trong diÔn gi¶i khi gi¶ng d¹y vÉn tham kh¶o c¸ch ph©n lo¹i ®éc ®¸o mang b¶n s¾c ViÖt Nam cña TuÖ TÜnh . Ph−¬ng ph¸p luËn trong chÈn trÞ ®Òu cã nh÷ng nÐt riªng dÔ hiÓu “ Quan h×nh s¸t s¾c biÖn nguyªn do, ©m nh−îc d−¬ng c−êng ph¸t ng¹nh nhu, nh−îc thÞ th−¬ng hµn song tóc l·nh, yªu tri h÷u nhiÖt ®ç bi cÇu, tû l¹nh tiªn tri thÞ chÈn ®Ëu, nhÜ l·nh −ng tri phong nhiÖt chøng, h«n nh©n giai nhiÖt thÞ th−¬ng hµn, th−îng nhiÖt h¹ l−¬ng th−¬ng thùc bÖnh”. Tõ nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p gi÷a mét bªn lµ t¸c nh©n g©y bÖnh “ hµn tµ” mét bªn lµ ph¶n øng cña hµng rµo phßng ngù , th«ng qua sù chuyÓn ho¸ lôc kinh trong biÖn chøng th−¬ng hµn luËn, Tr−¬ng Träng C¶nh ( ThÕ kû 2 - 3 sau C«ng Nguyªn ), ¤ng ®· vËn dông s¸ng t¹o c¸ch xÐt bÖnh ë bÖnh nhi: ©m nh−îc tãc cøng, d−¬ng c−êng tãc mÒm, hai ch©n l¹nh m×nh nãng lµ th−¬ng hµn, mòi l¹nh , ng−êi nãng lµ bÖnh sëi ®Ëu … tõ kh¸i qu¸t thuèc vÒ khÝ theo giíi “ nam bÊt thiÓu trÇn b×, n÷ bÊt phi h−¬ng phô” nay ®· trë thµnh nh÷ng c−¬ng lÜnh dïng thuèc rÊt ViÖt Nam. Lª H÷u Tr¸c trong “ H¶i Th−îng L·n ¤ng y t«ng t©m lÜnh”, bé s¸ch ®å sé ch¼ng nh÷ng ®· ViÖt ho¸ hÖ thèng lý luËn Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng vµ Y häc cæ truyÒn Trung Hoa mµ cßn ch¾t läc nh÷ng tinh hoa kÕt hîp víi truyÒn thèng y häc d©n gian ViÖt Nam kh¸i qu¸t n©ng cao y lý mang b¶n s¾c d©n téc ViÖt Nam. C¸ch chÈn bÖnh quy vÒ h−, thùc theo L·n ¤ng: tr¹ng th¸i c¬ thÓ h− th−êng lµ: tuæi giµ, bÖnh l©u ngµy, ng−êi gÇy da xanh, phô n÷ míi ®Î, trÎ nhá th−êng lµ lý h−, m¹ch h−; tr¸i l¹i ng−êi trÎ, lóc bÖnh míi m¾c th−êng lµ thùc chøng, m¹ch thùc mµ h− hay ®i víi hµn thuéc ©m, thùc hay ®i víi nhiÖt thuéc d−¬ng. Nh− vËy, tõ ®¬n gi¶n hËu thÕ ®· hiÓu ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò khã vµ phøc t¹p trong biÖn chøng “ ©m d−¬ng”. C¸ch ch÷a bÖnh theo L·n ¤ng: Phµm ng−êi trÎ träng dông thuèc ch÷a “ khÝ huyÕt” ( bæ khÝ hµnh khÝ, bæ huyÕt hµnh huyÕt ) “ trÞ phong tiªn trÞ huyÕt, huyÕt hµnh phong tù diÖt”cã nghÜa lµ kh«ng ®¸nh giÆc mµ giÆc tù lui;“ huyÕt vi khÝ chi mÉu, khÝ vi huyÕt chi so¸i”cã nghÜa lµ khÝ huyÕt ®Òu lµ 2 ph¹m trï, ®Òu lµ c¬ së vËt chÊt nu«i d−ìng t¹ng phñ duy tr× sù sèng. L·n ¤ng ®· kh¸i qu¸t cao ®é qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ phøc t¹p cña khÝ huyÕt b»ng v¨n N«m, v¨n ViÖt :“ ngò cèc tøc ®å ¨n thøc uèng vµo vÞ, tinh khÝ trµn ®Çy ®−a lªn tú, tú vËn ho¸ ®−a lªn phÕ vµ phÕ tiªu ®i b¸ch m¹ch”. PhÕ chñ khÝ, t©m chñ huyÕt, t©m lµ qu©n chñ, t©m chñ chi quan, nÕu t©m suy th× thËp nhÞ qu©n ®Òu nguy, tuy nhiªn “ dÜ thùc vi tiªn” mµ tú vÞ hËu thiªn chi b¶n, thËn vi tiªn thiªn chi b¶n, “ tú vÞ lµ kho l−¬ng, kho l−¬ng Êy mµ c¹n th× mu«n qu©n tan r·, nh−ng tú vÞ l¹i lµ nåi c¬m trªn bÕp löa cña thËn ho¶, thËn chñ mÖnh m«n t−íng ho¶. NÐt ®éc ®¸o cña L·n ¤ng lµ h×nh t−îng ho¸ ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ con ng−êi tùa hå nh− ®Ìn kÐo qu©n quanh ngän löa ( löa lµ mÖnh m«n ho¶, thËn ho¶ ). Trong “ §¹o l−u d− vËn” L·n ¤ng ®· truyÒn l¹i cho hËu thÕ phong c¸ch lý luËn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam “ ch÷a bÖnh nhÑ, ng−êi trÎ ph¶i träng dông khÝ huyÕt, ch÷a träng bÖnh http://www.ebook.edu.vn 16
tuæi giµ ph¶i träng dông thuèc ©m d−¬ng, bëi cha cña khÝ lµ d−¬ng, mÑ cña huyÕt lµ ©m, ph¶i biÕt bæ ©m tiÕp d−¬ng, bæ d−¬ng tiÕp ©m, hoÆc ©m d−¬ng cïng bæ”; biÕt ®−îc lÏ nµy ch÷a bÖnh ngh×n ng−êi kh«ng sai mét, ®æi chÕt lÊy sèng dÔ dµng nh− trë bµn tay, kh«ng biÕt ®−îc lÏ nµy ch÷a bÖnh kh¸c nµo nh− leo c©y t×m c¸ vËy. NhiÒu bÖnh nÆng phµm lµ c¸c triÖu chøng gi¶ hiÖn lªn lung tung, k× h×nh, qu¸i d¹ng khã mµ mÖnh danh, nÕu biÕt bæ ©m tiÕp d−¬ng ( vô ©m trung cøu d−¬ng ) th× c¸c triÖu chøng gi¶ biÕn ®i nh− tuyÕt tan ngãi vì, c¸c chøng thùc cña bÖnh hiÖn lªn kh«ng t×m mµ tù thÊy.Mét sè dÉn liÖu th«ng qua th− tÞch ch÷ H¸n, ch÷ N«m cña c¸c Y gia tiÒn bèi ,nhÊt lµ cña H¶i Th−¬ng L·n ¤ng trong lÜnh vùc y lý, biÖn chøng luËn trÞ Y D−îc häc cæ truyÒn ViÖt nam ®· ®−îc ¤ng ViÖt ho¸ rÊt ®éc ®¸o, ®Æc s¾c vµ s¸ng t¹o ®Õn bÊt ngê . Y ®øc, y lý, y thuËt cña ¤ng lu«n lµ kim chØ nam cho Y giíi YHCT x−a, nay vµ m·i m·i, ®−îc ph¸t huy trong kh¸m bÖnh, chÈn trÞ vµ dù phßng b»ng ph−¬ng ph¸p luËn YHCT ViÖt Nam gãp phÇn b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. thuèc yhct cã t¸c dông trªn miÔn dÞch tÕ bµo miÔn dÞch dÞch thÓ vµ ®iÒu tiÕt miÔn dÞch 1.Kh¸i niÖm: Quan ®iÓm cña YHCT: “Tù ng· thøc biÖt“, “Bµi trõ dÞ kØ“. B×nh th−êng, chøc n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ cã 3 lo¹i t¸c dông lín: + Tù th©n æn ®Þnh (trung hßa c¸c dÞ nguyªn). + Cè ®Þnh c¸c dÞ nguyªn (v« hiÖu hãa). + Dù phßng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm, c¶m nhiÔm. Theo Von Pirquet (1929 - 1974), ph¶n øng miÔn dÞch bao gåm: cho¸ng ph¶n vÖ lo¹i bá protein l¹, mµy ®ay næi mÈn... cè ®Þnh c¸c dÞ nguyªn ë vïng viªm kh«ng cho lan réng ra toµn th©n; nh−ng do qu¸ møc (th¸i qu¸) mµ c¬ thÓ kh«ng nh÷ng kh«ng tù b¶o vÖ ®−îc m×nh mµ cßn g©y ra rèi lo¹n chøc n¨ng c¸c tæ chøc c¬ quan trong c¬ thÓ. Quan ®iÓm YHCT, theo TÇn V¹n Ch−¬ng vµ N¹i Duy LËp (Th−îng H¶i, 1988): “Tµ chi së tÊu, kú khÝ tÊt h−. ChÝnh khÝ tån néi, tµ bÊt kh¶ can”. NghÜa lµ t¸c nh©n g©y bÖnh ë da, c¬ sÏ lµm tæn th−¬ng søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ, vµ ngîc l¹i søc ®Ò kh¸ng tèt th× t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng thÓ x©m ph¹m vµo da, c¬ cña c¬ thÓ ®−îc. 2. Néi dung: 2.1. Mèi liªn hÖ gi÷a d−îc lý, miÔn dÞch víi lý luËn YHCT: Lý luËn h−, thùc, vÖ khÝ, can tú cña Trung y víi quan ®iÓm miÔn dÞch häc hiÖn ®¹i cã nhiÒu ®iÓm gÇn nhau. Hai nguyªn t¾c ®iÒu trÞ lín cña Trung y lµ phï chÝnh vµ trõ tµ cã sù t−¬ng quan mËt thiÕt víi miÔn dÞch trÞ liÖu. ChÝnh h− lÊy phï chÝnh lµ chñ; tµ thùc lÊy trõ tµ lµm chñ; h− thùc kiªm hiÖp tøc lµ kÕt hîp c¶ phï chÝnh vµ trõ tµ. Phï chÝnh lµ n©ng cao søc ®Ò kh¸ng; trõ tµ lµ ®uæi t¸c nh©n g©y bÖnh ra ngoµi c¬ thÓ hoÆc tiªu trõ t¸c nh©n g©y bÖnh.Th«ng qua t¸c dông phï chÝnh víi trõ tµ http://www.ebook.edu.vn 17
®Ó ®iÒu hßa sù æn ®Þnh vµ t¨ng c−êng chøc n¨ng miÔn dÞch b¶o vÖ c¬ thÓ ®¹t ®−îc môc ®Ých bµi trõ vµ khèng chÕ bÖnh tµ. + H− chøng: lµ chØ chÝnh khÝ bÊt tóc, c¬ thÓ ph¸t sinh ph¶n øng miÔn dÞch qu¸ m¹nh, nh− bÖnh miÔn dÞch tù th©n (luput ban ®á), còng cã thÓ lµ chøc n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ qu¸ suy gi¶m mµ mÊt ®i ph¶n øng miÔn dÞch ®èi víi kh¸ng nguyªn hoÆc gi¶m kh¶ n¨ng chèng viªm nhiÔm. §èi víi c¸c chøng bÖnh, ®a phÇn ph¶i dïng thuèc phï chÝnh ®Ó ®iÒu trÞ. Thuèc phï chÝnh ®a phÇn cã t¸c dông t¨ng c−êng chøc n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. + Thùc chøng: lµ chØ tµ khÝ h÷u d− nªn ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p trõ tµ ®Ó ®iÒu trÞ, tøc lµ ph¶i träng dông c¸c thuèc: thanh nhiÖt - gi¶i ®éc, thuèc ho¹t huyÕt - hãa ø vµ thuèc trõ phong thÊp . C¸c lo¹i thuèc nµy ®a phÇn cã t¸c dông øc chÕ chøc n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ hoÆc lµ võa øc chÕ võa hç trî, tøc lµ ngoµi øc chÕ miÔn dÞch cßn cã t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch. Phï chÝnh - trõ tµ : lµ nguyªn t¾c ®iÒu trÞ quan träng cña Y häc cæ truyÒn, còng lµ ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a chÝnh vµ tµ. Sù liªn quan chÆt chÏ gi÷a phï chÝnh - trõ tµ víi miÔn dÞch liÖu ph¸p gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ mét sè bÖnh tù th©n miÔn dÞch, nh−: luput ban ®á, x¬ cøng b×, ng©n tiÕt bÖnh... vµ nham chøng. Cã nhiÒu b¸o c¸o tæng kÕt nghiªn cøu: thuèc bæ Ých khÝ - huyÕt ®a phÇn cã t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch; thuèc ®iÒu hßa ©m - d−¬ng ®a phÇn cã t¸c dông ®iÒu tiÕt miÔn dÞch ; thuèc s¬ phong - thanh nhiÖt - lîi thÊp ®a phÇn cã t¸c dông tiªu viªm, tho¸i mÉn ; thuèc tiªu viªm - hãa ø ®a phÇn cã t¸c dông øc chÕ miÔn dÞch. 2.2. T¸c dông ®iÒu tiÕt miÔn dÞch cña thuèc phï chÝnh. + Trung y cho r»ng “h− t¾c bæ”. Nh−ng h− chøng cã hay kh«ng cã suy gi¶m chøc n¨ng miÔn dÞch? Cã mét sè ng−êi cho r»ng : phï chÝnh cã thÓ lµ tiÒn ®Ò cho t¨ng c−êng c«ng n¨ng miÔn dÞch. BÖnh luput ban ®á chñ yÕu liªn quan víi thËn h− tiªn thiªn b¶n t¹ng bÊt tóc ?. TÇn V¹n LËp nghiªn cøu vÒ b¶n chÊt cña bÖnh ®· ph¸t hiÖn ®a sè bÖnh nh©n bÞ luput ban ®á cã biÓu hiÖn triÖu chøng thËn h−. Sau khi ¤ng cho nh÷ng bÖnh nh©n nµy dïng thuèc bæ thËn liÒu nhÑ th× c¸c triÖu chøng l©m sµng vµ cËn l©m sµng ®Òu ®−îc c¶i thiÖn râ rÖt. Trong nghiªn cøu c¬ chÕ thËn h− , c¸c t¸c gi¶ ®· chøng minh ®−îc thuèc bæ thËn cã thÓ ®iÒu chØnh vµ n©ng cao tÝnh ph¶n øng hÖ thèng cña vá th−îng thËn vµ tuyÕn yªn. §iÒu nµy cã ý nghÜa chØ ®¹o thùc tiÔn trong viÖc dïng kÝch tè néi tiÕt. +Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, kÕt hîp Trung - T©y y ®Ó ®iÒu trÞ c¸c bÖnh tù th©n miÔn dÞch ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn vµ ®· thu ®−îc hiÖu qu¶ cao. T¹i c¸c trung t©m nghiªn cøu Y häc cæ truyÒn cña B¾c Kinh, Th−îng H¶i, Thiªn T©n, cã nhiÒu t¸c gi¶ nhËn thÊy luput ban ®á, viªm da - c¬, x¬ cøng b×... ®Òu lµ chøng h− ë møc ®é kh¸c nhau. Sau khi ®iÒu trÞ b»ng thuèc phï chÝnh th× hÇu hÕt c¸c bÖnh nh©n, qua kiÓm tra xÐt nghiÖm vµ l©m sµng, ®Òu thÊy c¸c chØ tiªu miÔn dÞch ®−îc c¶i thiÖn, bÖnh æn ®Þnh. Theo nghiªn cøu cña Y viÖn HiÖp Hoµ - B¾c Kinh, ®iÒu trÞ bÖnh viªm da - c¬ cÊp tÝnh b»ng “thanh doanh gi¶i ®éc thang gia gi¶m” vµ ®iÒu trÞ viªm da - c¬ m·n tÝnh b»ng “bæ trung Ých khÝ gia gi¶m” kÕt hîp víi kÝch tè vµ ®iÒu trÞ hç trî kh¸c. Trong tæng sè 27 bÖnh nh©n, thÊy kÕt qu¶ tèt 24, kh«ng kÕt qu¶ vµ tö vong 3 (v× cã kÕt hîp víi nham chøng). Nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c ®Þa ph−¬ng trªn ®· chøng minh c¸c vÞ thuèc bæ Ých khÝ - huyÕt cã t¸c dông t¨ng c−êng chøc n¨ng miÔn dÞch (nh©n s©m, b¹ch truËt, tö hµ sa, ngò gia b×, hµ thñ «...). Theo L−u Minh NhuÖ(T¹p chÝ Trung y, 1995), nghiªn cøu ®iÒu chÕ thuèc tõ hoµng kú ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh vÈy nÕn thÓ th«ng th−êng, dïng hoµng kú chÕ (gåm: hoµng kú s¾c, cao hoµng http://www.ebook.edu.vn 18
kú vµ hoµng kú d¹ng tiªm ) ®Ó ®iÒu trÞ 204 bÖnh nh©n bÞ bÖnh vÈy nÕn thÓ th«ng th−êng, thÊy kÕt qu¶ : khái hoµn toµn 47 (20,6%), khái c¬ b¶n 62 (30,4%), tiÕn triÓn tèt 94 (44,6%), kh«ng kÕt qu¶ 9 (4,4%) ; tæng sè bÖnh nh©n cã tû lÖ tèt lµ 95,6%. Theo dâi c¸c chØ tiªu miÔn dÞch tr−íc vµ sau ®iÒu trÞ b»ng thuèc“hoµng kú chÕ tÔ” thÊy ë nh÷ng bÖnh nh©n m¾c bÖnh vÈy nÕn thÓ th«ng th−êng, ®Òu cã t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch dÞch thÓ vµ miÔn dÞch tÕ bµo. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hoµng kú ®−îc dïng lµm thuèc bæ khÝ vµ cßn ®−îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c lo¹i bÖnh thuéc hÖ thèng t¹o keo ; v× ng−êi ta cho r»ng, hoµng kú cã t¸c dông kÝch thÝch c¸c trung t©m miÔn dÞch cña c¬ thÓ. TÊt c¶ nh÷ng nghiªn cøu trªn, mét mÆt lµ øng dông sù ®iÒu tiÕt miÔn dÞch cña thuèc phï chÝnh - trõ tµ; mÆt kh¸c lµ nghiªn cøu d−îc lý häc vµ miÔn dÞch ®Ó ph¸t hiÖn kh¶ n¨ng kÝch thÝch vµ ®iÒu tiÕt chuyÓn ho¸ tÕ bµo limpho trªn thùc nghiÖm. Y häc cæ truyÒn Trung Hoa ®· nghiªn cøu vµ chän ®−îc 4 ph−¬ng thuèc bæ: Bæ khÝ: “tø qu©n tö thang”. Bæ huyÕt: “tø vËt thang”. Bæ ©m: “lôc vÞ ®Þa hoµng hoµn”. Bæ d−¬ng: “s©m phô thang”. Ng−êi ta ®· chøng minh vµ kÕt luËn bèn bµi thuèc trªn cã kh¶ n¨ng xóc tiÕn chuyÓn hãa limpho bµo, kÝch thÝch ph¶n øng miÔn dÞch tÕ bµo vµ h×nh thµnh kh¸ng thÓ. Thùc tiÔn l©m sµng ®· chøng minh: c¸c lo¹i bÖnh thuéc h− chøng dï ë c¸c møc ®é kh¸c nhau , ®Òu cã suy gi¶m chøc n¨ng miÔn dÞch râ rÖt. V× vËy, khi dïng c¸c ph−¬ng thuèc phï chÝnh ®Ó bæ d−ìng ®· thu ®−îc hiÖu qña nhÊt ®Þnh. 2.3.T¸c dông ®iÒu tiÕt miÔn dÞch cña thuèc trõ tµ: Theo Y häc cæ truyÒn: tµ thùc lÊy trõ tµ lµ chñ ®Ó ®iÒu trÞ, tøc lµ khu trõ bÖnh tµ, kh«i phôc l¹i sù c©n b»ng cña c¬ thÓ mµ ®¹t hiÖu qña ®iÒu trÞ. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn nhiÒu lo¹i thuèc trõ tµ cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh chøc n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. Thuèc trõ tµ th−êng dïng lµ c¸c nhãm thuèc: ho¹t huyÕt - hãa ø; thanh nhiÖt - gi¶i ®éc; thuèc trõ thÊp. C¸c nghiªn cøu cho thÊy, ®¹i bé phËn c¸c thuèc ho¹t huyÕt - hãa ø cã t¸c dông øc chÕ ph¶n øng miÔn dÞch bÖnh lý cña c¬ thÓ. §èi víi mét sè bÖnh tù th©n miÔn dÞch vµ ph¶n øng biÕn th¸i th× cã hiÖu qña rÊt tèt. Mét sè t− liÖu ®· chøng minh: mét sè thuèc ho¹t huyÕt- hãa ø cã t¸c dông t¨ng c−êng c«ng n¨ng miÔn dÞch c¬ thÓ. Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y ng−êi ta chØ chó ý ®Õn tÝnh kh¸ng khuÈn, kh¸ng siªu vi khuÈn cña thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc, th× ngµy nay ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ra nhiÒu lo¹i thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc cã t¸c dông t¨ng c−êng c«ng n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. Tuy nhiªn, còng cã mét sè thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc l¹i cã t¸c dông øc chÕ miÔn dÞch. Ngoµi ra nhiÒu lo¹i thuèc s¬ phong - trõ thÊp cã t¸c dông tiªu viªm tho¸i mÉn. 2.3.1. T¸c dông øc chÕ miÔn dÞch cña thuèc trõ tµ: +Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, b»ng kÕt hîp Trung - T©y y, c¸c nghiªn cøu øng dông mét sè thuèc trõ tµ ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh tù th©n miÔn dÞch vµ bÖnh biÕn th¸i ph¶n øng tÝnh tr¹ng th¸i qu¸ mÉn c¶m g©y ph¶n øng qu¸ mÉn ®· thu ®−îc kÕt qña tèt. Y häc hiÖn ®¹i cho r»ng: së dÜ bÖnh tù th©n miÔn dÞch vµ ph¶n øng biÕn th¸i tÝnh bÖnh tËt lµ do kÝch thÝch cña kh¸ng nguyªn ®· ph¸t sinh ph¶n øng miÔn dÞch qu¸ mÉn, g©y nªn mét lo¹t c¸c biÕn ®æi chøc n¨ng trong c¬ thÓ. http://www.ebook.edu.vn 19
Quan s¸t l©m sµng vµ thùc nghiÖm, ng−êi ta thÊy mét sè thuèc trõ tµ cã t¸c dông øc chÕ c¸c ph¶n øng qu¸ mÉn, tuy ë møc ®é kh¸c nhau nh−ng ®Òu ®¹t kÕt qu¶ ®iÒu trÞ tèt. +Häc viÖn Y 1 - Th−îng H¶i chän mÆt bÖnh luput ban ®á ®Ó nghiªn cøu t¸c dông cña thuèc “ho¹t huyÕt - hãa ø lµ chñ”. - CÈm Hång Ph−¬ng dïng bµi thuèc ho¹t huyÕt - hãa ø ( gåm: ®¹i hoµng, hång hoa, xÝch th−îc, b¹ch th−îc, tÇn cöu, hoµng tinh, cam th¶o) ®Ó ®iÒu trÞ luput ban ®á. Dùa vµo chØ tiªu miÔn dÞch tr−íc vµ sau ®iÒu trÞ, t¸c gi¶ kÕt luËn thuèc ho¹t huyÕt- hãa ø cã t¸c dông øc chÕ ph¶n øng qu¸ mÉn. - TÇn V¹n Ch−¬ng lÊy dÞch chiÕt cña xÝch th−îc, hoµng ®»ng d−íi d¹ng thuèc tiªm vµ dïng thuèc ho¹t huyÕt - hãa ø ®iÒu trÞ luput ban ®á, quan s¸t ®iÒu trÞ ®Õn khi bÖnh æn ®Þnh thÊy c¸c chØ tiªu miÔn dÞch cña nã ®Òu ®−îc c¶i thiÖn. §ång thêi tr¶i qua hµng chôc n¨m nghiªn cøu kÕt hîp dïng vÞ thuèc “ l«i c«ng ®»ng chÕ tÔ” (chÕ phÈm tõ c©y rau m¸) ®Ó ®iÒu trÞ luput ban ®á, t¸c gi¶ nhËn thÊy tû lÖ khái cao (79,4 ≈ 91%), c¸c triÖu chøng ph¸t sèt, ®au khíp , tæn th−¬ng da ®Òu ®−îc c¶i thiÖn ; c¸c tæn th−¬ng néi t¹ng ®Òu cã chuyÓn biÕn tèt. C¸c xÐt nghiÖm hÖ thèng m¸u, anbumin niÖu, chøc n¨ng gan vµ thËn ®Òu ®−îc c¶i thiÖn tèt, tèc ®é m¸u l¾ng h¹ thÊp; C¸c chØ tiªu miÔn dÞch tÕ bµo, globulin miÔn dÞch, chøc n¨ng tÕ bµo limpho ®Òu cã chuyÓn biÕn tèt.T¸c gi¶ rót ra kÕt luËn: l«i c«ng ®»ng cã t¸c dông chèng viªm, ®iÒu tiÕt c«ng n¨ng miÔn dÞch. Nh÷ng nghiªn cøu cña ViÖn Y 1 - Thiªn T©n ®· øng dông thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc: kim ng©n hoa, liªn kiÒu, b¶n lam c¨n (rÔ cña thanh ®¹i diÖp - l¸ chµm mÌo - c©y bä m¾m), nh−ng thanh ®¹i diÖp lµ chÝnh ®Ó øc chÕ ph¶n øng qu¸ mÉn trong ®iÒu trÞ bÖnh luput ban ®á, cã hiÖu qu¶ râ rÖt. +Häc viÖn Trung y - Qu¶ng Ch©u dïng bµi “thanh «n b¹i ®éc Èm” ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh viªm da - thÇn kinh còng thu ®−îc kÕt qu¶ tèt. Thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc kh«ng nh÷ng cã t¸c dông kh¸ng khuÈn, kh¸ng bÖnh ®éc c¶m nhiÔm mµ cßn cã thÓ øc chÕ ph¶n øng qu¸ mÉn, tiªu trõ phøc hîp miÔn dÞch, tõ ®ã øc chÕ cã hiÖu qu¶ c¸c ph¶n øng miÔn dÞch. 2.3.2. T¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch cña thuèc trõ tµ: + C¨n cø vµo nghiªn cøu thùc nghiÖm c¸c héi chøng "thùc chøng" ng−êi ta nh©n thÊy mét sè thuèc ho¹t huyÕt - hãa ø vµ thanh nhiÖt - gi¶i ®éc cã t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch bao gåm: sè l−îng b¹ch cÇu t¨ng cao, xóc tiÕn b¹ch cÇu khæng lå t¨ng thùc bµo, xóc tiÕn t¨ng chuyÓn hãa tÕ bµo limpho, h×nh thµnh c¸c IL2 (Interlerkill2), vµ h×nh thµnh kh¸ng thÓ. Th«ng qua sö dông mét sè thuèc ®iÒu trÞ trªn l©m sµng nhiÒu t¸c gi¶ ®· thu ®−îc kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. Tæng hîp c¸c b¸o c¸o ph¸t hiÖn ph−¬ng thuèc “b¹ch hæ thang” cã t¸c dông xóc tiÕn chøc n¨ng thùc bµo cña ®¹i thùc bµo t−¬ng ®èi tèt. Bµi “quÕ chi gia truËt thang” cã t¸c dông øc chÕ qu¸ mÉn, trung hßa kh¸ng nguyªn vµ s¶n sinh kh¸ng thÓ. Thùc nghiÖm cßn chøng minh, bµi thuèc “bµi nïng thang” vµ “bµi nïng t¸n” ®Òu cã t¸c dông øc chÕ râ ®èi víi b¹ch cÇu ®a nh©n. KÕt qña thùc nghiÖm trªn chuét cèng cho thÊy 2 ph−¬ng thuèc trªn ®Òu cã t¸c dông øc chÕ vµ xóc tiÕn dßng b¹ch cÇu ®a nh©n, t¸c dông nµy phô thuéc vµo lo¹i thuèc vµ nång ®é thuèc; bµi thuèc “tiÓu thanh long thang” cã t¸c dông øc chÕ globulin E miÔn dÞch (IgE), øc chÕ qu¸ mÉn. Ngoµi ra, c¸c lo¹i thuèc trõ tµ, thuèc lîi thÊp - s¬ phong phÇn nhiÒu cã t¸c dông tiªu viªm tho¸i mÉn. + C¸c ph−¬ng thuèc th−êng dïng lµ: “ma hoµng thang”, “s¬ phong thanh nhiÖt Èm”, “trõ thÊp vÞ linh thang”, “tÇn cöu ng−u bµng thang”, “®an b× Èm”, “toµn trïng ph−¬ng”, “l−¬ng huyÕt gi¶i ®éc thang”, “long ®êm th¶o t¶ can thang”. + Nh÷ng b¸o c¸o l©m sµng vÒ t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch cña thuèc trõ tµ ngµy cµng nhiÒu, nh−ng thùc nghiÖm ch−a ®−îc ®Çy ®ñ. Tuy nhiªn, ng−êi ta còng thèng nhÊt kÕt http://www.ebook.edu.vn 20
luËn thuèc phï chÝnh vµ trõ tµ ®Òu cã t¸c dông ®iÒu tiÕt miÔn dÞch. Trªn l©m sµng th−êng dïng kÕt hîp c¶ hai ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ngoµi da. - Theo b¸o c¸o cña V−¬ng §øc TuÖ, phèi hîp thuèc phï chÝnh - trõ tµ víi l«i c«ng ®»ng (tÝch tuyÕt th¶o) ®Ó ®iÒu trÞ 36 bÖnh nh©n vÈy nÕn (ng©n tiÕt bÖnh) thÊy cã hiÖu qu¶ kh¸ mü m·n. Trong ®iÒu trÞ , t¸c gi¶ ®· chän dïng l«i c«ng ®»ng kÕt hîp víi biÖn chøng luËn trÞ , lùa chän mét sè thuèc phï chÝnh - trõ tµ ®Ó tæ chøc ph−¬ng thuèc: - Mét sè vÞ thuèc th−êng dïng ®Ó trõ tµ: thæ phôc linh, b¹ch hoa xµ thiÖt th¶o, tö th¶o, hoµng liªn, hoµng cÇm, s¬n ®Ëu c¨n, long quÝ, « tiªu xµ, chÝch ng« c«ng, c−¬ng tµm, kim ng©n hoa, khæ s©m, xuyªn khung, ®an s©m, nga truËt, ®¹i hoµng vµ thuyÒn y. Mét sè vÞ thuèc th−êng dïng ®Ó phï chÝnh: ®¼ng s©m, hoµng kú, hµ thñ «, sinh ®Þa, xÝch b¹ch th−îc, b¹ch truËt, phôc linh, hång t¸o, hoµng tinh, s¬n d−îc, biÓn ®Ëu, thÝch ngò gia b×, hoµng kú thÝch (hoµng kú gai). - Theo b¸o c¸o cña T«n Kh¸nh QuÝ: dïng c¸c thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc , ho¹t huyÕt - hãa ø vµ bæ d−ìng khÝ - huyÕt kÕt hîp víi quÕ chi t¹o thµnh “quÕ thanh thang” ®· ®iÒu trÞ khái cho 9 bÖnh nh©n vÈy nÕn thÓ môn mñ. Ph−¬ng thuèc: Phôc linh 15g QuÕ chi 15g §an b× 15g §µo nh©n 15g B¹ch th−îc 15g Hoµng liªn 10g Hoµng cÇm 15g Hoµng b¸ 15g Sinh thôc ®Þa15g §−¬ng qui 15g Xuyªn khung 15g Hoµng kú 30g. * TÊt c¶ nh÷ng b¸o c¸o dÉn liÖu trªn chøng tá thuèc phï chÝnh - trõ tµ dïng ®Ó ®iÒu trÞ ®Òu liªn quan mËt thiÕt ®Õn vÊn ®Ò miÔn dÞch, hoÆc lµ øc chÕ hoÆc lµ t¨ng c−êng hay lµ ®iÒu hßa miÔn dÞch. ChÝnh v× vËy sö dông c¸c thuèc nµy ®· thu ®−îc nhiÒu kÕt qu¶ ®¸ng khÝch lÖ trong ®iÒu trÞ l©m sµng. Ph©n lo¹i thuèc Y häc Cæ truyÒn theo biÖn chøng luËn trÞ vµ t¸c dông kh¸ng khuÈn cña thuèc th¶o méc. 1.Ph©n lo¹i thuèc yhCt theo biÖn chøng luËn trÞ. 1.1. Kh¸i niÖm. Y häc Cæ truyÒn th−êng kª ®¬n thuèc hoÆc chän dïng c¸c chÕ phÈm thuèc tÔ, thuèc hoµn dùa trªn tÝnh vÞ hµn - nhiÖt - «n - l−¬ng vµ qui kinh, ®−îc tæ chøc theo biÖn chøng luËn trÞ. Dùa trªn t¸c dông thùc tÕ l©m sµng, thuèc th¶o méc ®−îc chia ra nhiÒu lo¹i, mçi lo¹i cã thÓ ®iÒu trÞ 1 hay nhiÒu triÖu chøng hoÆc lµ 1 héi chøng, tr¸i l¹i nhiÒu héi chøng bÖnh còng cã thÓ qui vÒ 1 lo¹i thuèc 1.2. Ph©n lo¹i thuèc th¶o méc theo biÖn chøng luËn trÞ + Thuèc gi¶i biÓu lµ nhãm thuèc cã t¸c dông gi¶i t¸n biÓu tµ, s¬ phong thÊu chÈn, tiªu thòng, cßn gäi lµ thuèc ph¸t h·n v× nã lµm cho ra må h«i, ®−a t¸c nh©n g©y bÖnh ra ngoµi b»ng ®−êng må h«i. Nhãm nµy gåm 2 lo¹i: cay m¸t (t©n l−¬ng) vµ cay Êm (t©n «n). C¸c vÞ thuèc gi¶i biÓu th−êng ®−îc träng dông: http://www.ebook.edu.vn 21
- Lo¹i cay Êm: ma hoµng, quÕ chi, tÝa t«, sinh kh−¬ng, h−¬ng nhu, kinh giíi, phßng phong, kh−¬ng ho¹t, b¹ch chØ, th«ng b¹ch, tÕ t©n... - Lo¹i cay m¸t: sµi hå, c¸t c¨n, th¨ng ma, ng−u bµng tö, tang diÖp, b¹c hµ, cóc hoa, phï b×nh, ®Ëu xÞ, thuyÒn y... + Thuèc thanh nhiÖt lµ nhãm thuèc cã t¸c dông thanh nhiÖt gi¸ng ho¶ (t¶ háa) : thanh nhiÖt l−¬ng huyÕt vµ thanh nhiÖt - gi¶i ®éc. Còng cã tµi liÖu chia thuèc thanh nhiÖt gi¸ng ho¶ ra 2 lo¹i: thanh nhiÖt t¶ ho¶ vµ thanh nhiÖt t¸o thÊp. Ngoµi ra khi ®iÒu trÞ cßn phèi hîp víi mét sè thuèc bæ ©m, d−ìng ©m, d−ìng huyÕt. Ng−êi x−a coi ®ã lµ thuèc thanh h− nhiÖt (©m h− sinh néi nhiÖt). - Thuèc thanh nhiÖt gi¸ng ho¶ (t¶ ho¶) th−êng ®−îc chän dïng: hoµng cÇm, hoµng liªn, hoµng b¸, chi tö, long ®êm th¶o, h¹ kh« th¶o, quyÕt minh tö, th¹ch cao, tri mÉu, l« c¨n, tróc diÖp... -Thuèc thanh nhiÖt l−¬ng huyÕt th−êng dïng: sinh ®Þa, huyÒn s©m, ®an b×, xÝch th−îc, b¹ch ®Çu «ng, thanh hao, b¹ch vi, ®Þa cèt b×... -Thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc th−êng dïng: kim ng©n, liªn kiÒu, thanh ®¹i diÖp, tö th¶o, bå c«ng anh, tö hoa ®Þa ®inh, b¸n biªn liªn, b¹ch hoa xµ thiÖt th¶o, h¹ kh« th¶o, ph−îng vÜ th¶o, lÖ chi th¶o, khæ s©m, xuyªn th¹ch linh, b¸n chi liªn, nhÊt kiÕn hû, s¬n ®Ëu c¨n, x¹ can, ng− tinh th¶o, bèi t−¬ng th¶o... + Thuèc t¶ h¹ lµ nhãm thuèc g©y nhuËn trµng, tiÖn láng, trôc thñy t¶ h¹. C¸c vÞ thuèc th−êng ®−îc chän dïng: ®¹i hoµng, mang tiªu, ho¶ ma nh©n, uÊt quÝ nh©n, ®¹i kÝch nguyªn hoa, cam to¹i, h¾c söu. + Thuèc trõ phong thÊp lµ nhãm thuèc cã t¸c dông s¬ th«ng kinh l¹c trõ phong thÊp, gi¶i trõ thèng tý ë biÓu, vËn ®éng trë ng¹i. C¸c vÞ thuèc th−êng ®−îc chän dïng: tÇn cöu, ®éc ho¹t, uy linh tiªn, ngò gia b×, méc qua, hæ tr−îng, xó ng« ®ång, hy thiªm th¶o, h¶i phong ®»ng, th−¬ng nhÜ tö, « tiªu xµ, mao l−¬ng. + Thuèc ph−¬ng h−¬ng hãa thÊp lµ nhãm thuèc cã t¸c dông ph−¬ng h−¬ng hãa träc, hoµ vÞ. C¸c vÞ thuèc ®−îc chän dïng : ho¾c h−¬ng, phong lan, hËu ph¸c, sa nh©n, b¹ch khÊu nh©n, th−¬ng truËt, th¹ch x−¬ng bå. + Thuèc lîi thñy thÊm thÊp lµ nhãm thuèc cã t¸c dông bµi trõ thuû thÊp, th«ng lîi tiÓu tiÖn. C¸c vÞ thuèc ®−îc chän dïng: phôc linh, tr− linh, tr¹ch t¶, ®«ng qua tö (b×), ý dÜ nh©n, ho¹t th¹ch, sa tiÒn th¶o (tö), méc th«ng, th«ng th¶o, h¶i kim sa, kim tiÒn th¶o, ngäc mÔ tu, nh©n trÇn, biÓn xóc, cï m¹ch, phßng kû, tú gi¶i. + Thuèc «n lý lµ nhãm thuèc cã t¸c dông «n lý trõ hµn, «n trung håi d−¬ng, t¸n hµn chØ thèng. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: phô tö, nhôc quÕ, can kh−¬ng, cao l−¬ng kh−¬ng, ng« thï du, hoa tiªu, tiÓu håi h−¬ng, ng¶i diÖp... + Thuèc lý khÝ lµ nhãm thuèc cã t¸c dông ®iÒu lý khÝ c¬, l−u th«ng khÝ - huyÕt. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: quÊt b×, chØ thùc (s¸c), méc h−¬ng, giíi b¹ch, h−¬ng phô, « d−îc, thanh b×, xuyªn luyÖn tö, uÊt kim. + Thuèc lý huyÕt lµ nhãm thuèc cã t¸c dông ®iÒu lý huyÕt phËn chØ huyÕt tiªu t¸n huyÕt ø. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: b¹ch cËp, ®¹i kÕ, tiÓu kÕ, mao c¨n, tiªn c−íc th¶o, tr¾c b¸ diÖp, t©y th¶o, ®Þa du, quØ hoa, huyÕt d− th¸n, tam thÊt. Mét sè vÞ thuèc th−êng dïng ho¹t huyÕt - kh− ø: xuyªn khung, ®an s©m, diªn hå s¸ch, kª huyÕt ®»ng, ®µo nh©n, hång hoa, bå hoµng, ngò linh chi, Ých mÉu th¶o, ng−u tÊt, tr¹ch lan, nhò h−¬ng, mét d−îc, xuyªn s¬n gi¸p, m· tiªn th¶o. http://www.ebook.edu.vn 22
+ Thuèc tiªu ®¹o lµ nhãm thuèc cã t¸c dông tiªu thùc ®¹o trÖ , t¨ng c−êng vËn hãa vµ chuyÓn hãa cña tú - vÞ. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: lôc khóc, m¹ch nha, s¬n tra, kª néi kim, lai phôc tö... + Thuèc hãa ®µm chØ kh¸i b×nh suyÔn lµ nhãm thuèc cã t¸c dông tiªu trõ ®µm, cÇm ho; ®−îc gäi lµ ho¸ ®µm chØ khaÝ b×nh suyÔn. Thuèc ®−îc chän dïng ®Ó hãa ®µm: b¸n h¹, b¹ch giíi tö, thiªn nam tinh, tú bµ diÖp, tiÒn hå, c¸t c¸nh, tróc nhù, tang b¹ch b×, thiªn tróc hoµng, h¶i c¸p s¸c, h¶i c¶o; mét sè thuèc chØ kh¸i b×nh suyÔn: b¸ch bé, tö uyÓn, kho¶n ®«ng hoa, t« tö, toµn phøc hoa, b¹ch tiÒn, khæ h¹nh nh©n. + Thuèc b×nh can tøc phong lµ nhãm thuèc cã t¸c dông b×nh tøc néi phong thanh can tiÒm d−¬ng, trÊn tÜnh. Mét sè vÞ thuèc th−êng dïng: th¹ch quyÕt minh, ®¹i xÝch th¹ch, linh d−¬ng gi¸c, thiªn ma, c©u ®»ng, b¹ch tËt lª, toµn yÕt, ng« c«ng, b¹ch c−¬ng tµm. + Thuèc an thÇn lµ nhãm thuèc cã t¸c dông an thÇn ®Þnh chÝ . Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng lµ: toan t¸o nh©n, b¸ tö nh©n, viÔn trÝ, tr©n ch©u mÉu, long cèt, mÉu lÖ, tõ th¹ch, chu sa, hæ ph¸ch. + Thuèc bæ Ých lµ nhãm thuèc cã t¸c dông båi bæ ©m - d−¬ng, khÝ - huyÕt. - Thuèc cã t¸c dông bæ khÝ (tú khÝ, phÕ khÝ lµ chÝnh): nh©n s©m, ®¼ng s©m, th¸i tö s©m, hoµng kú, b¹ch truËt, hoµi s¬n, cam th¶o, biÓn ®Ëu. - Thuèc cã t¸c dông bæ d−¬ng lµ nhãm thuèc cã t¸c dông bæ thËn, tr¸ng d−¬ng, c−êng c©n cèt: tö hµ sa, bæ cèt chi, thiªn ba kÝch, tiªn mao, d©m d−¬ng ho¾c (tiªn linh tú), léc gi¸c, léc nhÜ, thá ty tö, ®«ng tËt lª, Ých trÝ nh©n, hå ®µo nhôc, cÈu tÝch, tôc ®o¹n. - Thuèc cã t¸c dông bæ huyÕt lµ nhãm thuèc th−êng ®−îc chØ ®Þnh trong héi chøng thiÕu m¸u, kinh nguyÖt kh«ng ®Òu. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: ®−¬ng qui, b¹ch th−îc, thôc ®Þa, tang thÇm tö, hµ thñ «, c©u kû tö... - Thuèc bæ ©m lµ thuèc cã t¸c dông d−ìng ©m - sinh t©n - nhuËn t¸o. C¸c vÞ thuèc ®−îc chän dïng: thiªn m«n ®«ng, m¹ch m«n ®«ng, th¹ch héc, sa s©m, ngäc tróc, b¸ch hîp, h¹n liªn th¶o, n÷ trinh tö, qui b¶n, miÕt gi¸p. + Thuèc thu liÔm lµ nhãm thuèc cã t¸c dông thu liÔm cè s¸p. C¸c vÞ thuèc ®−îc chän dïng: ngò vÞ tö, s¬n thï nhôc, khiÕm thùc, kim anh tö, tang phiªu tiªu, phóc bån tö, « tÆc cèt, « mai, th¹ch lùu b×, nhôc ®Ëu khÊu... + Thuèc khu trïng lµ nhãm thuèc cã t¸c dông khu trïng hoÆc diÖt trïng - ký sinh trïng ®−êng ruét. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: sö qu©n tö, khæ luyÖn c¨n b×, binh lang, qu¸n chóng, nha ®µm tö... + Thuèc dïng ngoµi lµ nhãm thuèc dïng ®Ó b«i ®¾p ngoµi; cã t¸c dông thu liÔm, chØ huyÕt, tiªu thòng, gi¶i ®éc, ho¸ ø, sinh c¬, bµi nïng, chØ thèng. Mét sè vÞ thuèc ®−îc chän dïng: hïng hoµng, sa sµng tö, minh phµn, phª sa, l−u hoµng, khinh phÊn, l« cam th¹ch, thñy phiÕn... 2. T¸c dông kh¸ng vi khuÈn vµ øc chÕ vi khuÈn cña thuèc th¶o méc. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trªn c¬ së kÕt hîp YHH§ víi biÖn chøng luËn trÞ theo y lý Y häc cæ truyÒn, mét sè n−íc tiªn tiÕn ®· ®−a nÒn Y häc cæ truyÒn ph−¬ng §«ng ngang tÇm víi YHH§, ®· lÇn l−ît nghiªn cøu c¬ b¶n c¸c thuèc th¶o méc d¹ng cao láng, d¹ng s¾c thang, d¹ng tÔ, d¹ng hoµn, d¹ng viªn nÐn, viªn bao, d¹ng tiªm, d¹ng truyÒn... B»ng kÕt qu¶ kh¶ quan trªn thùc nghiÖm vµ l©m sµng, ng−êi ta ®· kh¼ng ®Þnh t¸c dông kh¸ng khuÈn vµ øc chÕ vi http://www.ebook.edu.vn 23
khuÈn cña nhiÒu lo¹i thuèc th¶o méc. Theo tµi liÖu cña ViÖn Y häc Giang T« (1973); t©n biªn Trung Y häc kh¸i luËn (B¾c Kinh, 1974); Trung D−îc häc khoa häc kü thuËt (Th−îng H¶i, 1998), kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn cña c¸c nhãm thuèc nh− sau: 2.1. Thuèc gi¶i biÓu: Cã mét sè vÞ thuèc cã t¸c dông kh¸ng khuÈn m¹nh nh−: tö t«, b¹ch chØ, th«ng b¹ch, cóc hoa. §Æc biÖt lµ tö t« cã t¸c dông kh¸ng tô cÇu vµng, trùc khuÈn mñ xanh, trùc khuÈn th−¬ng hµn; cóc hoa cã t¸c dông kh¸ng tô cÇu vµng, liªn cÇu khuÈn, trùc khuÈn mñ xanh, trùc khuÈn lþ vµ øc chÕ nhiÒu lo¹i khuÈn ngoµi da; ngoµi ra th«ng b¹ch cßn cã t¸c dông diÖt trïng roi; sµi hå cã t¸c dông diÖt “ng−îc nguyªn trïng” (ký sinh trïng sèt rÐt). 2.2. Kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn cña thuèc thanh nhiÖt - gi¸ng ho¶: Nhãm thuèc nµy bao gåm : nhãm thanh nhiÖt t¶ ho¶ vµ thanh nhiÖt - t¸o thÊp. KÕt qu¶ ®iÒu trÞ rÊt kh¶ quan cho c¸c chøng thÊp nhiÖt, bao gåm 1 sè bÖnh lý theo YHH§: viªm ®−êng dÉn mËt, viªm gan siªu vi trïng, viªm ®¹i trµng m¹n, rèi lo¹n chøc n¨ng ®¹i trµng, viªm ®−êng tiÕt niÖu vµ viªm ®−êng sinh dôc. B»ng thùc nghiÖm l©m sµng ng−êi ta ®· chøng minh ®¹i bé phËn trong nhãm thuèc nµy cã kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn m¹nh, ph¹m vi réng: hoµng liªn, hoµng b¸, hoµng cÇm, chi tö, h¹ kh« th¶o, chi mÉu. C¸c thuèc nµy ®Òu cã kh¶ n¨ng kh¸ng vµ øc chÕ trùc khuÈn: b¹ch hÇu, trùc khuÈn th−¬ng hµn, trùc khuÈn lþ, phÕ cÇu khuÈn, trùc khuÈn ho gµ kh«ng râ nguyªn nh©n. Riªng hoµng liªn, tri mÉu cã t¸c dông kh¸ng liªn cÇu khuÈn tan huyÕt nhãm A; h¹ kh« th¶o cßn cã t¸c dông øc chÕ trùc khuÈn mñ xanh, c¸c thuèc trong nhãm nµy cã t¸c dông øc chÕ nhiÒu lo¹i khuÈn g©y bÖnh ngoµi da. + Thuèc thanh nhiÖt - l−¬ng huyÕt lµ nhãm thuèc ®iÒu trÞ khi t¸c nh©n g©y bÖnh vµo huyÕt phËn vµ doanh phËn g©y sèt cao dao ®éng, miÖng kh¸t, t©m phiÒn bÊt an, ®ªm sèt s¸ng rÐt, chÊt l−ìi d¸ng, m¹ch tÕ s¸c. Th−êng ®−îc chØ ®Þnh ®iÒu trÞ chøng «n nhiÖt, ph¸t ban hoÆc nhiÖt thÞnh bøc huyÕt vong hµnh sinh ra thæ huyÕt nôc huyÕt. §a sè c¸c vÞ thuèc trong nhãm nµy ®Òu cã tÝnh kh¸ng khuÈn rÊt cao: sinh ®Þa, huyÒn s©m, ®an b×, b¹ch ®Çu «ng, ®Þa cèt b×... Riªng b¹ch ®Çu «ng (c©y b−ím b¹c), ®Þa cèt b×, ®an b× ®Òu cã t¸c dông kh¸ng trùc khuÈn th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn, trùc khuÈn lþ, trùc khuÈn mñ xanh, phÕ cÇu khuÈn vµ liªn cÇu khuÈn; b¹ch ®Çu «ng cßn cã t¸c dông diÖt amip, lþ vµ trïng roi ©m ®¹o. + Thuèc thanh nhiÖt - gi¶i ®éc lµ nhãm thuèc cã t¸c dông ®iÒu trÞ nhiÖt ®éc, ho¶ ®éc sinh nhät bäc ®Çu ®inh, ban chÈn vµ dÞch ®éc (bÖnh do c¸c lo¹i siªu vi trïng g©y nªn). HÇu hÕt c¸c vÞ thuèc trong nhãm nµy ®Òu cã kh¶ n¨ng kh¸ng c¸c lo¹i khuÈn: kim ng©n hoa cã ph¹m vi kh¸ng khuÈn réng vµ m¹nh víi trùc khuÈn th−¬ng hµn, tô cÇu vµng, phã th−¬ng hµn, liªn cÇu khuÈn tan huyÕt, trùc khuÈn lþ vµ trùc khuÈn ë ®¹i trµng; liªn kiÒu cã t¸c dông víi bÖnh truyÒn nhiÔm cÇu khuÈn cÊp tÝnh, kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn réng vµ m¹nh víi trùc khuÈn th−¬ng hµn, tô cÇu vµng, phã th−¬ng hµn, liªn cÇu khuÈn tan huyÕt, trùc khuÈn lþ vµ trùc khuÈn ë ®¹i trµng; ®Þa du th¶o cã t¸c dông diÖt khuÈn mñ xanh. Nh− vËy thuèc thanh nhiÖt - gi¸ng ho¶ theo Y lý cæ truyÒn, ®a phÇn ch÷a bÖnh do nhiÖt ®éc, ho¶ ®éc ®inh sang ung th− (nhät bäc), dÞ øng, lë ngøa, c¸c bÖnh th−êng hay cã sèt... 2.3. Kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn cña c¸c thuèc t¶ h¹: Thuèc cã t¸c dông chñ yÕu: th«ng h¹ ®−êng tiªu hãa, lîi mËt, lîi ®ëm khÝ, t¶ thùc nhiÖt, ph¸ tÝch trÖ, hµnh ø huyÕt. Tuy nhiªn , ®¹i hoµng, h¾c söu cã kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn m¹nh trªn ph¹m vi réng: cÇu khuÈn, tô cÇu vµng, trùc khuÈn lþ, trùc khuÈn mñ xanh, phÕ cÇu khuÈn. 2.4. Kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn cña c¸c nhãm thuèc kh¸c: + Nhãm thuèc trõ phong thÊp : hæ tr−îng (cèt khÝ cñ) vµ mao l−¬ng cã kh¶ n¨ng diÖt tô cÇu vµng, trùc khuÈn mñ xanh, trùc khuÈn lþ vµ trùc khuÈn th−¬ng hµn. http://www.ebook.edu.vn 24
+ Nhãm thuèc ph−¬ng h−¬ng hãa thÊp : l¹t liÔu vµ hËu ph¸c cã hiÖu lùc diÖt tô cÇu vµng, trùc khuÈn mñ xanh, trùc khuÈn lþ vµ trùc khuÈn ë ®¹i trµng. + Nhãm thuèc lîi niÖu thÈm thÊp : kim tiÒn th¶o, h¶i kim sa, sa tiÒn tö, nh©n trÇn, biÓn sóc vµ cï m¹ch diÖt trùc khuÈn mñ xanh, tô cÇu vµng, trùc khuÈn lþ vµ nhiÒu trùc khuÈn ngoµi da. + Nhãm thuèc «n lý : ng« thï du cã hiÖu lùc víi ký sinh trïng ®−êng ruét. + Nhãm thuèc chØ huyÕt : tiªn c−íc th¶o, tr¾c b¸ diÖp, ®Þa du cã kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn m¹nh nhÊt lµ tô cÇu vµng, trùc khuÈn mñ xanh, trùc khuÈn lþ, ®Þa du cã kh¶ n¨ng diÖt trùc khuÈn th−¬ng hµn vµ phã th−¬ng hµn. 2.5. Kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn cña nhãm thuèc bæ: Nh×n chung, thuèc bæ phÇn nhiÒu kh«ng cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn thùc nghiÖm. Riªng b¹ch th−îc (thuèc bæ huyÕt), thiªn m«n, m¹ch m«n (thuèc bæ ©m) cã t¸c dông kh¸ng trùc khuÈn lþ, trùc khuÈn th−¬ng hµn vµ trùc khuÈn b¹ch hÇu; thiªn m«n ®«ng cã t¸c dông c¶ víi liªn cÇu khuÈn tan huyÕt, trùc khuÈn ho¹i th− vµ phÕ cÇu khuÈn. Tuy nhiªn, thuèc bæ cã vai trß quan träng trong n©ng cao chÝnh khÝ, n©ng cao søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ, t¨ng c−êng kh¸ng thÓ, t¨ng qu¸ tr×nh chuyÓn hãa: nh©n s©m, ®¼ng s©m lµm t¨ng hång cÇu, huyÕt s¾c tè vµ b¹ch cÇu; hoµng kú g©y c−êng tim, lîi niÖu, t¨ng h−ng phÊn thÇn kinh trung −¬ng c¶i thiÖn tuÇn hoµn m¸u ngo¹i vi; b¹ch truËt lµm t¨ng th¶i Na+ t¹i èng l−în xa g©y lîi niÖu; hoµi s¬n lµm t¨ng c−êng qu¸ tr×nh tiªu ho¸, kÝch thÝch t¨ng men amylaza; cam th¶o ®−îc sö dông nh− andosteron trªn ®éng vËt thùc nghiÖm , cã t¸c dông gÇn gièng nh− néi tiÕt tè tuyÕn th−îng thËn lµm t¨ng hÊp thu Na+ t¹i èng l−în xa cña tiÓu cÇu thËn g©y phï vµ t¨ng huyÕt ¸p. Mét sè vÞ thuèc bæ d−¬ng cã t¸c dông kÝch thÝch c¸c tuyÕn néi tiÕt: tuyÕn yªn, th−îng thËn, gi¸p tr¹ng vµ c¸c tuyÕn sinh dôc theo c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh. VÝ dô: tö hµ sa, léc gi¸c vµ ®¹i bé phËn thuèc bæ khÝ - huyÕt, bæ ©m, bæ d−¬ng cã t¸c dông t¨ng c−êng miÔn dÞch dÞch thÓ, miÔn dÞch tÕ bµo vµ ®iÒu tiÕt miÔn dÞch (nh− ®· nªu ë bµi 2). 2.6. Nhãm thuèc thu liÔm khu trïng vµ thuèc dïng ngoµi: Kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn trong thùc nghiÖm cña « mai, th¹ch lùu b× t−¬ng ®èi m¹nh víi trùc khuÈn lþ, th−¬ng hµn, trùc khuÈn mñ xanh vµ tô cÇu vµng. §a sè c¸c thuèc trong nhãm thuèc nµy ®Òu cã t¸c dông khu trïng, nhÊt lµ ký sinh trïng, thuèc lµm cho giun s¸n tª liÖt vµ bÞ tèng ra ngoµi. C¸c thuèc dïng ngoµi, t¸c dông theo y lý cæ truyÒn: thu liÔm chØ huyÕt, tiªu thòng gi¶i ®éc, hãa ø, sinh c¬, bµi nïng, chØ thèng (gi¶m ®au vµ lµm s¹ch mñ ë vÕt th−¬ng). http://www.ebook.edu.vn 25
http://www.ebook.edu.vn 26
PhÇn 2 BiÖn chøng luËn trÞ mét sè bÖnh nan y theo hÖ thèng c¬ quan t¹ng phñ http://www.ebook.edu.vn 27