27
TỪ FINTECH ĐẾN REGTECH: VAI TRÒ CỦA CHÍNH PHỦ, CƠ
QUAN ĐIỀU TIẾT VÀ CƠ QUAN GIÁM SÁT
Đinh Thị Thu Hồng
Nguyễn Trí Minh
Trần Ngọc Thơ
Khoa Tài chính, Trường Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh
Tóm tắt
Khủng hoảng tài chính 2008 đã thức tỉnh các nhà quản lý ở một thị trường tài
chính có thể nói là phát triển bậc nhất thế giới. Từ đó hàng loạt các cải cách đối với
những quy định quản lý thị trường đã được thực thi để giảm thiểu rủi ro. Tuy nhiên, từ đó
tới nay, hệ thống tài chính – ngân hàng đã có rất nhiều thay đổi dưới những tác động của
fintech. Vào đầu những năm 2010, fintech đã xuất hiện như một ngành mới. Xu thế này
đã làm nảy sinh mối quan ngại về tác động của nó đến ngành dịch vụ tài chính và các
định chế tài chính. Có nhiều luồng quan điểm khác nhau về phát triển fintech, nhưng
chung quy gần như thống nhất là các quốc gia và khu vực không thể cưỡng lại làn sóng
công nghệ đã xâm lấn sâu vào lĩnh vực tài chính. Vì vậy, câu hỏi đặt ra là liệu hệ thống
luật lệ điều tiết thị trường truyền thống có còn phù hợp, nên quản lý và giám sát ngành
công nghiệp mới này sao cho vừa có thể tận dụng được hiệu quả do fintech mang lại mà
vẫn bảo đảm an toàn cho hệ thống tài chính nội địa; và cách thức mà các định chế tài
chính tuân thủ pháp luật, cách thức mà các cơ quan quản lý giám sát việc thực thi cần có
những thay đổi gì. Mục tiêu của bài viết này là phân tích những cơ hội và rủi ro mà
fintech mang lại cho hệ thống tài chính Việt Nam, vai trò của regtech (regulatory
technology) trong hệ sinh thái fintech, từ đó đưa ra một số khuyến nghị đối với các cơ
quan điều tiết và giám sát hệ thống tài chính ngân hàng trong bối cảnh trỗi dậy của
fintech.
Từ khóa: fintech, regtech, các quy định điều tiết
1. Hệ sinh thái fintech (fintech ecosystem) và vai trò của chính phủ, cơ quan điều
tiết và cơ quan giám sát
Fintech là thuật ngữ dùng để mô tả việc sử dụng công nghệ mới (công nghệ
blockchain, robot tư vấn, cho vay P2P, tài trợ đám đông, thanh toán qua điện thoại…) và
ứng dụng trong lĩnh vực tài chính. Hiểu theo nghĩa khác, fintech cũng thường được dùng
để mô tả các công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực tài chính, các công ty này thường là
những người cung cấp các giải pháp chứ không phải chỉ đơn thuần là cung cấp công
nghệ. Để phát triển fintech, chúng ta cần phải xây dựng một hệ sinh thái đầy đủ với các
mối liên kết thật chặt chẽ và có hiệu quả.
Chúng ta có thể hình dung hệ sinh thái fintech bao gồm những thành phần sau:
➢ Người sử dụng: các khách hàng, với tư cách cá nhân lẫn doanh nghiệp, đều muốn
tiếp cận fintech như một cách để nâng cao chất lượng dịch vụ và trải nghiệm.
➢ Định chế tài chính: tiếp xúc với các công ty fintech để tận dụng sáng tạo và công
nghệ của họ, bằng nhiều hình thức khác nhau (thuê ngoài, hợp tác…).
➢ Startup: sự nhạy bén và trình độ chuyên môn của các startup đóng vai trò quan
trọng trong việc phát triển fintech. Điều này sẽ giúp chúng ta cải thiện rất nhiều
28
yếu tố trong lĩnh vực ngân hàng truyền thống để hướng đến các tiêu chuẩn quốc tế
trong lĩnh vực ngân hàng và tài chính.
➢ Các công ty công nghệ: hỗ trợ các startup trong lĩnh vực fintech về mặt cơ sở vật
chất và kỹ năng.
➢ Trường đại học và viện nghiên cứu: tạo môi trường khuyến khích sinh viên sáng
tạo, xây dựng đội ngũ chuyên gia có chuyên môn sâu để hướng dẫn và hỗ trợ các
công ty fintech mới thành lập.
➢ Các cơ quan chuyên trách phát triển: tạo điều kiện cho các doanh nghiệp lớn tiếp
xúc và hỗ trợ các công ty mới phát triển đúng tiềm năng.
➢ Nhà đầu tư: nhiều nhà đầu tư (trong đó có các nhà đầu tư mạo hiểm) xem fintech
như một hướng đi có thể đem đến thành công cho họ.
➢ Chính quyền và các cơ quan điều tiết: thông qua các công cụ pháp lý để bảo vệ
người tiêu dùng trong bối cảnh lĩnh vực fintech đang nở rộ. Đối với nền kinh tế
đang trong giai đoạn tái cấu trúc sâu rộng như hiện nay và trình độ công nghệ còn
ở mức thấp rất xa so với thế giới, điều quan trọng là quá trình điều tiết fintech còn
phải khuyến khích sự phát triển thực sự của ngành này một cách hiệu quả.
2. Vai trò của fintech trong tương lai và những rào cản phát triển fintech
Vì fintech thường mạnh trong lĩnh vực công nghệ và ứng dụng nhưng lại ít có kinh
nghiệm trong hoạt động tài chính nên trong tương lai fintech cũng không thể nào thay thế
hoàn toàn cho khu vực tài chính truyền thống.
Có 3 cách chủ yếu để phát triển fintech:
- Hợp tác với ngân hàng.
- Tập trung vào những mảng dịch vụ ứng dụng công nghệ như cho vay P2P.
- NH tự triển khai fintech cho các hoạt động của mình.
Trên góc độ vĩ mô, khu vực tài chính là một trong những lĩnh vực bị điều tiết
nhiều nhất. Do fintech cũng thực hiện chức năng tương tự với ngân hàng như thanh toán
và cho vay, nên vấn đề đặt ra là kiểm soát và điều tiết các công ty fintech như thế nào, có
nên giống như hệ thống các ngân hàng hay không.
Trên góc độ vi mô, rào cản lớn nhất cho các công ty fintech là các công ty này chủ
yếu tập trung vào phát triển công nghệ, vì thế họ không quen với kinh doanh dịch vụ tài
chính và các quy định điều tiết tài chính.
Ngoài ra do hệ thống ngân hàng đã tồn tại hàng trăm năm, thậm chí ở tầm mức
toàn cầu, vì vậy hệ thống ngân hàng ít có động lực hợp tác với các công ty trong lĩnh vực
fintech, là những công ty mới phát triển gần đây.
3. Rủi ro mới và cơ hội mới
hi fintech xuất hiện, công nghệ hiện đại tất yếu mang lại những lợi ích to lớn cho
người tiêu dùng, cho lĩnh vực dịch vụ tài chính, nhưng cũng đồng thời làm những rủi ro
trong ngành tài chính thay đổi. Điều này có nghĩa là sẽ có thêm những rủi ro mới. Vì vậy
chúng sẽ đặt ra nhiều thách thức cho các nhà quản lý, giám sát thị trường nhằm đảm bảo
sự phát triển ổn định và giữ vững uy tín cho ngành dịch vụ tài chính.
Các nhà quản lý cần phải cân nhắc đưa ra những quy định điều tiết và kiểm soát
sao cho cân bằng giữa việc bảo đảm tính an toàn và lành mạnh trong hệ thống tài chính
29
mà không làm mất đi hiệu quả của những sáng kiến mang lại. Những luật lệ điều tiết phải
được áp dụng cho cả hệ thống tài chính truyền thống và hoạt động của các fintech.
Thời gian qua, các nhà quản lý vẫn còn khá lúng túng trước những bước phát triển
nhanh chóng của fintech. Họ tập trung vào câu hỏi làm thế nào để quản lý những kết quả
ứng dụng ngày càng đa dạng và phức tạp của fintech, hay đâu là những rủi ro tiềm ẩn
đằng sau những phát minh sáng tạo ấy, và liệu có nên đặt ra ngay quá nhiều quy tắc quản
lý đối với các ứng dụng công nghệ. Do vậy có lẽ sự chờ đợi và quan sát, nguyên tắc thử
và sai là cần thiết để các nhà quản lý có thể quan sát và tìm hiểu thêm những rủi ro tiềm
ẩn do fintech tạo ra.
Nhận diện rủi ro mới
- Do khả năng kết nối và tăng trưởng cho vay nhanh chóng, nên sẽ làm suy yếu vai trò
của những giới hạn về tín dụng, kết quả là rủi ro tín dụng có xu hướng ngày càng tăng.
- Rủi ro thanh khoản tăng thêm do sự mất cân đối về kỳ hạn ở các quỹ thị trường tiền tệ
hoặc khả năng rút tiền đồng thời theo cấp số nhân ngoài dự kiến của những nhà giao dịch
tư nhân.
- Các yêu cầu về vốn nhanh chóng trở nên không còn phù hợp trước sự tăng trưởng quá
nhanh về quy mô của các giao dịch cũng như các công ty fintech.
- Do các sản phẩm mới mang tính đòn bẩy cao và sử dụng công nghệ thông tin nên các
định chế tài chính và công ty fintech đều phải đẩy mạnh việc quản trị rủi ro.
- Do tăng cường hợp tác giữa ngân hàng và các công ty fintech để oursoucing một số hoạt
động nên sẽ phát sinh rủi ro từ người cung cấp dịch vụ thứ ba. Các hợp đồng ký kết và
hoạt động của các công ty fintech phải được kiểm soát kỹ lưỡng và tuân thủ đúng quy
định điều tiết như hoạt động của ngân hàng.
- Do hoạt động fintech dựa vào big data nên các quy định về bảo mật thông tin cũng được
quan tâm đúng mức. Chẳng hạn như các cơ quan điều tiết và giám sát nên hợp tác với các
cơ quan có chức năng nhiệm vụ trong từng lĩnh vực có liên quan để thực hiện chức năng
điều tiết công ty fintech như: kiểm soát việc tuân thủ quy định, bảo vệ dữ liệu, cạnh tranh
và các đơn vị tình báo tài chính. Do fintech có nền tảng công nghệ thông tin, việc hợp tác
liên ngành là cần thiết để thu thập, trao đổi thông tin, tiếp xúc các công ty fintech và ngân
hàng, từ đó tạo ra hành lang pháp lý phù hợp, nhất quán, vừa để bảo vệ quyền lợi chính
đáng của khách hàng, vừa khuyến khích đầu tư và sáng tạo trong lĩnh vực fintech.
- Do việc thanh toán và đầu tư diễn ra trên phạm vi quốc tế nên việc hợp tác giữa các cơ
quan điều tiết và giám sát trên toàn khu vực và toàn cầu là cần thiết.
- Do fintech làm thay đổi mô hình, cấu trúc và hoạt động kinh doanh của các ngân hàng
truyền thống, việc cung cấp dịch vụ chủ yếu dựa vào công nghệ, nên những mô hình quản
lý và giám sát trước đây chẳng hạn như Basel hoặc các đạo luật khác phải được thay đổi
cho phù hợp.
- Cần phải đánh giá lại các mô hình huấn luyện nhân viên, kỹ năng của nhân viên xem có
còn phù hợp, cần bổ sung thêm những kỹ năng đặc biệt phù hợp. Các cơ quan cần phải
điều tra khám phá các công nghệ mới để cải thiện phương pháp giám sát. Thông tin về
chính sách nên được chia sẻ giữa các cơ quan. Việc cấp phép cho các công ty fintech
cũng cần được cân nhắc thận trọng. Chúng tôi cho rằng đây là một trong những khía cạnh
30
hình thành nên regtech (điều tiết trong lĩnh vực fintech). Nói ngắn gọn, fintech phải gắn
liền với regtech.
Cơ hội mới
Trong kỷ nguyên của công nghệ thông tin, fintech đóng vai trò quan trọng trong
việc thay đổi bộ mặt và cơ chế vận hành của lĩnh vực tài chính-ngân hàng. Chúng tôi cho
rằng đây là cơ hội mà các nhà hoạch định chính sách nước ta cũng nên xem fintech như là
thời cơ có một không hai để hoàn thiện cơ chế, chính sách. Thêm vào đó, công nghệ do
fintech đem lại còn giúp cải thiện việc quản lý và giám sát trong lĩnh vực tài chính-ngân
hàng.
Các nhà hoạch định chính sách nước ta cần phải thấy được lợi ích to lớn mà sự hợp
tác giữa fintech và hệ thống ngân hàng mang lại. Đó là các ngân hàng có thể tận dụng
công nghệ từ fintech để nâng cấp dịch vụ của mình mà không phải tốn nhiều chi phí.
Đồng thời các công ty fintech có thể dễ dàng tiếp cận số lượng khách hàng lớn thông qua
hệ thống ngân hàng. Chúng tôi cho rằng chính phủ cần phải có một chương trình tổng thể
cấp quốc gia về chính sách và khung pháp lý để khuyến khích ngân hàng mở cửa hợp tác
với các công ty fintech.
4. Regtech được xem như một bộ phận của Fintech
Thuật ngữ regtech (regulatory technology) mà chúng tôi đề cập ở phần trên hàm ý
đến việc ứng dụng công nghệ trong quá trình phổ biến và thực thi các quy định quản lý,
nhằm tạo thuận lợi và nâng cao hiệu quả của quá trình này. Theo đó, một nhóm công ty
sẽ sử dụng công nghệ để hỗ trợ các công ty tài chính trong việc tuân thủ những quy định
quản lý một cách hiệu quả và tiết kiệm; đồng thời giúp nhà quản lý giám sát tốt hơn sự an
toàn của các định chế tài chính.
Ngày nay fintech đem lại những thách thức cho các ngân hàng truyền thống với
câu hỏi liệu rằng có thể giải quyết các vấn đề về kỹ thuật và công nghệ thông qua sự kết
hợp của dữ liệu chất lượng cao và tự động hóa hay không.
Fintech đã khuếch đại gánh nặng cho các nhà cung cấp dịch vụ tài chính truyền
thống bằng cách làm bộc lộ những điểm yếu trong các mô hình kinh doanh hiện tại. Đồng
thời fintech cũng làm gia tăng gánh nặng cho các nhà quản lý làm sao để giám sát hiệu
quả các định chế tài chính. Vì vậy một trong những thách thức đối với regtech là làm thế
nào để chúng có thể mang lại hài hòa lợi ích cho mỗi bên.
Việc ứng dụng công nghệ ngày càng cao trong lĩnh vực tài chính đòi hỏi các nhà
quản lý chuyển đổi cách tiếp cận vừa điều chỉnh hành vi của con người lại vừa chuyển
sang kiểm soát và nâng cao hiệu quả, giảm rủi ro của các quy trình thuật toán.
Những lợi ích chính của regtech
- Regtech có khả năng kết hợp tất cả các công cụ liên quan và cần thiết cho việc tuân thủ
quy định bằng cách sử dụng dữ liệu thực cập nhật, quy trình tự động hóa với thuật toán
31
nâng cao, khả năng liên kết các mô hình và phân tích nâng cao trên cơ sở trí tuệ nhân tạo.
Regtech có thể giảm chi phí, thời gian ra quyết định, và khả năng tăng tốc kết nối, vì vậy
có thể nâng cao giá trị của các chức năng tuân thủ. RegTech cũng có khả năng cung cấp
các báo cáo liên tục về kiểm toán, tài chính, và quản trị rủi ro; từ đó nâng cao khả năng
giám sát xu hướng thị trường và các rủi ro mới phát sinh.
- Regtech được tích hợp trong lĩnh vực dịch vụ tài chính để đảm bảo khả năng cảnh báo,
tốc độ xử lý, khả năng phổ biến kịp thời các quy định, và khả năng phân tích nâng cao.
- Regtech tạo ra các giải pháp giúp nâng cao khả năng mở rộng quy mô và khả năng hoạt
động linh hoạt, đồng thời cho phép:
a) Sắp xếp, tổ chức lại dữ liệu, tạo điều kiện cho việc phổ biến và chia sẻ dữ liệu.
b) Định hình và tạo lập báo cáo nhanh chóng, cập nhật.
c) Rút ngắn thời gian ban hành và thực thi các giải pháp.
d) Khai thác và lưu trữ dữ liệu thông minh
e) Sử dụng nhiều công cụ thông tin quản lý như kiểm tra tình trạng tài chính, báo cáo
giao dịch, báo cáo thực thi quy định, và các công cụ tự học.
Mặc dù mang lại nhiều lợi ích nhưng chúng tôi cho rằng, trong điều kiện Việt
Nam, việc triển khai regtech có khả năng đem đến những rủi ro tiềm ẩn như sau:
- Sự không nhất quán trong quy định điều tiết giữa các bộ ngành với nhau và giữa chính
phủ (các bộ quản lý có liên quan đến regtech) và fintech.
- Trong bối cảnh các nhà đầu tư vẫn còn hoài nghi về tiềm năng phát triển và sự năng
động của thị trường fintech ở Việt Nam, các regtech không thích hợp càng có nguy cơ
ngăn cản sự phát triển của fintech.
- Nguy cơ có những xáo trộn trong thị trường lao động và thị trường tài chính.
- Fintech có thể gây thiệt hại cho thị trường nhiều hơn những lợi ích mà nó mang lại,
hoặc chỉ đem lại sự thịnh vượng cho những thị trường ngách, đem lại lợi ích cho những
người giàu, làm gia tăng bất bình đẳng xã hội, làm tăng tỷ lệ thất nghiệp. Theo đó, trí
thông minh nhân tạo (khó kiểm soát) đang đặt ra nhiều thách thức đối với regtech. Đó là
làm sao có thể đưa ra những điều chỉnh thích hợp với những phản ứng nhạy bén nhiều
hơn.
- Liệu regtech có thể đáp ứng kịp thời và hiệu quả để quản lý rủi ro và giải quyết quyền
lợi của các bên liên quan vẫn còn là câu hỏi lớn. Đặc biệt, khi mà vấn đề người đại diện
(agency prolems) và vấn đề bất cân xứng thông tin có khả năng bị ảnh hưởng đáng kể bởi
fintech.
5. Những đề xuất cụ thể để phát triển fintech
Có rất nhiều công việc cần làm để phát triển fintech. Trong phạm vi bài tham luận
này, chúng tôi chỉ tập trung đề cập đến một số giải pháp cụ thể về các khuôn khổ điều tiết
và giám sát hệ thống tài chính ngân hàng trong bối cảnh trỗi dậy của fintech. Theo chúng
tôi, có hai nguyên tắc chung cần lưu ý là: