Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005
Bµi 2: DÞch tÔ häc m« t¶ bÖnh ung th−
Môc tiªu häc tËp
1. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm vµ ý nghÜa cña dÞch tÔ häc m« t¶ bÖnh ung th−.
2. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng th«ng tin còng nh− nh÷ng ph©n tÝch thèng kª th−êng
®−îc sö dông cã gi¸ trÞ cho m« h×nh bÖnh ung th−.
3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù dao ®éng tû lÖ míi m¾c ung
th−.
Néi dung
1. Kh¸i niÖm
DÞch tÔ häc lµ mét khoa häc nghiªn cøu sù ph©n bè tÇn suÊt m¾c hoÆc chÕt ®èi víi c¸c
bÖnh trong vïng víi nh÷ng yÕu tè qui ®Þnh sù ph©n bè ®ã. øng dông rÊt quan träng
cña dÞch tÔ häc trong viÖc lËp kÕ ho¹ch vµ chiÕn l−îc phßng chèng ung th− bao gåm
phßng bÖnh ban ®Çu vµ ph¸t hiÖn sím ung th−.
DÞch tÔ häc bao gåm 2 bé phËn chñ yÕu lµ dÞch tÔ häc m« t¶ vµ dÞch tÔ häc ph©n tÝch:
- DÞch tÔ häc m« t¶: m« t¶ bÖnh tr¹ng víi sù ph©n bè tÇn sè cña chóng víi c¸c gãc ®é
chñ thÓ con ng−êi, kh«ng gian vµ thêi gian trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c th−êng xuyªn
cña c¬ thÓ víi c¸c yÕu tè néi sinh, ngo¹i sinh nh»m béc lé ra nh÷ng yÕu tè c¨n nguyªn
cña bÖnh trong quÇn thÓ ®Ó cã thÓ ph¸c th¶o, h×nh thµnh nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ quan hÖ
nh©n qu¶ gi÷a yÕu tè nguy c¬ cña bÖnh.
- DÞch tÔ häc ph©n tÝch: Cã nhiÖm vô ph©n tÝch, kiÓm ®Þnh nh÷ng gi¶ thuyÕt h×nh thµnh
tõ dÞch tÔ häc m« t¶ tõ ®ã cã nh÷ng kÕt luËn râ rµng vÒ nguyªn nh©n.
Trong nghiªn cøu vÒ dÞch tÔ häc ung th−, th−êng ®Ò cËp tíi mét sè kh¸i niÖm quan
träng, ®−îc sö dông rÊt th−êng xuyªn vµ chÝnh thèng trong c¸c b¸o c¸o vÒ m« t¶ dÞch
tÔ häc.
2. TØ lÖ míi m¾c (incidence rate)
§−îc tÝnh b»ng sè tr−êng hîp ung th− míi xuÊt hiÖn trong quÇn thÓ trªn 100.000 d©n
tÝnh trong 1 n¨m. Tû lÖ nµy cã thÓ ®Ò cËp cña toµn bé ung th− cho toµn bé d©n c−, hoÆc
víi tõng giíi tÝnh, hoÆc cho tõng nhãm tuæi, hoÆc cho tõng nhãm d©n téc, hoÆc víi
nhãm ng−êi trong xU héi. §©y lµ c¸ch tÝnh c¸ch tèt nhÊt cña tÇn xuÊt m¾c ung th− .
HiÖn nay trªn thÕ giíi cã kho¶ng 200 trung t©m ghi nhËn ung th− quÇn thÓ ®ang ho¹t
®éng. Tæ chøc nghiªn c−ó ung th− quèc tÕ IARC (International Agency for Research
on Cancer) lµ c¬ quan ghi nhËn tãm t¾t l¹i vÒ tû lÖ nµy trªn c¬ së sè liÖu ghi nhËn
®−îc tõ c¸c trung t©m
VÝ dô: ë khèi Céng ®ång Ch©u ¢u (EC) cã kho¶ng 70 trung t©m ghi nhËn ung th− cho
1/3 trong sè 310 triÖu d©n cña khèi, trong ®ã c¸c trung t©m nµy ghi nhËn ®−îc trªn
350.000 ca míi m¾c mçi n¨m.
Qua ghi nhËn ung th− hµng n¨m cho thÊy, tæng sè ca ung th− míi m¾c trªn thÕ giíi
nh− sau: N¨m 1980: 6,4 triÖu; N¨m 1985: 7,6 triÖu; N¨m 2000: 5,3 triÖu ung th− ë
Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005
nam vµ 4,7 triÖu ung th− ë n÷. N¨m 2002 cã 10,9 triÖu ng−êi míi m¾c ung th− vµ tû lÖ
m¾c hµng n¨m lµ 202/100.000 ë nam , 158/100.000 ë n÷.
TØ lÖ míi m¾c th−êng ®−îc dïng ®Ó cung cÊp nh÷ng d÷ liÖu vÒ sù xuÊt hiÖn ung th−
trong quÇn thÓ d©n c−, ph©n bè theo nhãm tuæi, giíi tÝnh vµ chñng téc...Ng−êi ta cã thÓ
tÝnh tØ lÖ míi m¾c cho toµn bé d©n c− hoÆc tõng bé phËn cña quÇn thÓ d©n c− víi
nh÷ng ®Æc tr−ng ph©n bè kh¸c nhau.
Qua c¸c b¶ng thèng kª ung th− trªn thÕ giíi vµ Hµ Néi hµng n¨m, thÊy cã sù gièng
nhau vµ kh¸c nhau nh− sau:
- Gièng nhau vÒ tØ lÖ c¸c ung th− ë c¸c vÞ trÝ: phæi, d¹ dµy, vó, trùc trµng, th©n tö cung.
- NhiÒu h¬n thÕ giíi: c¸c ung th− gan, miÖng häng, vßm mòi häng, u lymph«, bÖnh
b¹ch cÇu.
- Ýt h¬n: c¸c ung th− tiÒn liÖt tuyÕn, bµng quang, cæ tö cung vµ thùc qu¶n.
TØ lÖ nam /n÷ = 5/4
So s¸nh Hµ Néi (miÒn B¾c) víi miÒn Nam còng thÊy cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt:
Hµ Néi: Hay gÆp ung th− d¹ dµy 14%, Ýt gÆp ung th− cæ tö cung 6%
Thµnh phè Hå ChÝ Minh: Hay gÆp ung th− cæ tö cung 40%, Ýt gÆp ung th− d¹ dµy 2%.
TØ lÖ m¾c th« 1 n¨m víi tÊt c¶ c¸c ung th−: Nam: 112/100.000 d©n/n¨m; N÷:
86,4/100.000 d©n/n¨m.
TÝnh chung cho c¶ 2 giíi 99/100.000 d©n/n¨m.
NÕu ®em so s¸nh tØ lÖ m¾c ung th− ë ViÖt Nam vµ mét sè n−íc xung quanh (Th¸i Lan,
Trung Quèc, Singapore, Malayxia...) th× qua thèng kª hUy cßn thÊp nh−ng nÕu suy tõ
sè liÖu ghi nhËn m¾c ung th− cña trung t©m t¹i Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh
hµng n¨m th× −íc tÝnh n−íc ta cã kho¶ng 70.000 ca míi m¾c.
B¶ng 1: Tû lÖ m¾c bÖnh theo giíi vµ lo¹i ung th− trªn thÕ giíi 2002
Lo¹i ung
th−
Nam
N÷
Sè
tr−êng
hîp
ASR
(Tû lÖ m¾c
chuÈn
theo tuæi)
Nguy c¬
®Æc tr−ng
(0-64 tuæi)
Sè
tr−êng
hîp
ASR
(Tû lÖ m¾c
chuÈn
theo tuæi)
Nguy c¬
®Æc tr−ng
(0-64 tuæi)
Khoang
miÖng 175.916
6,3 0,4 98.373 3,2 0,2
Vßm mòi
häng
55.796
1,9 0,1 24.247 0,8 0,1
H¹ häng 106.219
3,8 0,3 24.077 0,8 0,1
Thùc qu¶n 315.394
11,5 0,6 146.723 4,7 0,3
D¹ dµy 603.419
22 1,2 330.518 10,3 0,5
§¹i trùc
trµng
550.465
20,1 0,9 472.687 14,6 0,7
Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005
Gan 442.119
15,7 1,0 184.043 5,8 0,3
Tôy 124.841
4,6 0,2 107.465 3,3 0,1
Thanh qu¶n 139.230
5,1 0,3 20.011 0,6 0
Phæi 965.241
35,5 1,7 386.891 12,1 0,6
H¾c tè cña
da
79.043
2,8 0,2 84.134 2,6 0,2
Vó 1.151.298
37,4 2,6
Cæ tö cung 493.243 16,2 1,3
Th©n tö
cung
198.783 6,5 0.4
Buång trøng
204.499 6,6 0,5
TiÒn liÖt
tuyÕn 679.023
25,3 0,8
Tinh hoµn 48.613
1,5 0,1
ThËn 129.223
4,7 0,3 79.257 2,5 0,1
Bµng quang 273.858
10,1 0,4 82.699 2,5 0,1
NUo vµ hÖ
thÇn kinh
108.221
3,7 0,2 81.264 2,6 0,2
Gi¸p tr¹ng 37.424
1,3 0,1 103.589 3,3 0,2
U lymph« ¸c
tÝnh kh«ng
Hodgkin
175.123
6,1 0,3 125.448 3,9 0,2
BÖnh
Hodgkin
38.218
1,2 0,1 24.111 0,8 0,1
§a u tuû
x−¬ng
46.512
1,7 0,1 39.192 1,2 0,1
BÖnh b¹ch
cÇu
171.037
5,9 0,3 192.485 4,1 0,2
3. TØ lÖ tö vong (Mortality rate)
§−îc tÝnh b»ng sè ca tö vong do ung th− trªn 100.000 d©n mçi n¨m.
TØ lÖ nµy còng ®−îc ph¶n ¸nh cho toµn bé d©n c− hay cho tõng giíi tÝnh, nhãm tuæi...
ë nhiÒu n−íc, ®a sè ca tö vong do bÖnh ung th− phô thuéc ®¸ng kÓ vµo cÊu tróc tuæi
cña yÕu tè d©n c− (sù gia t¨ng cña tØ lÖ giµ, mµ phÇn lín ung th− gÆp ë løa tuæi nµy), vµ
mét møc ®é nµo ®ã phô thuéc vµo nh÷ng tiÕn bé chÈn ®o¸n, nhê ®ã mµ bÖnh ung th−
®−îc chÈn ®o¸n tr−íc lóc chÕt.
ë mét vµi n−íc, tØ lÖ tö vong do ung th− (ë tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ) ë nam cao h¬n ë n÷, do
nam giíi cã tØ lÖ m¾c ung th− khã ch÷a khái cao h¬n (phæi, d¹ dµy, thùc qu¶n, tiÒn liÖt
Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005
tuyÕn) trong khi ®ã nh÷ng ung th− th−êng gÆp ë n÷ l¹i th−êng cã tiªn l−îng tèt h¬n.
VÝ dô: (vó, cæ tö cung).
vÝ dô tû lÖ chÕt do ung th− phæi Hoa Kú lµ 50/100.000 d©n trong n¨m 1990
ChØ sè ®o thêi gian rót ng¾n cña l©m sµng (PYLL/ Potential years of life lost):
Dïng ®Ó ®o ¶nh h−ëng cña bÖnh ®èi víi søc kháe céng ®ång, nã ®em l¹i nh÷ng h×nh
¶nh chÝnh x¸c cña vÊn ®Ò tö vong bëi lÏ tö vong ë ng−êi trÎ tuæi cã ý nghÜa trÇm träng
h¬n ë ng−êi lín tuæi. ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, bÖnh ung th− xÕp thø nhÊt hoÆc thø 2 ¶nh
h−ëng tíi vÊn ®Ò chØ sè thêi gian rót ng¾n cuéc sèng.
VD: ë NhËt B¶n, ung th− d¹ dµy ®øng hµng thø nhÊt cho c¶ hai giíi: 26% tæng sè c¸c
PYLL ë nam; 26% tæng sè c¸c PYLL ë n÷.
Ung th− vó ë phô n÷ Mü cã tØ lÖ cao nhÊt , kho¶ng 24% trong tÊt c¶ c¸c PYLL cho dÕn
70 tuæi)
B¶ng 2: Tû lÖ tö vong theo giíi vµ lo¹i ung th− trªn thÕ giíi 2002
Lo¹i ung
th−
Nam
N÷
Sè
tr−êng
hîp
ASR
(Tû lÖ
m¾c
chuÈn
theo tuæi)
Nguy c¬
®Æc tr−ng
(0-64
tuæi)
Sè
tr−êng
hîp
ASR
(Tû lÖ
m¾c
chuÈn
theo tuæi)
Nguy c¬
®Æc tr−ng
(0-64
tuæi)
Khoang
miÖng
80.736 2,9 0,2 46.723 1,5 0,1
Vßm mòi
häng 34.913 1,2 0,1 15.419 0,5 0,0
H¹ häng 67.964 2,5 0,2 16.029 0,5 0,0
Thùc qu¶n 261.162
9,6 0,5 124.730 3,9 0,2
D¹ dµy 446.052
16,3 0,8 254.297 7,9 0,4
§¹i trùc
trµng
278.446
10,2 0,4 250.532 7,6 0,3
Gan 416.882
14,9 0,9 198.439 5,7 0,3
Tuþ 119.544
4,4 0,2 107.479 3,3 0,1
Thanh qu¶n 78.629 2,9 0,2 11.327 0,4 0,0
Phæi 848.132
31,2 1,4 330.786 10,3 0,5
H¾c tè cña
da
21.952 0,8 0,0 18.829 0,6 0,0
Vó 410.712 13,2 0,9
Cæ tö cung 273.505 9,0 0,7
Th©n tö
cung
50.327 1,6 0,1
Ung Th− Häc §¹i C−¬ng 2005
Buång trøng
124.860 4,0 0,2
TiÒn liÖt
tuyÕn
221.002
8,2 0,1
Tinh hoµn 8.878 0,3 0,0
ThËn 62.696 2,3 0,1 39.199 1,2 0,1
Bµng quang 108.310
4,0 0,1 36.699 1,1 0,0
NUo vµ hÖ
thÇn kinh
80.034 2,8 0,2 61.616 2,0 0,1
Gi¸p tr¹ng 11.297 0,4 0,0 24.078 0,8 0,0
U lymph« ¸c
tÝnh kh«ng
Hodgkin
98.865 3,5 0,2 72.955 2,3 0,1
BÖnh
Hodgkin
14.460 0,5 0,2 8.352 0,3 0,0
§a u tuû
x−¬ng
32.696 1,2 0,1 29.839 0,9 0,0
BÖnh b¹ch
cÇu
125.142
4,3 0,2 97.364 3,1 0,2
4. TØ lÖ m¾c bÖnh toµn bé (overall cancer Rate)
Lµ con sè −íc tÝnh vÒ sè ng−êi m¾c ung th− (ë tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ ung th− hay gép l¹i ë
mét vÞ trÝ nµo ®ã) nh÷ng ng−êi nµy sèng t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (tû lÖ m¾c bÖnh
toµn bé t¹i mét thêi ®iÓm hoÆc vµo mét thêi ®iÓm trong kho¶ng mét thêi gian x¸c
®Þnh (tûlÖ m¾c bÖnh toµn bé trong mét kháang thêi gian.
Tû lÖ nµy dïng ®Ó ®¸nh gi¸ g¸nh nÆng vÒ bÖnh tËt cña céng ®ång.
§−îc tÝnh b»ng tæng sè ca ung th− trªn 100.000 d©n nÕu c¨n cø vµo sè d©n nãi chung
hoÆc ®−îc biÓu thÞ nh− mét tØ lÖ nÕu c¨n cø vµo sè ca ung th− ®−îc thèng kª ë bÖnh
viÖn. Tû lÖ m¾c bÖnh toµn bé phô thuéc vµo tû lÖ m¾c ung th− vµ kho¶ng thêi sèng
trung b×nh cña bÖnh.
VÝ dô n¨m 2000 ë c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 5.984.000 nam giíi cã bÖnh ung th− vµ
6.448.000 n÷ giíi, trong khi ®ã ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ 4.264.000 nam vµ
5.710.000 n÷ giíi cã bÖnh ung th−
5. Sù dao ®éng cña tØ lÖ míi m¾c
Sù kh¸c biÖt vÒ tØ lÖ míi m¾c cña c¸c lo¹i ung th− ®Æc tr−ng gi÷a nh÷ng quÇn thÓ hoÆc
gi÷a nh÷ng c¸ thÓ ®−îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng yÕu tè nh− chñng téc, t«n gi¸o vµ th−êng
cung cÊp nh÷ng c¨n cø cã gi¸ trÞ trong viÖc ®i t×m nguyªn nh©n.
5.1. Tuæi
Lµ yÕu tè quan träng nhÊt x¸c ®Þnh nguy c¬ m¾c bÖnh ung th−. §èi víi hÇu hÕt c¸c
ung th− biÓu m« th× tØ lÖ míi m¾c t¨ng râ rÖt theo n¨m th¸ng.
