ĐÀO TẠO NHÂN LỰC NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG
TRONG BỐI CẢNH CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
PGS.TS. Lê Thị Kim Nhung1
Tóm tắt: Cả thế giới đang trong những năm đầu tiên của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) -
cuộc cách mạng về sản xuất thông minh dựa trên các thành tựu đột phá của công nghệ số với những trí tuệ nhân
tạo, công nghệ sinh học, công nghệ nano. Lĩnh vực Tài chính - Ngân hàng được dự báo là một trong những lĩnh
vực chịu tác động mạnh nhất khi ứng dụng các công nghệ thông minh sẽ làm thay đổi dòng thông tin - dữ liệu, tri
thức và vai trò của con người trong hoạt động tài chính - ngân hàng. Xu hướng đó đặt ra những thách thức rất lớn
đối với quá trình đào tạo nguồn nhân lực lẫn tư duy điều hành hoạt động tài chính - ngân hàng. Bài viết nghiên
cứu tác động của cuộc cách mạng 4.0 đến hoạt động kinh doanh trong ngành tài chính – ngân hàng, nhận diện
những yêu cầu về nhân lực ngành tài chính – ngân hàng trong bối cảnh cuộc cách mạng 4.0, từ đó bàn luận về
một số vấn đề đặt ra đối với đào tạo nguồn nhân lực tài chính – ngân hàng trong tương lai.
Từ khóa: Cách mạng công nghiệp 4.0, nhân lực tài chính - ngân hàng, đào tạo.
Abstract: The world is in the first years of the Fourth Industrial Revolution (Industry 4.0) - a revolution of smart
manufacturing based on the breakthroughs of Digital technology, artificial intelligence, biotechnology and
nanotechnology. The Banking and Finance sector is forecasted to be one of the areas most affected by the
application of smart technologies which will change the flow of information, data, knowledge and human
roles in the financial - banking operation. That trend poses great challenges for the training of human
resources and the management mindset of financial and banking organizations.This paper studies the
impact of Industry 4.0 on business performance in the banking and finance sector, identifies the sector’s
human resource requirements in the context of Industry 4.0, and discusses some issues about the training of
human resources in finance and banking sector in the future.
Keywords:Fourth Industrial Revolution; banking finance human resources; education and training.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tác động đến tất cả mọi ngành, lĩnh vực của đời
sống kinh tế - xã hội bởi việc ứng dụng các công nghệ thông minh. Đặc biệt là ngành Tài chính
– Ngân hàng, một ngành hoạt động dịch vụ đặc thù với những đặc trưng: (i) tính vô hình của sản
phẩm, (ii) tính đa dạng và phong phú, (iii) liên tục gia tăng tính mới, (iv) hàm lượng khoa học
công nghệ thông tin cao, thì tác động của cuộc cách mạng này lại càng trở nên mạnh mẽ. Việc ứng
dụng các công nghệ thông minh sẽ làm thay đổi dòng thông tin - dữ liệu, tri thức và vai trò của con
người trong hoạt động tài chính - ngân hàng. Xu hướng đó đặt ra những thách thức rất lớn đối với
1 Email: kimnhungdhtm@yahoo.com.vn, Khoa Tài chính ngân hàng,Trường Đại học Thương mại.
423
PHẦN 3: MÔI TRƯỜNG VẬN HÀNH, PHÁT TRIỂN VÀ ĐỔI MỚI QUẢN TRỊ NHÂN LỰC TRONG DOANH NGHIỆP
quá trình đổi mới hoạt động tài chính - ngân hàng từ sản phẩm dịch vụ, kênh phân phối, mô hình tổ
chức hoạt động, điều hành và quản lý,… yêu cầu đối với nhân lực cũng sẽ thay đổi đáng kể. Trong
bối cảnh đó, việc nghiên cứu tác động của cuộc cách mạng 4.0 đến ngành tài chính – ngân hàng,
nhận diện những yêu cầu về phẩm chất và năng lực của nhân lực là rất cần thiết nhằm có những
đổi mới kịp thời trong đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu xã hội – một triết lý giáo dục đại
học mà hầu hết các trường đại học đang theo đuổi.
2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Là một vấn đề mang tính thời sự, vì vậy đã có rất nhiều nghiên cứu về cuộc cách mạng công
nghiệp 4.0 và tác động của nó đến lĩnh vực tài chính – ngân hàng, có thể tổng kết trên các khía cạnh:
(i) Các ngiên cứu về những đổi mới trong hoạt động tài chính - ngân hàng, ứng dụng thành
tựu của cách mạng công nghiệp 4.0 trong hoạt động kinh doanh của các định chế tài chính. Điển
hình như các nghiên cứu: Hồ Tú Bảo (2017) - Hiểu về cách mạng công nghiệp lần thứ 4; Price
Waterhouse Cooper (2016) - Những ranh giới bị xóa nhòa: Các FinTech đang định hình ngành
dịch vụ tài chính như thế nào; Đăng Khoa (2017) - Cách mạng công nghiệp lần thứ tư: Việt Nam
đang “đứng” đâu?; Nghiêm Xuân Thành (2017) - Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và sự chuẩn
bị của ngành Ngân hàng Việt Nam;...
(ii) Các nghiên cứu đánh giá tác động của cuộc CMCN 4.0, nhận diện thời cơ, thách thức đối
với ngành tài chính - ngân hàng. Điển hình như các nghiên cứu: Nguyễn Thị Hiền và Đỗ Thị Bích
Hồng (2017) - Tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ 4 tới lĩnh vực tài chính - ngân hàng;
Nguyễn Thị Nguyệt Loan (2017) - Xu hướng phát triển ngành Ngân hàng dưới tác động của cuộc
cách mạng công nghiệp 4.0; Lê Công (2017) - Ngân hàng và cuộc cách mạng công nghiệp lần
thứ tư; Tô Huy Vũ và Vũ Xuân Thanh (2016) - Ngành ngân hàng trước tác động của cuộc cách
mạng công nghiệp lần thứ tư; Thùy Dương (2017) - Cách mạng công nghiệp 4.0 ảnh hưởng thế
nào tới ngành tài chính?; Bùi Quang Tiên (2017) - Tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 đối
với ngành Ngân hàng Việt Nam và cơ hội, thách thức đối với lĩnh vực thanh toán;...
(iii) Các nghiên cứu về chính sách đối với quản lý và giám sát các hoạt động tài chính ngân
hàng trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, vấn đề đào tạo nguồn nhân lực. Điển
hình như các nghiên cứu: Đào Lê Minh và Nguyễn Thanh Huyền (2017) - Quản lý giám sát ngành
chứng khoán trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4; Trần Hồng Mai, (2017) - Hệ thống
kiểm soát nội bộ NHTM Việt Nam và cuộc cách mạng 4.0; Huỳnh Thành Đạt (2016) - Cuộc cách
mạng công nghiệp lần thứ 4 và những vấn đề đặt ra đối với chính sách khoa học công nghệ và đào
tạo nguồn nhân lực của Việt Nam; Nguyễn Thị Hải Bình (2017) - Chính sách tài chính trong bối
cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ 4; Lê Tuấn Ngọc và Hoàng Thị Kim Oanh (2017) - Nền công
nghiệp 4.0 và thách thức đặt ra đối với lao động Việt Nam; Đỗ Lê (2017) - Nhân lực ngân hàng
trước cách mạng công nghiệp 4.0,...
Ngoài ra, đã có nhiều hội thảo khoa học, các diễn đàn được tổ chức để nhận thức đúng về cuộc
cách mạng công nghiệp 4.0, giới thiệu những thành tựu khoa học công nghệ và các ứng dụng công
nghệ vào lĩnh vực tài chính ngân hàng, bàn luận về những thách thức phải đối mặt và thời cơ phất
triển,… Có thể thấy rằng, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tác động rất sâu sắc đến
hoạt động kinh doanh của các định chế tài chính, làm thay đổi phương thức trao đổi thông tin - dữ
424 QUẢN TRỊ NHÂN LỰC DOANH NGHIỆP TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ VÀ CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
liệu, tri thức cũng như phương thức quản lý, đặc biệt là sự thay đổi vai trò của con người trong hoạt
động tài chính - ngân hàng. Do vậy, câu hỏi nghiên cứu đặt ra là: trong bối cảnh cuộc CMCN 4.0,
yêu cầu về nhân lực của ngành tài chính - ngân hàng có những biến đổi như thế nào? Những vấn đề
đặt ra đối với quá trình đào tạo nhân lực ngành tài chính - ngân hàng để đáp ứng nhu cầu xã hội?.
Bài viết sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính với các phương pháp nghiên cứu cụ thể
như: phương pháp tổng hợp, phân tích, quy nạp, phương pháp nghiên cứu địa bàn và phương pháp
thống kê kinh nghiệm.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
3.1. Khái quát về cuộc cách mạng 4.0
Xã hội loài người văn minh ngày nay là hệ quả của sự phát triển không ngừng với sự nối tiếp của
các cuộc cách mạng cả trong lĩnh vực sản xuất và xã hội. Thế giới đã trải qua 3 cuộc CMCN (cách
mạng công nghiệp) lớn: CMCN lần thứ nhất diễn ra tại Vương quốc Anh vào cuối thế kỷ XVIII, khi
phát minh ra động cơ hơi nước và ứng dụng vào việc cơ giới hóa các ngành sản xuất; CMCN lần thứ
hai bắt đầu vào cuối thế kỷ XIX ở khu vực châu Âu và Bắc Mỹ khi năng lượng điện được sử dụng để
sản xuất hàng loạt với quy mô lớn; CMCN lần thứ ba bắt đầu khoảng thập kỷ 70 của thế kỷ XX ảnh
hưởng rộng lớn trên toàn cầu cùng với sự phát triển của máy tính, các thiết bị điện tử và công nghệ
thông tin được sử dụng để tự động hóa sản xuất. Thập niên 2010s của thế kỷ XXI là sự xuất hiện của
cuộc CMCN lần thứ tư ((The Fourth Industrial Revolution - FIR) nhen nhóm ngay trong lòng cuộc
CMCN lần ba bởi sự kết hợp của 3 lĩnh vực công nghệ vật lý, kỹ thuật số và sinh học.
CMCN 4.0 không chỉ giới hạn ở tự động hóa, hệ thống thông minh và được kết nối, mà còn
bao trùm phạm vi rộng lớn bao gồm các làn sóng phát triển của những đột phá trong các lĩnh vực
khác nhau: từ mã hóa chuỗi gen cho tới công nghệ nano, in 3D, từ các năng lượng tái tạo tới tính
toán lượng tử. Yếu tố căn bản khiến CMCN 4.0 khác biệt với các cuộc cách mạng trước đó chính
là sự dung hợp của các công nghệ này và sự tương tác của chúng trên các lĩnh vực vật lý, kỹ thuật
số và công nghệ sinh học. Cụ thể, trong cuộc cách mạng này, các công nghệ mới nổi và sự đổi mới
trên diện rộng được khuyếch tán nhanh hơn và rộng rãi hơn so với những lần trước, được coi là
biến động lớn thứ tư với tác động mạnh mẽ nhất trong sản xuất chế tạo hiện đại.
Theo GS. Klaus Schwab - Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế giới, CMCN 4.0 hiểu một cách ngắn
gọn là một thuật ngữ bao gồm một loạt các công nghệ tự động hóa hiện đại, xu hướng trao đổi
dữ liệu, công nghiệp chế tạo và sản xuất thông minh. Theo đó, cuộc cách mạng này tạo điều kiện
thuận lợi cho việc tạo ra các “nhà máy thông minh” với cấu trúc đa dạng và linh hoạt, tại đó các
hệ thống vật lý không gian ảo sẽ giám sát các quá trình, tạo ra một bản sao ảo của thế giới vật lý.
Với Internet của vạn vật (IOT- Internet of Things), các hệ thống vật lý không gian ảo này
tương tác với nhau và với con người theo thời gian thực. Sau đó, thông qua Internet của các dịch
vụ (IOS – Internet of Services), người dùng sẽ được tham gia vào chuỗi giá trị thông qua việc sử
dụng các dịch vụ này - đồng nghĩa với sự phức tạp của mạng lưới sản xuất và nhà cung cấp sẽ tăng
lên rất nhiều. Thông qua việc kết nối này, các doanh nghiệp sẽ tạo ra những mạng lưới thông minh
trong toàn bộ chuỗi giá trị để có thể kiểm soát lẫn nhau một cách tự động, qua đó giúp xóa nhòa
ranh giới giữa các lĩnh vực vật lý, số hóa và sinh học.
425
PHẦN 3: MÔI TRƯỜNG VẬN HÀNH, PHÁT TRIỂN VÀ ĐỔI MỚI QUẢN TRỊ NHÂN LỰC TRONG DOANH NGHIỆP
Có thể thấy, trong cuộc CMCN 4.0 này, hàng tỷ người có thể được kết nối thông qua các thiết
bị di động có khả năng xử lý, dung lượng lưu trữ chưa từng có trước đây và khả năng tiếp cận với
tri thức là không có giới hạn. Khả năng kết nối còn được nhân lên gấp bội nhờ sự đột phá về công
nghệ như trí tuệ nhân tạo, robot, Internet của vạn vật, công nghệ in 3D, công nghệ nano, công nghệ
sinh học, khoa học vật liệu, lưu trữ năng lượng, và tính toán lượng tử.
Như vậy, CMCN 4.0 là cuộc cách mạng của sự kết nối các công nghệ hiện đại, công nghệ
thông minh để tối ưu hóa việc sử dụng các nguồn lực, thay đổi phương thức tiếp cận và rút ngắn
khoảng cách giữa sản xuất với tiêu dùng, thúc đẩy tăng năng suất lao động và hiệu quả, tạo ra
những đột phá về tốc độ phát triển, làm biến đổi cơ bản hệ thống sản xuất, cung ứng và quản trị
điều hành của nền kinh tế.
3.2. Tác động của cuộc cách mạng 4.0 đến hoạt động kinh doanh trong ngành tài chính ngân hàng
Cuộc CMCN 4.0 tác động mạnh mẽ đến tất cả các ngành, lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã
hội, đưa đến nhiều đổi mới trong sản xuất kinh doanh cũng như trong điều hành và quản lý. Việc
ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ có thể tổng kết trên bốn khía cạnh chính: (1) Kết hợp
công nghệ cảm biến mới, phân tích dữ liệu lớn, điện toán đám mây và kết nối Internet vạn vật để
thúc đẩy phát triển thiết bị tự động hóa và hệ thống kinh doanh thông minh; (2) Công nghệ in 3D
cho phép sản xuất sản phẩm hoàn chỉnh nhờ nhất thể hóa các dây chuyền sản xuất, loại bỏ các
khâu sản xuất trung gian và giảm chi phí sản xuất; (3) Công nghệ nano và vật liệu mới tạo ra các
cấu trúc vật liệu mới ứng dụng rộng rãi, dùng các kỹ thuật của học máy để rút ngắn giai đoạn thử
nghiệm trong phòng thí nghiệm khi chế tạo vật liệu mới; (4) Trí tuệ nhân tạo và điều khiển học có
bước phát triển vượt bậc cho phép con người kiểm soát từ xa mọi thứ, không giới hạn về không
gian, thời gian; tương tác nhanh, tốt và chính xác hơn.
Trong bốn thành tựu ứng dụng công nghệ kể trên, khía cạnh (1) và (4) có ảnh hưởng trực tiếp
đến việc tổ chức và hoạt động kinh doanh của các định chế tài chính - ngân hàng là các tổ chức
kinh doanh dịch vụ tài chính trên thị trường. Những tác động chính của cuộc CMCN 4.0 đến hoạt
động kinh doanh ngành tài chính – ngân hàng có thể tổng kết trên các khía cạnh chính như : thay
đổi về sản phẩm - dịch vụ tài chính; thay đổi mô hình quản trị kinh doanh và kênh phân phối; thay
đổi môi trường cạnh tranh; thay đổi hành vi của khách hàng và nhân viên; sự thay đổi trong phân
bố nguồn lực và tổ chức nhân sự dẫn tới vấn đề việc làm; thay đổi về quản lý rủi ro; thay đổi về
môi trường pháp lý và giám sát.
Thứ nhất, CMCN 4.0 sẽ làm thay đổi hoàn toàn các sản phẩm dịch vụ truyền thống và trải
nghiệm khách hàng đang dần trở thành xu hướng vượt trội. Với việc ứng dụng nhiều hơn công
nghệ thông tin, ứng dụng chuyển đổi kỹ thuật số, các sản phẩm dịch vụ tài chính - ngân hàng có thể
tích hợp được với nhiều sản phẩm dịch vụ phụ trợ để làm hài lòng khách hàng. Theo nhận định của
các chuyên gia kinh tế, dịch vụ tài chính số sẽ phát triển mạnh và đóng góp thêm 6% GDP của các
nước mới nổi (khoảng 3.700 tỷ USD) đến năm 2025; dịch vụ ngân hàng số có thể đóng góp 44%
doanh thu của các NHTM đến năm 2018; bên cạnh đó lĩnh vực chứng khoán và bảo hiểm cũng
được số hóa bằng các dịch vụ chứng khoán số và bảo hiểm số. Các ngân hàng và tổ chức tài chính
trên thế giới đã và đang có những thay đổi trong cách thức triển khai dịch vụ như: tư vấn tài chính
bằng Robots (Robo-advisors); thanh toán (online payment), ví điện tử (online wallet), cho vay
426 QUẢN TRỊ NHÂN LỰC DOANH NGHIỆP TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ VÀ CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
tiêu dùng (personal finance) với các ứng dụng kết nối người vay và cho vay (peer to peer lending,
crowd funding), quản lý dữ liệu tài chính cá nhân (data management personal finance),… Sự ra
đời của các công nghệ như điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo, bigdata, blockchain,… đã mở ra cơ
hội cho việc thiết kế các sản phẩm, dịch vụ tài chính trên nền tảng công nghệ số với cách tiếp cận
đơn giản, tiện lợi và chi phí rẻ. Bắt đầu từ năm 2016, Ngân hàng POSB (Singapore) đã cho phép
khách hàng mở tài khoản, thay mới thẻ lẫn thiết bị bảo mật trực tuyến, thay đổi lại thỏa thuận gửi
tiền tiết kiệm...; Bank of American cũng đã đưa VTM (Video Teller Machine) vào sử dụng rộng
rãi, cho phép khách hàng tiến hành vay tiền để mua xe hơi, mở tài khoản, thế chấp tài sản để vay
nợ,… mà không cần đến giao dịch trực tiếp.
Thứ hai, CMCN 4.0 đã đưa đến những thay đổi lớn trong mô hình tổ chức, quản trị kinh doanh
của các NHTM và các định chế tài chính khác. Nhờ CMCN 4.0, công nghệ điện toán đám mây, trí
tuệ nhân tạo (AI - Artificial Intelligence), dữ liệu lớn (Big Data), IoT… làm khả năng số hóa dữ
liệu tăng, việc xử lý dữ liệu diễn ra với tốc độ cao. Tạo ra thay đổi vượt bậc về tốc độ, phạm vi,
quy mô và tác động hệ thống trong việc tập hợp và xử lý dữ liệu theo cả bề rộng và bề sâu, đổi mới
sâu sắc việc tổ chức và quản trị các hệ thống kinh doanh.
Mô hình tổ chức kinh doanh của các định chế tài chính thay đổi theo hướng tinh gọn, sử dụng
đa kênh tích hợp (ommi-channels) để giải quyết công việc. Với khả năng tự học hỏi và thích nghi,
tiềm năng của AI là không giới hạn trong các ứng dụng, vì vậy, yêu cầu đặt ra trong công tác quản
trị là nắm bắt được xu hướng, ứng dụng cách làm việc và kiểm soát AI để đảm bảo các hoạt động
diễn ra một cách an toàn và hiệu quả. Socieste Gesneerale (Pháp) đã dùng Microsoft Azure để điều
chỉnh giá trị tín dụng; một số định chế tài chính dùng AI để xếp hạng tín nhiệm khách hàng. Bank
of America ML sẽ dùng Azure Blockchain để tự động hóa quy trình xử lý các L/C dự phòng (giảm
thời gian từ 3-5 tuần còn 3-5 ngày), giảm lỗi tác nghiệp xuống 0% và tiết giảm chi phí. Việc ứng
dụng Microsoft Azure có thể chạy các mô hình mô phỏng phức tạp hỗ trợ quá trình ra quyết định,
tăng trải nghiệm khách hàng và giảm chi phí hạ tầng.
Thứ ba, đối với kênh phân phối sản phẩm, dịch vụ: Cuộc CMCN 4.0 làm thay đổi các kênh
phân phối sản phẩm dịch vụ tài chính. AI giúp phát triển bán hàng qua Internet, Mobile banking,
mạng xã hội, phát triển ngân hàng số và giao dịch tự động sẽ là xu thế phát triển mạnh. Xu hướng
“ngân hàng không giấy” sẽ trở nên phổ biến, do đó sẽ làm giảm dần vai trò của các chi nhánh. Các
ngân hàng cũng sẽ phải thiết kế lại chi nhánh của mình để tối đa hóa trải nghiệm khách hàng như
xây dựng các chi nhánh giao dịch với không gian giao dịch hiện đại, tiện ích, những chỗ ngồi hấp
dẫn hợp thời gian, những màn hình tivi/máy tính bảng cỡ lớn giúp khách hàng tự tương tác và trải
nghiệm dịch vụ mà không cần đến sự giúp đỡ của giao dịch viên truyền thống. Việc xây dựng các
chi nhánh này chủ yếu dựa vào nền tảng công nghệ tự động hóa, kết nối đa chiều và thông minh
hóa của CMCN 4.0.
Trải nghiệm của khách hàng là điều được quan tâm đề cập đến thường xuyên và sẽ là xu hướng
vượt trội, ở một số nước phát triển, kể cả các nước đang phát triển đã xuất hiện ngày càng nhiều
“ngân hàng không giấy”. Nhờ ứng dụng chuyển đổi kỹ thuật số, các sản phẩm của ngân hàng có thể
tích hợp được với nhiều sản phẩm dịch vụ phụ trợ để làm hài lòng khách hàng. Trong tương lai không
xa, các vấn đề như giao diện lập trình ứng dụng (API), phân phối liền mạch hay phân tích thông minh
(intelligence analytics) sẽ là những ứng dụng phổ biến trong hoạt động phát triển sản phẩm, đặc biệt
là các sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao của các ngân hàng. Ngoài ra, dữ liệu lớn (Big Data) và