Một số định nghĩa, khái niệm, thuật ngữ giải phẫu răng - TS. Bùi Thanh Hải

Mét sè ®Þnh nghÜa, kh¸i niÖm, ThuËt ng÷ gi¶I phÉu r¨ng

TS. Bùi Thanh Hải

I. ĐỊNH NGHĨA

1.1. Định nghĩa giải phẫu răng:

Giải phẫu răng (Dental Anatomy) là một môn nha khoa cơ sở nghiên cứu về hình thái cấu tạo của từng răng, tương quan giữa các răng trên cung răng và tương quan giữa hai cung răng.

1.2. Hệ thống nhai:

Hệ thống nhai là một tổng thể, một đơn vị chức năng. Thành phần gồm:

- Cơ quan răng;

- Xương hàm; khớp thái dương hàm; cơ hàm;

- Hệ thống môi má lưỡi;

- Các tuyến nước bọt;

- Hệ thống mạch máu, thần kinh nuôi dưỡng và chi phối các cơ quan

đó.

Như vậy, hệ thống nhai không chỉ đơn thuần đảm nhiệm chức năng nhai mà còn thực hiện hoặc tham gia thực hiện nhiều chức năng khác như: bú, nuốt, nói, ...

1.3. Cơ quan răng:

Cơ quan răng bao gồm răng và tổ chức quanh răng (nha chu), là đơn vị hình thái và chức năng của bộ răng. Răng là bộ phận trực tiếp nhai nghiền thức ăn; nha chu là bộ phận giữ và nâng đỡ răng, đồng thời là nơi cảm nhận, tiếp nhận và dẫn truyền lực nhai. Răng chính danh gồm men răng, ngà răng và tủy răng; nha chu gồm cement, dây chằng nha chu, xương ổ răng, lợi.

Bộ răng là một thể thống nhất thuộc hệ thống nhai, tạo thành bởi sự sắp

xếp có tổ chức của các cơ quan răng.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy. 1

II. KHÁI NIỆM

2.1. R¨ng s÷a

Lóc míi sinh, trÎ kh«ng cã r¨ng trong miÖng. Tuy vËy, trªn phim Xquang, ®; thÊy cã nh÷ng phÇn c¶n tia X cña mÇm r¨ng ë c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau. Trong thêi kú nhò nhi, thøc ¨n cña trÎ láng hoÆc sÖt, do ®ã r¨ng kh«ng gi÷ vai trß quan träng trong ¨n nhai.

Bé r¨ng s÷a lµ bé r¨ng t¹m thêi, b¾t ®Çu mäc lóc s¸u th¸ng tuæi, mäc

®Çy ®ñ lóc 24-36 th¸ng (h×nh 1).

H×nh 1: Bé r¨ng s÷a

2.2. R¨ng vÜnh viÔn

Khi trÎ ®−îc kho¶ng 6 tuæi, c¸c r¨ng vÜnh viÔn ®Çu tiªn b¾t ®Çu mäc, ®ã lµ r¨ng "sè 6" (r¨ng s¸u tuæi, r¨ng hµm lín thø nhÊt, r¨ng hµm lín 1) sau ®ã c¸c r¨ng kh¸c cña bé r¨ng vÜnh viÔn sÏ lÇn l−ît mäc lªn ®Ó thay thÕ c¸c r¨ng s÷a. Bé r¨ng vÜnh viÔn mäc ®Çy ®ñ ë tuæi 18-25 (h×nh 2).

H×nh 2: Bé r¨ng vÜnh viÔn

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

2

Giai ®o¹n 6-7 tuæi ®Õn 11-12 tuæi, trong miÖng trÎ cã hai lo¹t r¨ng cïng

IV

V

tån t¹i, ®−îc gäi lµ bé r¨ng hçn hîp (h×nh 3).

6

H×nh 3: R¨ng hçn hîp

- IV: R¨ng hµm s÷a 1 - V: R¨ng hµm s÷a 2 - 4: R¨ng hµm nhá 1 - 5: R¨ng hµm nhá 2 - 6: R¨ng hµm lín 1

4

5

2.3. C«ng thøc r¨ng

C«ng thøc r¨ng (cßn gäi lµ nha thøc) lµ mét d;y ch÷ vµ sè, dïng ®Ó biÓu diÔn sè l−îng r¨ng cña tõng nhãm r¨ng ë mét bªn hµm (gåm nöa hµm trªn vµ nöa hµm d−íi).

C«ng thøc bé r¨ng s÷a:

Cöa s÷a

2 Nanh s÷a 2

1 Hµm s÷a 1

2 = 10 2

(NghÜa lµ cã 10 r¨ng s÷a ë mçi nöa hµm, bé r¨ng s÷a ®Çy ®ñ cã 20 r¨ng).

C«ng thøc bé r¨ng vÜnh viÔn:

Cöa

2 Nanh 2

1 Hµm nhá 1

2 Hµm lín 2

3 = 16 3

(NghÜa lµ cã 16 r¨ng vÜnh viÔn ë mçi nöa hµm, bé r¨ng ®Çy ®ñ cã 32 r¨ng).

C¸c r¨ng cöa vµ r¨ng nanh gäi chung lµ r¨ng tr−íc, c¸c r¨ng hµm s÷a

hoÆc c¸c r¨ng hµm lín vµ hµm nhá gäi chung lµ r¨ng sau.

2.4. C¸ch gäi tªn r¨ng

B¾t ®Çu tõ ®−êng gi÷a cña hai cung r¨ng ®i vÒ hai phÝa, r¨ng ®−îc gäi

tªn tuÇn tù nh− sau:

R¨ng vÜnh viÔn (Ký hiÖu b»ng ch÷ sè ¶ rËp tõ 1 ®Õn 8):

Nhãm r¨ng cöa: - R¨ng cöa gi÷a (r¨ng sè 1).

- R¨ng cöa bªn (r¨ng sè 2).

- R¨ng nanh (r¨ng sè 3)

Nhãm r¨ng nanh: TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy. 3

Nhãm r¨ng hµm nhá: - R¨ng hµm nhá thø nhÊt (r¨ng hµm nhá 1, r¨ng sè 4)

- R¨ng hµm nhá thø hai (r¨ng hµm nhá 2, r¨ng sè 5)

- R¨ng hµm lín thø nhÊt (r¨ng hµm lín 1, r¨ng sè 6,

Nhãm r¨ng hµm lín: r¨ng 6 tuæi)

- R¨ng hµm lín thø hai (r¨ng hµm lín 2, r¨ng sè 7.

- R¨ng hµm lín thø ba (r¨ng sè 8, r¨ng kh«n)

R¨ng s÷a (ký hiÖu b»ng ch÷ c¸i tõ A - E, hay ch÷ sè La m; tõ I - V)

Bé r¨ng s÷a kh«ng cã nhãm r¨ng hµm nhá.

Nhãm r¨ng cöa s÷a: - R¨ng cöa gi÷a s÷a (r¨ng A hay r¨ng I)

- R¨ng cöa bªn s÷a (r¨ng B hay r¨ng II)

Nhãm r¨ng nanh s÷a: - R¨ng nanh s÷a (r¨ng C hay r¨ng III)

- R¨ng hµm s÷a thø nhÊt (r¨ng hµm s÷a 1, r¨ng D

Nhãm r¨ng hµm s÷a: hay r¨ng IV).

- R¨ng hµm s÷a thø hai (r¨ng hµm s÷a 2, r¨ng E hay r¨ng V).

(Tµi liÖu c¸c tØnh phÝa Nam th−êng gäi tªn "r¨ng hµm" lµ "r¨ng cèi". Dïng tõ "cèi" cã −u ®iÓm lµ s¸t nghÜa víi chøc n¨ng cña r¨ng hµm vµ ®ì g©y nhÇm lÉn trong c¸c tËp hîp tõ cã ®i kÌm víi tõ "hµm" nh− "x−¬ng hµm, hµm trªn, hµm d−íi"...)

Tuú vÞ trÝ cöa r¨ng trªn cung r¨ng, thuéc hµm trªn hay hµm d−íi, bªn ph¶i hay bªn tr¸i, r¨ng ®−îc gäi tªn ®Çy ®ñ b»ng c¸ch thªm tªn c¸c phÇn t− hµm ®ã hay c¸c gãc phÇn t− vµo tªn r¨ng.

VÝ dô: R¨ng hµm nhá 1 hµm trªn bªn ph¶i.

R¨ng hµm lín 2 hµm d−íi bªn tr¸i.

R¨ng cöa gi÷a s÷a hµm trªn bªn tr¸i

R¨ng nanh hµm d−íi bªn ph¶i.

Ngoµi ra, r¨ng cã thÓ ®−îc gäi tªn hoÆc ký hiÖu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nh−ng kh«ng phæ biÕn (Trªn thùc tÕ, c¸ch nãi vµ viÕt "r¨ng hµm lín thø nhÊt hµm trªn bªn ph¶i" th−êng ®−îc gi¶n ho¸ thµnh "r¨ng hµm lín 1 trªn ph¶i" còng ®−îc chÊp nhËn vµ sö dông réng r;i trong c¸c tµi liÖu còng nh− trªn l©m sµng). TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy. 4

2.5. S¬ ®å r¨ng

Lµ s¬ ®å biÓu diÔn tõng r¨ng theo vÞ trÝ trªn c¸c phÇn t− hµm cña hai hµm. S¬ ®å r¨ng còng cã thÓ lµ h×nh vÏ cung r¨ng hoÆc c¸c mÆt r¨ng ®¬n gi¶n ho¸ dïng trong m« t¶, chÈn ®o¸n, ®iÒu trÞ...

R¨ng vÜnh viÔn

Trªn ph¶i (1) Trªn tr¸i (2)

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

D−íi ph¶i (4) D−íi tr¸i (3)

R¨ng s÷a

V IV III II I II III IV V I

V IV III II I II III IV V I

E D C B A A B C D E

E D C B A A B C D E

(5) (6)

5 4 3 2 1 1 2 3 4 5

5 4 3 2 1 1 2 3 4 5

(8) (7)

2.6. Ký hiÖu r¨ng

Trong thùc hµnh còng nh− trong c¸c b¸o c¸o thèng kª, bÖnh ¸n, hoÆc

v¨n b¶n khoa häc, ®Ó ghi r¨ng, ng−êi ta th−êng sö dông c¸c ký hiÖu:

Theo Palmer, r¨ng ®−îc ký hiÖu theo c¸c ch÷ sè ký hiÖu r¨ng, cïng víi

ký hiÖu gãc phÇn t−.

VÝ dô: R¨ng hµm lín 1 hµm trªn bªn ph¶i ®−îc ký hiÖu 6.

R¨ng hµm nhá 2 hµm d−íi bªn tr¸i ®−îc ký hiÖu 5.

R¨ng nhanh s÷a hµm trªn bªn ph¶i ®−îc ký hiÖu C hay III.

N¨m 1970, Liªn ®oµn Nha khoa quèc tÕ häp t¹i Bucarest (Rumani) ®; ®Ò nghÞ thèng nhÊt sö dông hÖ thèng ký hiÖu r¨ng gåm hai ch÷ sè, r¨ng ®−îc ký

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

5

hiÖu theo c¸c m; sè c¸c phÇn t− hµm vµ ch÷ sè ký hiÖu r¨ng.

C¸c phÇn t− hµm hay c¸c gãc phÇn t− ®−îc ®¸nh sè tõ 1 ®Õn 4 ®èi víi r¨ng vÜnh viÔn vµ tõ 5 ®Õn 8 ®èi víi r¨ng s÷a (theo chiÒu kim ®ång hå, b¾t ®Çu tõ gãc trªn bªn ph¶i).

R¨ng vÜnh viÔn

PhÇn t− hµm trªn bªn ph¶i: phÇn hµm 1, thay cho ký hiÖu 

PhÇn t− hµm trªn bªn tr¸i: phÇn hµm 2, thay cho ký hiÖu  1 2

PhÇn t− hµm d−íi bªn tr¸i: phÇn hµm 3, thay cho ký hiÖu  4 3

PhÇn t− hµm d−íi bªn ph¶i: phÇn hµm 4, thay cho ký hiÖu 

R¨ng s÷a

PhÇn t− hµm trªn bªn ph¶i: phÇn hµm 5, thay cho ký hiÖu 

PhÇn t− hµm trªn bªn tr¸i: phÇn hµm 6, thay cho ký hiÖu  5 6

PhÇn t− hµm d−íi bªn tr¸i: phÇn hµm 7, thay cho ký hiÖu  8 7

PhÇn t− hµm d−íi bªn ph¶i: phÇn hµm 8, thay cho ký hiÖu 

VÝ dô:

R¨ng hµm lín 1 hµm trªn bªn ph¶i ®−îc ký hiÖu 16 (®äc lµ "mét s¸u", kh«ng ®äc lµ "m−êi s¸u").

R¨ng hµm nhá 2 hµm d−íi bªn tr¸i ®−îc ký hiÖu 35 (®äc lµ "ba n¨m" kh«ng ®äc lµ "ba m−¬i n¨m")

R¨ng cöa gi÷a s÷a hµm trªn bªn ph¶i ®−îc ký hiÖu 51 (®äc lµ "n¨m mét" kh«ng ®äc lµ "n¨m m−¬i mèt").

R¨ng nanh s÷a hµm d−íi bªn ph¶i ®−îc ký hiÖu lµ 83 (®äc lµ "t¸m ba" kh«ng ®äc lµ "t¸m m−¬i ba").

Tªn r¨ng vµ ký hiÖu r¨ng cßn cã thÓ ®−îc ®Þnh d¹ng theo thø tù tõ 1 ®Õn 32 (r¨ng sè 1 lµ r¨ng hµm lín 3 trªn ph¶i, r¨ng sè 32 lµ r¨ng hµm lín 3 d−íi ph¶i theo chiÒu kim ®ång hå). Tuy vËy c¸ch nµy kh«ng phæ biÕn ë ®a sè c¸c n−íc trªn thÕ giíi.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

6

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 20 21 19 18 17

2.7. S¬ l−îc cÊu tróc cña c¬ quan r¨ng

2.7.1. R¨ng

VÒ h×nh th¸i, mçi r¨ng ®−îc cÊu t¹o bëi th©n r¨ng vµ ch©n r¨ng. Gi÷a ch©n r¨ng vµ th©n r»ng lµ ®−êng cæ r¨ng (cæ r¨ng gi¶i phÉu). Cæ r¨ng gi¶i phÉu lµ mét ®−êng cong, cßn gäi lµ ®−êng nèi men - cement. Th©n r¨ng ®−îc bao bäc bëi men r¨ng, ch©n r¨ng ®−îc cement bao phñ.

Lîi viÒn xung quanh cæ r¨ng t¹o thµnh mét bê, gäi lµ cæ r¨ng sinh lý. PhÇn r¨ng thÊy ®−îc trong miÖng lµ th©n r¨ng l©m sµng. Cæ r¨ng sinh lý thay ®æi tuú theo n¬i b¸m vµ bê cña lîi viÒn, khi tuæi cµng cao th× n¬i b¸m nµy cµng cã khuynh h−íng di chuyÓn dÇn vÒ phÝa chãp r¨ng. NhiÒu tr−êng hîp bÖnh lý, lîi cã thÓ bÞ s−ng hoÆc tôt, lµm th©n r¨ng (l©m sµng) bÞ ng¾n l¹i hoÆc dµi ra (h×nh 4).

Cæ r¨ng sinh lý Cæ r¨ng gi¶i phÉu

H×nh 4: Cæ r¨ng gi¶i phÉu vµ cæ r¨ng sinh lý

VÒ cÊu t¹o, r¨ng ®−îc cÊu t¹o bëi men r¨ng, ngµ r¨ng (m« cøng) vµ tuû

r¨ng (m« mÒm):

- Men r¨ng

Men r¨ng phñ mÆt ngoµi ngµ th©n r¨ng, cã nguån gèc tõ ngo¹i b×, lµ m«

cøng nhÊt trong c¬ thÓ, tØ lÖ chÊt v« c¬ chiÕm tíi 96%.

H×nh d¸ng vµ bÒ dµy cña men ®−îc x¸c ®Þnh tõ tr−íc khi r¨ng mäc ra, trong ®êi sèng, men r¨ng kh«ng cã sù båi ®¾p thªm mµ chØ mßn dÇn theo tuæi, nh−ng cã sù trao ®æi vÒ vËt lý vµ ho¸ häc víi m«i tr−êng miÖng.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

7

- Ngµ r¨ng

Cã nguån gèc tõ trung b×, kÐm cøng h¬n men, chøa tØ lÖ chÊt v« c¬ thÊp h¬n men (75%). Trong ngµ cã nhiÒu èng ngµ, chøa ®u«i bµo t−¬ng cña nguyªn bµo ngµ.

BÒ dµy ngµ r¨ng thay ®æi trong ®êi sèng do ho¹t ®éng cña nguyªn bµo ngµ. Ngµ r¨ng ngµy cµng dµy theo h−íng vÒ phÝa hèc tuû r¨ng, lµm hÑp dÇn hèc tuû.

Lîi

Men r¨ng R¨ng Ngµ r¨ng Tñy r¨ng

Cement Nha chu D©y ch»ng nha chu

X−¬ng æ r¨ng

H×nh 5: C¬ quan r¨ng

- Tuû r¨ng

Lµ m« liªn kÕt mÒm, n»m trong hèc tuû gåm tuû ch©n vµ tuû th©n. Tuû r¨ng trong buång tuû gäi lµ tuû th©n hay tuû buång, tuû r¨ng trong èng tuû gäi lµ tuû ch©n. C¸c nguyªn bµo ngµ n»m s¸t v¸ch hèc tuû.

Tuû r¨ng cã nhiÖm vô duy tr× sù sèng cña r¨ng, cô thÓ lµ sù sèng cña nguyªn bµo ngµ vµ t¹o ngµ thø cÊp, nhËn c¶m gi¸c cña r¨ng. Trong tuû r¨ng cã chøa nhiÒu m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ ®Çu tËn cïng thÇn kinh.

2.7.2. Tæ chøc quanh r¨ng (nha chu)

Nha chu gåm: x−¬ng æ r¨ng, cement, d©y ch»ng nha chu vµ lîi (h×nh 5).

- X−¬ng æ r¨ng

Lµ m« x−¬ng xèp, bªn ngoµi ®−îc bao bäc b»ng mµng x−¬ng, n¬i lîi b¸m vµo. X−¬ng æ r¨ng t¹o thµnh mét huyÖt, cã h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc phï hîp víi ch©n r¨ng.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

8

BÒ mÆt æ r¨ng, n¬i tiÕp xóc víi ch©n r¨ng, lµ m« x−¬ng ®Æc biÖt vµ cã nhiÒu lç thñng ®Ó cho c¸c m¹ch m¸u vµ d©y thÇn kinh tõ x−¬ng xuyªn qua ®Ó nu«i d©y ch»ng nha chu, gäi lµ x−¬ng æ chÝnh danh, hay l¸ sµng. Trªn h×nh ¶nh Xquang, phÇn x−¬ng æ chÝnh danh c¶n tia m¹nh h¬n nªn cßn ®−îc gäi lµ l¸ cøng.

NÒn x−¬ng æ kh«ng ph©n biÖt ®−îc víi x−¬ng hµm. ChiÒu cao x−¬ng æ r¨ng thay ®æi theo tuæi vµ tuú theo sù lµnh m¹nh hay bÖnh lý cña m« nha chu. Khi r¨ng kh«ng cßn trªn x−¬ng hµm th× x−¬ng æ r¨ng vµ c¸c thµnh phÇn cña nha chu còng bÞ tiªu dÇn ®i.

- Cement

Lµ m« ®Æc biÖt, h×nh thµnh cïng víi sù h×nh thµnh ch©n r¨ng, phñ mÆt

ngoµi ngµ ch©n r¨ng.

Cement ®−îc båi ®¾p thªm ë phÝa chãp, chñ yÕu ®Ó bï trõ sù mßn mÆt nhai, ®−îc coi lµ hiÖn t−îng mäc r¨ng suèt ®êi. Cement còng cã thÓ tiªu hoÆc qu¸ s¶n trong mét sè tr−êng hîp bÊt th−êng hay bÖnh lý.

- D©y ch»ng nha chu

Lµ nh÷ng bã sîi liªn kÕt, dµy kho¶ng 0,25mm, mét ®Çu b¸m vµo cement, cßn ®Çu kia b¸m vµo x−¬ng æ chÝnh danh. C¶ cement, d©y ch»ng nha chu vµ x−¬ng æ chÝnh danh ®Òu cã nguån gèc tõ tói r¨ng chÝnh danh.

D©y ch»ng nha chu cã nhiÖm vô gi÷ cho r¨ng g¾n vµo x−¬ng æ r¨ng vµ ®ång thêi cã chøc n¨ng vËt ®Öm, lµm cho mçi r¨ng cã sù xª dÞch nhÑ ®éc lËp víi nhau trong khi ¨n nhai, gióp l−u th«ng m¸u, truyÒn c¶m gi¸c ¸p lùc vµ truyÒn lùc ®Ó tr¸nh t¸c dông cã h¹i cña lùc nhai ®èi víi r¨ng vµ nha chu.

- Lîi

Tµi liÖu c¸c tØnh phÝa Nam th−êng gäi lîi lµ n−íu r¨ng. Lîi lµ phÇn niªm

m¹c phñ lªn x−¬ng æ r¨ng (lîi d×nh) vµ bäc lÊy cæ r¨ng (lîi rêi).

III. C¸c thuËt ng÷

3.1. Thuật ngữ định hướng

§−êng gi÷a:

Lµ mét ®−êng t−ëng t−îng th¼ng ®øng ®i qua gi÷a c¬ thÓ, chia c¬ thÓ

thµnh hai phÇn t−¬ng ®èi ®èi xøng.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

9

PhÝa gÇn: Lµ phÝa gÇn ®−êng gi÷a hoÆc lµ phÝa h−íng ra phÝa tr−íc cña

r¨ng sau.

PhÝa xa: Lµ phÝa ng−îc l¹i víi phÝa gÇn hoÆc lµ phÝa h−íng vÒ phÝa sau

cña r¨ng sau.

PhÝa ngoµi: Lµ phÝa h−íng vÒ hµnh lang (tiÒn ®×nh miÖng), lµ phÝa m«i

cña r¨ng tr−íc vµ phÝa m¸ cña r¨ng sau.

PhÝa trong (Cßi gäi lµ phÝa l−ìi): Lµ phÝa h−íng vÒ khoang miÖng chÝnh

thøc. §èi víi c¸c r¨ng hµm trªn, cßn ®−îc gäi lµ phÝa khÈu c¸i.

Trôc r¨ng: Lµ mét ®−êng t−ëng t−îng qua trung t©m cña mét r¨ng theo trôc ch©n r¨ng. ë c¸c r¨ng tr−íc, ng−êi ta cßn ph©n biÖt trôc ch©n r¨ng vµ trôc th©n r¨ng (hai trôc nµy cã thÓ kh«ng trïng nhau).

Ngoµi ra, mét sè thuËt ng÷ ®Þnh h−íng kh¸c còng ®−îc dïng rÊt phæ

biÕn: phÝa nhai, phÝa lîi, phÝa chãp...

3.2. C¸c thuËt ng÷ gi¶i phÉu

3.2.1. Th©n r¨ng

C¸c mÆt:

- MÆt ngoµi: MÆt h−íng vÒ phÝa ngoµi tøc lµ h−íng vÒ phÝa m«i (mÆt

m«i) cña r¨ng tr−íc hay h−íng vÒ phÝa m¸ (mÆt m¸) cña r¨ng sau.

- MÆt trong: MÆt h−íng vÒ phÝa trong tøc lµ h−íng vÒ phÝa l−ìi (mÆt

l−ìi). Riªng ®èi víi r¨ng hµm trªn, cßn gäi lµ mÆt khÈu c¸i.

- MÆt gÇn: MÆt h−íng vÒ phÝa ®−êng gi÷a cña r¨ng tr−íc hay h−íng vÒ

phÝa tr−íc cña r¨ng sau.

- MÆt xa: MÆt h−íng vÒ phÝa xa ®−êng gi÷a cña r¨ng tr−íc hay h−íng vÒ

phÝa sau cña r¨ng sau.

- MÆt bªn: Lµ c¸c mÆt cña mét r¨ng h−íng vÒ c¸c r¨ng kÕ cËn trªn cïng

mét cung r¨ng. C¶ mÆt gÇn vµ mÆt xa ®−îc gäi chung lµ mÆt bªn.

- MÆt chøc n¨ng: Lµ mÆt h−íng vÒ cung r¨ng ®èi diÖn, lµ r×a c¾n cña

r¨ng tr−íc vµ mÆt nhai cña r¨ng sau.

C¸c c¹nh:

- C¹nh lµ gãc nhÞ diÖn t¹o bëi sù gÆp nhau cña hai mÆt.

VÝ dô: c¹nh nhai ngoµi, c¹nh nhai trong.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

10

- C¹nh chuyÓn tiÕp: lµ c¹nh gi÷a mÆt ngoµi hoÆc mÆt trong víi mÆt gÇn

hoÆc mÆt xa.

C¸c Gãc:

Lµ mét ®iÓm trªn mét c¹nh gi÷a hai mÆt, gi÷a mét mÆt vµ mét c¹nh, hay

lµ n¬i gÆp nhau cña ba mÆt.

VÝ dô: gãc gÇn nhai ngoµi, gãc gÇn nhai trong.

C¸c chi tiÕt låi

- Mói (nóm): Lµ phÇn nh« lªn ë mÆt nhai th©n r¨ng, lµm cho mÆt nhai bÞ chia thµnh nhiÒu phÇn. C¸c mói ®−îc ng¨n c¸ch nhau bëi rXnh chÝnh. Mói ®−îc gäi tªn theo vÞ trÝ cña nã. VÝ dô: mói gÇn ngoµi, mói xa ngoµi (h×nh 6).

Mói xa ngoµi

Gê chÐo

Mói xa trong Mói gÇn ngoµi Mói gÇn trong

H×nh 6: MÆt nhai r¨ng 16

- Cñ: Lµ phÇn nh« lªn ë n¬i nµo ®ã trªn th©n r¨ng, th−êng nhá h¬n mói, h×nh thµnh do men r¨ng ph¸t triÓn qu¸ møc. Chóng cã nhiÒu biÕn thÓ (lín h¬n, nhá h¬n, hay kh«ng cã) tõ d¹ng ®iÓn h×nh. Cingulum: Lµ thuú phÝa l−ìi cña r¨ng tr−íc, t¹o nªn phÇn ba lîi ë mÆt trong c¸c r¨ng nµy, cingulum cong låi theo chiÒu nhai lîi lÉn chiÒu gÇn xa (h×nh 7).

- Gê: Lµ nh÷ng ®−êng næi nÕp men t¹o thµnh trªn mÆt r¨ng, gê ®−îc ®Æt

tªn theo vÞ trÝ hoÆc h×nh d¸ng gåm cã nh÷ng d¹ng sau:

+ Gê bªn: Lµ nh÷ng gê t¹o thµnh bê gÇn vµ xa cña mÆt nhai c¸c r¨ng

sau, hoÆc c¸c bê gÇn vµ bê xa cña mÆt trong c¸c r¨ng tr−íc (h×nh 7, 8)

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

11

Cingulum Hâm l−ìi

Gê bªn gÇn Gê bªn xa

H×nh 7: MÆt trong r¨ng 11

+ Gê tam gi¸c: lµ nh÷ng gê ch¹y tõ ®Ønh mói vÒ phÝa trung t©m mÆt nhai. Chóng ®−îc gäi lµ gê tam gi¸c v× thiÕt diÖn cña chóng cã h×nh tam gi¸c, mçi mói cã mét gê tam gi¸c vµ ®−îc gäi tªn theo tªn cña mói (h×nh 8).

Gê tam gi¸c

Gê bªn gÇn Gê bªn xa

H×nh 8: MÆt nhai r¨ng 46

+ Gê mói: lµ nh÷ng gê ch¹y tõ ®Ønh mói theo h−íng gÇn xa. C¸c gê mói

t¹o thµnh bê ngoµi vµ bê trong cña mÆt nhai c¸c r¨ng sau (h×nh 9)

+ Gê c¾n (r×a c¾n): lµ phÇn r×a c¾n cña mét r¨ng cöa míi mäc. Sau mét

thêi gian, gê c¾n bÞ mßn, h×nh thµnh gê c¾n ngoµi vµ gê c¾n trong.

+ Gê chÐo: lµ mét gê ch¹y chÐo trªn mÆt nhai cña c¸c r¨ng hµm lín trªn, nã ®−îc t¹o thµnh bëi sù Ýt nhiÒu liªn tôc cña hai gê tam gi¸c cña mói xa ngoµi vµ mói gÇn trong (H×nh 6).

+ Gê ngang: t¹o bëi hai gê tam gi¸c cña mói ngoµi vµ mói trong Ýt nhiÒu liªn tôc víi nhau, gê ngang b¨ng ngang qua mÆt nhai cña mét r¨ng sau (h×nh9).

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

12

Gê mói

Gê ngang

H×nh 9: MÆt nhai r¨ng 14

- C¸c thuú:

Lµ ®¬n vÞ cÊu t¹o nguyªn thuû trong sù ph¸t triÓn th©n r¨ng trong qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸, ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ nh÷ng trung t©m kho¸ng ho¸ kh¸c nhau (t−¬ng tù mói) (h×nh 10).

C¸c thïy

H×nh 10: MÆt ngoµi r¨ng 11

- C¸c nô:

Lµ nh÷ng låi h×nh trßn hay h×nh nãn ë r×a c¾n cña mét r¨ng cöa míi

mäc, cã bao nhiªu nô th× cã bÊy nhiªu thuú.

VÝ dô: r¨ng cöa gi÷a hµm trªn cã ba thuú: thïy gÇn, thïy gi÷a, thïy xa,

ph©n c¸ch nhau bëi r;nh gÇn vµ r;nh xa (H×nh 10).

C¸c chi tiÕt lâm

- Tròng (hâm):

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

13

Lµ n¬i ®−îc t¹o thµnh bëi ba s−ên nghiªn cã liªn hÖ víi nhau cña cïng

mét r¨ng, lµ n¬i lâm xuèng kh¸ réng trªn mÆt r¨ng, gåm nh÷ng d¹ng sau:

+ Hâm l−ìi: lµ hâm ë mÆt l−ìi cña r¨ng cöa vµ r¨ng nanh (H×nh 7).

+ Tròng gi÷a: lµ tròng ë trung t©m mÆt nhai cña mét r¨ng hµm lín, ®−îc t¹o thµnh bëi ba s−ên nghiªng néi phÇn cña ba mói: hoÆc hai mói ngoµi vµ mét mói trong, hoÆc hai mói trong vµ mét mói ngoµi (h×nh 11).

+ Tròng tam gi¸c: lµ tròng ë s¸t gê bªn cña c¸c r¨ng hµm nhá vµ r¨ng hµm lín (tròng tam gi¸c gÇn vµ tròng tam gi¸c xa), ®−îc t¹o thµnh bëi s−ên nhai cña gê bªn vµ hai néi phÇn cña mói ngoµi vµ mói trong s¸t víi gê bªn ®ã (h×nh 11). Tròng tam gi¸c còng cã thÓ gÆp ë mÆt trong c¸c r¨ng cöa trªn nÕu c¸c gê gÇn, gê xa vµ cingulum næi ®ñ râ.

Tròng tam gi¸c gÇn Tròng gi÷a Tròng tam gi¸c xa

H×nh 11: MÆt nhai r¨ng 17

- Hè:

Lµ mét tròng nhá vµ s©u, ®−îc t¹o thµnh do sù gÆp nhau cña c¸c r;nh chÝnh hay lµ n¬i kÕt thóc cña mét r;nh chÝnh: hè gi÷a ë ®¸y tròng gi÷a, hè gÇn ë ®¸y tròng tam gi¸c gÇn, hè ngoµi ë n¬i kÕt thóc cña r;nh ngoµi.

- Khe:

Lµ phÇn lâm trªn mÆt r¨ng, ®−îc t¹o bëi s−ên nghiªng cña hai phÇn låi kÒ nhau cña th©n r¨ng, cã thÓ gÆp khe gi÷a hai mói, khe gi÷a mói vµ gê... ë ®¸y khe lµ mét r;nh (H×nh 12).

- RXnh: ë ®¸y cña khe, cã hai d¹ng chÝnh:

+ RXnh chÝnh: T¹o nªn ranh giíi gi÷a c¸c mói vµ c¸c thuú (h×nh 12).

+ RXnh phô: Lµ nh÷ng r;nh kÐm râ h¬n trªn mÆt r¨ng, nã lµm cho mÆt

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

14

r¨ng phøc t¹p h¬n nh−ng kh«ng ph©n chia mÆt r¨ng thµnh c¸c mói vµ c¸c thuú.

RXnh chÝnh

Khe

H×nh 12: MÆt nhai r¨ng 16

3.2.2. Ch©n r¨ng

Th©n chung ch©n r¨ng: Lµ phÇn thuéc ch©n r¨ng cña r¨ng nhiÒu ch©n. tõ

®−êng cæ r¨ng ®Õn chÏ hai hoÆc chÏ ba (h×nh 13).

Chãp ch©n r¨ng Vïng chÏ ch©n r¨ng

Th©n chung ch©n r¨ng

H×nh 13: MÆt gÇn r¨ng 14

ChÏ hai, chÏ ba: Lµ n¬i th©n chung ch©n r¨ng ph©n chia thµnh hai hoÆc

ba ch©n riªng rÏ.

Vïng chÏ (Vïng chÏ hai, vïng chÏ ba): Lµ vïng thuéc nha chu, n¬i m«

nha chu cã liªn hÖ ®Õn chÏ hai, chÏ ba cña ch©n r¨ng (h×nh 13).

Chãp ch©n r¨ng: Lµ ®Çu tËn cïng hay ®Ønh cña mét ch©n r¨ng, cßn gäi

lµ cuèng r¨ng (h×nh 13).

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

15

3.3. C¸c phÇn ba

Lµ sù ph©n chia t−ëng t−îng ë th©n r¨ng hoÆc ch©n r¨ng trªn mét mÆt

nµo ®ã. Th©n r¨ng th−êng ®−îc chia theo 3 chiÒu:

H×nh 14: C¸c phÇn ba ë th©n r¨ng vµ ch©n r¨ng

- Theo chiÒu nhai - lîi: cã phÇn ba nhai, phÇn ba gi÷a, phÇn ba lîi hay

phÇn ba cæ.

- Theo chiÒu gÇn - xa cã: phÇn ba gÇn, phÇn ba gi÷a, phÇn ba xa.

- Theo chiÒu ngoµi – trong cã: phÇn ba ngoµi, phÇn ba gi÷a, phÇn ba

trong.

Ch©n r¨ng th−êng ®−îc chia thµnh phÇn ba cæ, phÇn ba gi÷a vµ phÇn ba chãp (h×nh 14).

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

16

IV. Ph−¬ng ph¸p häc tËp gi¶i phÉu r¨ng

4.1. Lý thuyÕt

T−¬ng tù nh− khi häc gi¶i phÉu häc nãi chung, viÖc häc tËp gi¶i phÉu r¨ng ph¶i tu©n theo c¸c nguyªn t¾c trùc quan kÕt hîp víi vËn dông t−ëng t−îng, liªn hÖ vµ suy luËn.

Trùc quan:

Ph¶i lu«n lu«n chó ý ®èi chiÕu c¸c m« t¶ trong bµi gi¶ng víi viÖc quan s¸t r¨ng trªn miÖng b¶n th©n vµ ng−êi xung quanh, quan s¸t r¨ng kh«, mÉu hµm, m« h×nh, tranh vÏ. Khi häc vÒ h×nh th¸i, cÊu tróc buång tuû, èng tuû, ph¶i quan s¸t c¸c mÆt c¾t trªn r¨ng kh«, h×nh ¶nh trªn phim X. quang.

T−ëng t−îng, liªn hÖ vµ suy luËn:

Ph¶i liªn hÖ ®−îc nh÷ng quy luËt h×nh th¸i, c¸c kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ víi h×nh th¸i cÊu tróc tõng r¨ng, víi h×nh th¸i cÊu tróc chung cña nhãm. So s¸nh cung r¨ng trªn víi cung r¨ng d−íi vµ ®èi chiÕu víi c¸c quy luËt chung.

L−u ý tËp thãi quen t−ëng t−îng vÒ mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c r¨ng trªn cung r¨ng, mèi t−¬ng quan gi÷a hai cung r¨ng, gi÷a r¨ng vµ c¸c thµnh phÇn kh¸c cña hÖ thèng nhai.

Liªn hÖ ®−îc mèi quan hÖ gi÷a h×nh th¸i cÊu tróc víi chøc n¨ng ë r¨ng

ng−êi còng nh− r¨ng c¸c ®éng vËt kh¸c trong gi¶i phÉu so s¸nh r¨ng.

4.2. Thùc hµnh

Thùc hµnh gi¶i phÉu r¨ng lµ mét phÇn quan träng gióp t¸i hiÖn, cñng cè nh÷ng chi tiÕt ®; häc trong lý thuyÕt. Thùc hµnh gi¶i phÉu r¨ng th−êng lµ m«n thùc hµnh nha khoa ®Çu tiªn cña sinh viªn RHM, gióp rÌn luyÖn tÝnh kiªn nhÉn, cÇn cï, tØ mØ, chÝnh x¸c bªn c¹nh nh÷ng ®ßi hái vÒ kü thuËt thùc hiÖn b¶n vÏ hoÆc ®iªu kh¾c.

PhÇn thùc hµnh gi¶i phÉu r¨ng (vÏ vµ ®iªu kh¾c c¸c r¨ng b»ng th¹ch cao,

b»ng s¸p) còng cã liªn hÖ trùc tiÕp tíi thùc hµnh vÒ khíp c¾n.

T¸c phÈm vÏ vµ ®iªu kh¾c ®óng còng gióp rÌn luyÖn ãc thÈm mü vµ mét sè kü n¨ng ®å ho¹, t¹o h×nh, rÊt cÇn thiÕt trong c¸c øng dông nghÒ nghiÖp sau nµy cña b¸c sÜ R¨ng Hµm MÆt còng nh− ®iÒu d−ìng nha khoa, kü thuËt viªn phôc h×nh r¨ng.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

17

tµi liÖu tham kh¶o

1. Hoµng Tö Hïng (2003): Gi¶i phÉu r¨ng. NXB Y häc. 2. Mai §×nh H−ng (2003): Gi¶i phÉu häc r¨ng. Tµi liÖu gi¶ng d¹y Bé m«n R¨ng Hµm

MÆt, Tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi.

3. Hoàng Tử Hïng (2005). Cắn khớp học. NXB Y học. 4. Harry Sicher, E. Lloyd Du Brul. Oral Anatomy . 5. A. R. Ten Cate (1998). Oral Histology: Development, Structure, and Function.

Saint Louis: Mosby-Year Book.

6. Clemente, Carmine (1987). Anatomy, a regional atlas of the human body.

Baltimore: Urban & Schwarzenberg.

7. RW Brand and DE Isselhard eds (2003). Anatomy of orofacial structures. St Louis.

Mosby.

8. Linek (1949): Tooth Carving Manual. 9. Maurice CrÐtot: L’Arcade Dentaire humaine. Morphologie. NXB CDP Paris. 10. Marseillier (1973): Les Dents Humaines, Morphologie. Paris. 11. M. Prives, N. Lysenkov, V. Bushkovich (1985): Human Anatomy. Moscow. 12. Sigurd P. Ramfjord (1971): Occlusion. London. 13. David B. Law, Thomson M. Lewis, John M. Davis (1969): An Atlas of Pedodontics.

London. 1969.

TS.Bùi Thanh Hải. Viện ĐT Răng Hàm Mặt. 2012. Dental Anatomy.

18