Giáo trình Phát triển cộng đồng: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Phát triển cộng đồng (Dùng cho hệ trung cấp chuyên nghiệp ngành Công tác xã hội) Phần 1 cung cấp cho người học những kiến thức như khái quát chung về phát triển cộng đồng; tổ chức các hoạt động trong phát triển cộng đồng. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Phát triển cộng đồng: Phần 1

BỘ LAO ĐỘNG – THƯƠNG BINH VÀ XÃ HỘI ĐẠI HỌC LAO ĐỘNG – XÃ HỘI Chủ biên: Ths. Nguyễn Huyền Linh CN. Nguyễn Tuấn Long GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Dùng cho hệ trung cấp chuyên nghiệp ngành Công tác xã hội Hà Nội, tháng 8 năm 2011
MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU............................................................................................ 9 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG.....11 I/ Hệ thống các khái niệm ............................................................ 11 1. Khái niệm cộng đồng................................................................... 11 2. Khái niệm phát triển cộng đồng................................................... 12 II/ Sơ lược lịch sử hình thành và phát triển của khoa học về phát triển cộng đồng........................................................................................... 14 1. Lịch sử ra đời và phát triển của khoa học về phát triển cộng đồng ......................................................................................................... 14 2. Phát triển cộng đồng là một khoa học và nghề nghiệp ................18 3. Phát triển cộng đồng trong bối cảnh xã hội Việt Nam .................20 3.1. Sự cần thiết của phát triển cộng đồng ở Việt nam ................20 3.2. Những thuận lợi và khó khăn trong phát triển cộng đồng ở Việt Nam hiện nay........................................................................ 21 3.2.1 Những thuận lợi.................................................................. 21 3.2.2. Khó khăn ........................................................................... 24 III/ Mục đích, ý nghĩa của phát triển cộng đồng.................................. 25 1. Mục đích của phát triển cộng đồng.............................................. 25 2. Ý nghĩa của phát triển cộng đồng................................................26 IV/ Quan điểm, nguyên tắc hành động trong phát triển cộng đồng ....30 1. Quan điểm định hướng trong phát triển cộng đồng.....................30 1.1. Lấy dân làm gốc: .................................................................. 30 Trang 2
1.2. Phát triển bền vững:.............................................................. 30 1.3. Tăng cường năng lực và quyền lực cho người dân: ...........31 1.4. Nghiên cứu và vận dụng vào thực tiễn: ...............................31 2. Nguyên tắc hành động trong phát triển cộng đồng......................31 2.1. Bắt đầu từ nhu cầu, tài nguyên và khả năng của người dân. ..................................................................................................... 31 2.2. Tin tưởng vào dân, vào khả năng thay đổi và phát triển của cộng đồng. .................................................................................. 33 2.3. Khuyến khích người dân cùng tham gia và dành quyền tự quyết cho người dân. .................................................................. 34 2.4. Bắt đầu từ những hoạt động nhỏ ......................................... 35 2.5. Tạo nhiều cơ hội để người dân tương trợ lẫn nhau và chú ý ưu tiên các nhóm người yếu thế trong cộng đồng. .....................35 2.6. Mở rộng các hình thức liên kết trong và ngoài cộng đồng....36 2.7. Tuân thủ theo tiến trình và các phương pháp tiếp cận đặc thù ..................................................................................................... 36 V/ Một số vấn đề cần quan tâm trong phát triển cộng đồng ................37 1. Nghèo đói.................................................................................... 37 1.1 Khái niệm nghèo đói:............................................................. 37 1.1.1 Quan niệm về nghèo đói của quốc tế:................................ 37 1.1.2 Quan niệm nghèo đói của Việt Nam:.................................. 39 1.2. Một số quan điểm về nghèo đói........................................... 42 2. Môi trường sống.......................................................................... 47 2.1 Các khái niệm:....................................................................... 47 Trang 3
2.2 Tác động qua lại giữa con người và môi trường tự nhiên ....48 2.3 Tác động qua lại giữa con người và môi trường xã hội:........50 3. Giới trong phát triển cộng đồng ................................................ 51 3.1 Khái niệm về giới................................................................... 51 3.2 Vai trò của phụ nữ trong phát triển cộng đồng.......................51 3.3 Lồng ghép giới vào hoạt động phát triển cộng đồng ..............53 VI/ Tiến trình phát triển cộng đồng ................................................. 56 1. Cộng đồng yếu kém:................................................................... 57 2. Cộng đồng thức tỉnh.................................................................... 58 3. Cộng đồng tăng năng lực. ......................................................... 59 4. Cộng đồng tự lực......................................................................... 59 VII/ Vai trò và những yêu cầu cần thiết của tác viên cộng đồng ........61 1. Vai trò của tác viên cộng đồng.................................................... 61 1.1. Người xúc tác :...................................................................... 61 1.2. Người biện hộ:...................................................................... 62 1.3. Người nghiên cứu:................................................................ 62 1.4. Người huấn luyện:................................................................ 63 1.5. Người lập kế hoạch:.............................................................. 63 2. Những yêu cầu cần thiết đối với tác viên cộng đồng..................63 2.1. Về thái độ:............................................................................. 65 2.2. Về kiến thức: ....................................................................... 66 2.3. Về kỹ năng:........................................................................... 67 Trang 4
CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG TRONG PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG......................................................................................... 70 I/ Tổ chức cộng đồng ...................................................................... 70 1. Khái niệm tổ chức cộng đồng ..................................................... 70 2. Tiến trình tổ chức cộng đồng....................................................... 70 2.1. Bước 1: Lựa chọn cộng đồng............................................... 70 2.2. Bước 2: Tìm hiểu, phân tích tình hình và nhận diện cộng đồng ............................................................................................ 72 2.3. Bước 3: Hội nhập với người dân.......................................... 77 2.4. Bước 4: Nhận diện người có khả năng lãnh đạo, xây dựng và bồi dưỡng các nhóm nòng cốt..................................................... 79 2.5. Bước 5: Chính thức thành lập ban đại diện/ ban phát triển cộng đồng ................................................................................... 82 2.6. Bước 6: Lập kế hoạch, chương trình phát triển cộng đồng . 84 2.7. Bước 7: Phát triển các tổ chức nhóm trong cộng đồng và ngoài cộng đồng.......................................................................... 85 2.8. Bước 8 - Củng cố tổ chức, huy động các yếu tố nguồn lực triển khai thực hiện kế hoạch....................................................... 88 2.9. Bước 9 - Lượng giá các chương trình hành động và sự phát triển của các nhóm. ..................................................................... 89 Bảng tổng hợp kết quả và kinh phí hoạt động dự án phát triển cộng đồng của nhóm SV trường ĐH Lao động – Xã hội tại Xóm 3, xã Tân Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh...................................... 91 2.10. Bước 10 - Rút lui ................................................................ 94 II/ Giáo dục cộng đồng ................................................................ 95 Trang 5
1. Khái niệm..................................................................................... 95 2. Đặc điểm của giáo dục cộng đồng.............................................. 95 3. Các hình thức trong giáo dục cộng đồng ....................................96 III/ Tuyên truyền vận động trong cộng đồng........................................ 97 1. Các hình thức tuyên truyền, vận động trong phát triển cộng đồng ......................................................................................................... 98 2. Kỹ năng tuyên truyền, vận động và huy động nguồn lực . .98 2.1. Kỹ năng sử dụng phương tiện giao tiếp cộng đồng. .............98 2.2. Xây dựng mối quan hệ với những người làm tại cơ quan thông tin đại chúng ...................................................................... 99 2.3. Tổ chức vận động quần chúng............................................. 99 2.4. Vận động quyên góp quỹ phát triển cộng đồng..................100 2.5. Huy động nguồn lực/Khai thác nội lực cộng đồng..............101 IV/ Tổ chức các cuộc họp với người dân.......................................... 103 1. Chuẩn bị trước cuộc họp:.......................................................... 103 2. Điều hành cuộc họp................................................................... 105 3. Các hoạt động tiếp sau cuộc họp.............................................. 106 4. Điểm lưu ý khi tổ chức các cuộc họp đa thành phần:................106 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ NÔNG THÔN CÓ SỰ THAM GIA CỦA NGƯỜI DÂN TRONG PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG.............109 I/ Khát quát chung về PRA................................................................ 110 1. Khái niệm PRA.......................................................................... 110 2. Đặc điểm của PRA:................................................................... 110 2.1. Kiểm tra chéo:..................................................................... 110 Trang 6
2.2. Tính linh hoạt...................................................................... 111 2.3. Tính cộng đồng:.................................................................. 112 2.4. Kiểm tra độ chính xác của thông tin và mức độ sai số.......112 2.5. Phân tích tại chỗ................................................................. 113 3. Mục đích, ý nghĩa của PRA....................................................... 113 3.1. Mục đích của PRA.............................................................. 113 3.2. Ý nghĩa của PRA................................................................. 113 4. Điều kiện để thực hiện PRA ..................................................... 114 5. Ưu điểm và những khó khăn khi thực hiện PRA .....................114 5.1. Ưu điểm.............................................................................. 114 5.2. Khó khăn:............................................................................ 115 6. Nguyên tắc của PRA................................................................. 116 II. Một số kỹ thuật PRA cơ bản dùng trong phát triển cộng đồng .....118 1. Các kỹ thuật trong thu thập thông tin.........................................118 1.1. Phỏng vấn bán cấu trúc...................................................... 118 1.2. Thảo luận nhóm tập trung................................................... 121 1.3. Vẽ bản đồ xã hội................................................................. 123 1.4. Lược sử cộng đồng............................................................. 127 1.5. Sơ đồ mặt cắt/lát cắt sinh thái.............................................130 2. Các kỹ thuật xác định, phân tích vấn đề.................................... 133 2.1. Cây vấn đề.......................................................................... 133 2.2. Cây mục tiêu....................................................................... 138 2.3. Sơ đồ Venn......................................................................... 140 Trang 7
3. Kỹ thuật phân loại, xếp hạng cho điểm ưu tiên.........................142 3.1. So sánh cặp đôi.................................................................. 143 3.2. Ma trận trực tiếp.................................................................. 145 CHƯƠNG 4: DỰ ÁN VÀ QUẢN LÝ DỰ ÁN PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG................................................................................................... 149 I. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ DỰ ÁN.................................................... 149 1- Khái niệm dự án ....................................................................... 149 2- Khái niệm dự án phát triển........................................................ 149 3- Khái niệm dự án phát triển cộng đồng...................................... 150 4- Chu trình dự án......................................................................... 151 5- Quản lý dự án............................................................................ 152 II. ĐẶC ĐIỂM, YÊU CẦU CỦA MỘT DỰ ÁN PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG............................................................................................... 152 1. Đặc điểm của dự án phát triển cộng đồng.................................152 2. Yêu cầu của dự án phát triển cộng đồng...................................153 III- CÁC BƯỚC XÂY DỰNG MỘT DỰ ÁN/ CHU TRÌNH QUẢN LÝ DỰ ÁN PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG....................................................... 154 1- Thiết kế dự án: ....................................................................... 155 2- Tổ chức thực hiện dự án........................................................... 163 3- Đánh giá/Lượng giá dự án ....................................................... 167 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................... 172 Trang 8
LỜI NÓI ĐẦU Phát triển cộng đồng là một lĩnh vực khoa học nghiên cứu các phương pháp phát triển lấy con người làm trọng tâm. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển của lĩnh vực Công tác xã hội, Phát triển cộng đồng đã được Đảng, Nhà nước, các tổ chức xã hội trong và ngoài nước hết sức quan tâm vì mục tiêu xây dựng xã hội Việt Nam phát triển bền vững. Nhằm mục đích cung cấp một cuốn tài liệu đào tạo các tác viên cộng đồng một cách bài bản, Trường Đại học Lao động – Xã hội tiến hành biên soạn cuốn Giáo trình Phát triển cộng đồng. Giáo trình này cung cấp cho người học những lý luận và khái niệm cơ bản về cộng đồng, các phương pháp tiếp cận trong phát triển cộng đồng, các kỹ thuật nhằm vận động, tổ chức và nâng cao năng lực cho người dân trong các khu vực dân cư, giúp người dân có thể tham gia và tự quyết định mọi việc liên quan đến cải thiện và nâng cao đời sống của chính họ. Nội dung cuốn giáo trình gồm 4 chương: Chương 1: Khái quát chung về phát triển cộng đồng Chương 2: Tổ chức các hoạt động trong phát triển cộng đồng Chương 3: Kỹ thuật PRA trong phát triển cộng đồng Chương 4: Dự án và quản lý dự án phát triển cộng đồng Giáo trình “Phát triển cộng đồng” được biên soạn nhằm đáp ứng kịp thời công tác bồi dưỡng, đào tạo cho đội ngũ cán bộ hiện đang làm việc tại các xã, phường, các trung tâm, các cơ sở xã hội, trên cơ sở tham khảo tài liệu trong nước và nước ngoài cũng như ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu, giảng dạy và thực hành về lĩnh vực này. Tập thể tác giả xin trân trọng cảm Trang 9
ơn sự hỗ trợ, đóng góp ý kiến của các đồng nghiệp và các chuyên gia trong lĩnh vực công tác xã hội giúp chúng tôi hoàn thiện tốt cuốn giáo trình. Cuốn giáo trình được biên soạn chắc chắn còn có nhiều thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các đồng nghiệp và bạn đọc để cuốn giáo trình được hoàn thiện hơn trong l ần tái bản sau. Xin chân thành cảm ơn! Tập thể tác giả. Trang 10
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG I/ Hệ thống các khái niệm 1. Khái niệm cộng đồng Xuất phát từ tiếng Latinh, “c ộng đồng” communis có nghĩa là “chung/ công cộng/ được chia sẻ với mọi người ho ặc nhi ều ng ười”. Theo từ điển Đại học Oxford: “Cộng đồng là tập thể người sống trong cùng một khu vực, một t ỉnh hoặc m ột qu ốc gia và đượ c xem như một khối thống nhất”; “Cộng đồng là một nhóm người có cùng tín ngưỡng, chủng tộc, cùng loại hình nghề nghiệp, hoặc cùng mối quan tâm”; “Cộng đồng là một tập thể cùng chia sẻ, hoặc có tài nguyên chung, hoặc có tình trạng tương tự nhau v ề m ột s ố khía cạnh nào đó” Theo quan niệm Macxít: Cộng đồng là mối quan hệ qua lại gi ữa các cá nhân, được quyết định bởi sự cộng đồng các lợi ích của họ nhờ sự giống nhau về điều kiện tồn tại và hoạt động của những người hợp thành cộng đồng đó, bao gồm các hoạt động sản xuất vật chất và các hoạt động khác của họ, sự gần gũi giữa họ về tư tưởng, tín ngưỡ ng, hệ giá trị , chuẩn mực xã hội, nền sản xuất, sự tương đồng về điề u kiện sống cũng như các quan niệm chủ quan c ủa h ọ v ề các mục tiêu và phương tiện hoạt động. Theo quan niệm của các nhà nghiên cứu về các dự án phát triển cộng đồng: “Cộng đồng là một tập thể có tổ chức, bao gồm các cá nhân con người sống chung ở m ột địa bàn nhất định, có chung một đặc tính xã hội hoặc sinh học nào đó và cùng chia sẻ với nhau một l ợi ích vật chất hoặc tinh thần nào đấy” Có thể phân ra 2 loại cộng đồng: Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 11
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Cộng đồng địa lý: bao gồm những người dân cư trú trong cùng một địa bàn có thể có chung các đặc điểm văn hoá xã hội và có thể có mối quan hệ ràng buộc với nhau. Họ cùng được áp dụng chính sách chung Ví dụ: Cộng đồng dân cư tại xóm X, huyện Y Cộng đồng chức năng: gồm những người có thể cư trú gần nhau hoặc không gần nhau nhưng có những đặc điểm chung, có lợi ích chung. Họ liên kết với nhau trên cơ sở nghề nghiệp, sở thích, hợp tác hay hiệp hội có tổ chức. Ví dụ: Hội đồng hương của tỉnh Quảng Ngãi; Cộng đồng học sinh, sinh viên Việt Nam đang du học tại các nước; Cộng đồng những công nhân nhập cư tại khu ph ố A; cộng đồng người khuyết tật; Như vậy, cộng đồng có thể ở quy mô các cấp khác nhau từ lớn đến nhỏ, từ chung chung đến cụ thể. 2. Khái niệm phát triển cộng đồng Có nhiều cách hiểu và cách diễn đạt khác nhau về khái niệm phát triển cộng đồng. Anh là nướ c đầu tiên có các hoạt động phát triển cộng đồng (năm 1940) đã định nghĩa Phát triển cộng đồng như sau : “Phát triển cộng đồng là một chiến lược phát triển nhằm vận động sức dân trong các cộng đồng nông thôn cũng như đô thị để phối hợp cùng những nỗ lực của nhà nước để cải thiện hạ tầng cơ sở và tăng khả năng tự lực của cộng đồng” Theo Murray G. Ross, 1955: “Phát triển cộng đồng là một diễn tiến qua đó cộng đồng nhận rõ nhu cầu hoặc mục tiêu phát triển của cộng đồng; biết sắp xếp ưu tiên các nhu cầu vì mục tiêu này; phát huy sự tự Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 12
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG tin và ý muốn thực hiện chúng; biết tìm đến tài nguyên bên trong và ngoài cộng đồng để đáp ứng chúng, thông qua đó sẽ phát huy những thái độ và kỹ năng hợp tác trong cộng đồng” Định nghĩa chính thức của Liên Hiệp Quốc, 1956: “Phát triển cộng đồng là những tiến trình qua đó nỗ lực của dân chúng kết hợp với nỗ lực của chính quyền để cải thiện các điều kiện kinh tế, xã hội, văn hoá của các cộng đồng và giúp các cộng đồng này hội nhập và đồng thời đóng góp vào đời sống quốc gia” Theo Th.S Nguyễn Th ị Oanh, 199 5: “Phát triển cộng đồng là một tiến trình làm chuyển biến cộng đồng nghèo, thiếu tự tin thành cộng đồng tự lực thông qua việc giáo dục gây nhận thức về tình hình, vấn đề hiện tại của họ, phát huy các khả năng và tài nguyên sẵn có, tổ chức các hoạt động tự giúp, bồi dưỡng và củng cố tổ chức, và tiến tới tự lực, phát triển”. Các khái niệm then chốt của phát triển cộng đồng hiện nay là xây dựng năng lực và tạo sức mạnh cho người dân, người dân không thể hành động nếu họ thiếu năng lực (kiến thức, kỹ năng). Họ cũng không thể hành động đơn phương, riêng lẻ mà phải kết hợp với các cá nhân, tổ chức, chính quyền cùng một chí hướng và quyền lợi để tạo thành sức mạnh thúc đẩy sự thay đổi trong cộng đồng theo hướng tiến bộ hơn, chất lượng hơn. Qua một số khái niệm được trích dẫn trên đây có thể cho thấy, các khái niệm này có những ranh giới khác biệt, rộng hẹp khác nhau, tùy vào quan điểm tiếp cận, mục đích sử dụng của tác giả. Tuy có sự khác biệt đó và dù tiếp cận ở khía cạnh nào thì phương pháp phát triển cộng đồng cũng có những đặc trưng cơ bản là: Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 13
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Tạo ra những điều kiện căn bản cải thiện về kinh tế và xã hội cho cộng đồng. Nhấn mạnh tầm quan tr ọng sự tham gia c ủa qu ần chúng theo cơ chế dân chủ và tự nguyện. Sự nỗ lực của chính quyền nhằm hỗ trợ và định hướng cho quá trình phát triển cộng đồng là yếu tố quyết định của tính bền vững. Biết định hướng các nhu cầu từ người dân Phát triển tính tự lực, nâng cao ý thức của người dân Tăng quyền lực cho cộng đồng Tăng cường sự hội nhập và tính bền vững Tuân thủ theo tiến trình từ thấp đến cao II/ Sơ lược lịch sử hình thành và phát triển của khoa học về phát triển cộng đồng 1. Lịch sử ra đời và phát triển của khoa học về phát triển cộng đồng Phát triển cộng đồng xuất hiện vào những năm 40 của thập kỉ XX ở các nước thuộc địa của Anh. Ở Ghana, một người Anh tốt b ụng có sáng kiến giúp người dân tự cải thiện đời sống bằng các nỗ lực chung của chính quyền và người dân địa phương. Một bên đóng góp công sức, một bên đóng tiền của để xây dựng các công trình ở địa phương, chẳng hạn như trạm xá, trường học, cầu cống và các công trình phúc lợi khác. Ông nhận thấy, khi được khích lệ và có sự hỗ trợ nào đó, người dân trong cộng đồng luôn có những nỗ lực để cùng quyết tâm giải quyết vấn đề của mình. Cũng từ những hoạt động mang tính sáng kiến ban đầu đó, người ta nhận thấy muốn cộng đồng phát triển phải phát triển đồng bộ Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 14
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG trên mọi khía cạnh của đời sống kinh tế, sức khỏe văn hóa…có như thế mới giải quyết được vòng luẩn quẩn nghèo đói. Kinh nghiệm tích cực này dần được lan rộng ra hầu hết các cựu thuộc địa ở Châu Á và Châu Phi. Năm 1950, Liên Hiệp Quốc đã công nhận khái niệm phát triển cộng đồng và khuyến khích các quốc gia sử dụng phương pháp phát triển cộng đồng như một công cụ để thực hiện các chương trình phát triển xã hội. Thập kỷ 1960 1970 được chọn là thập kỷ thứ nhất của phát triển cộng đồng với những chương trình viện trợ quy mô lớn về kỹ thuật, phương pháp và vốn. Thời điểm ấy nông thôn chiếm 80 90 % các nước cựu thuộc địa nên phát triển cộng đồng nhằm chủ yếu vào phát triển các cộng đồng nông thôn. Từng nhóm hay cộng đồng địa phương có thể liên kết xây dựng một dự án như tổ hợp đánh cá, sản xuất nông nghiệp hay tiểu thủ công nghiệp. Chính quyền xét và tài trợ theo tỉ lệ qui định so với sự đóng góp của người dân, thường là 50:50. Các công trình lợi ích công cộng như đắp đường, làm thuỷ lợi, đào giếng, xây dựng trường học, bệnh viện, sân chơi... đượ c người dân hưởng ứng đóng góp công sức, tiền của theo cơ chế phối h ợp gi ữa: ng ười dân, chính quyền và nhà tài trợ . Năm 1970, Liên Hiệp Quốc có những đánh giá toàn diện về các chương trình thí điểm của phát triển cộng đồng, kết quả là một số tiến bộ rõ rệt của sự thay đổi bộ mặt nông thôn về hạ tầng cơ sở, tiện nghi công cộng. Tuy nhiên, chương trình còn mang nặng tính chất phong trào và bộc lộ nhiều yếu kém về cơ chế tổ chức, quản lý, mục đích sử dụng. Chương trình chưa đáp ứng được nhu cầu thực sự của người dân, chưa Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 15
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG làm thay đổi ý thức, hành vi và tập quán của người dân, tính công bằng xã hội chưa cao. Quá trình lấy quyết định còn mang tính hình thức. Tổ chức các hình thức hoạt động cộng đồng còn rời rạc chưa sát thực với lợi ích của người dân. Sự tham gia thực sự của dân vào quá trình lấy quyết định, phát huy sáng kiến…còn rất hạn chế, họ chỉ đóng góp lao động như một thứ vật tư. Quan trọng hơn, t ừng cá nhân không thể tham gia nếu không thông qua các tổ chức chính thức hay phi chính thức, mà các tổ chức này lại không có, hoặc quá yếu, hoặc đi ngược lại quyền lợi của dân. Đây cũng là điểm cơ bản nhất của sự chậm phát triển vì phát triển cộng đồng không tạo ra được cơ sở hạ tầng xã hội cần thiết cho phát triển. VD: Thành quả tích cực nhất là số cơ sở vật chất nhưng sau đó trở nên vô dụng, chẳng hạn những cái xác của trạm xá, thư viện, giếng bơm không được dùng đến vì không đáp ứng nhu cầu thật của ng ười dân. Phong trào không đạt được kết quả mong muốn, nhất là một sự chuyển biến đáng kể về mặt xã hội. Ví dụ chưa có sự thay đổi hành vi, tập quán từ người dân để tiếp nhận tiến trình hiện đại hóa và phát triển. Chưa có công bằng xã hội vì có một số ít khá lên, người nghèo vẫn nghèo hoặc nghèo hơn. Mặt khác, việc lựa chọn đơn vị cộng đồng còn quá nhỏ (làng, xóm, xã...); nó không thể nằm ngoài hệ thống xã hội rộng lớn hơn nên có sự bất cập về quy hoạch tổng thể, phát triển cộng đồng còn chịu sự chi phối của các yếu tố thể chế, văn hoá, tập quán, điều kiện tự nhiên... nên chưa mang tính đồng bộ. Phương thức tiếp cận từ trên xuống một cách ồ ạt không tránh khỏi cơ chế áp đặt, là một bài học không thành công đáng ghi nhớ. Các Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 16
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG nhà hành động xã hội nhận ra rằng phát triển cộng đồng phải đi từ dưới lên, phải xuất phát từ ý chí và nỗ lực của đông đảo quần chúng. Đồng thời vai trò của Chính phủ và các đoàn thể xã hội là không thể thiếu được trong tiến trình lịch sử của phát triển cộng đồng. Từ bài học trên, phương hướng của phát triển cộng đồng đượ c các nhà nghiên cứu và ứng dụng nhấn mạnh ở các điểm sau: Sự tham gia của ng ười dân là yếu tố cơ bản. Cần phải xây dựng các thiết chế xã hội là công cụ, môi trườ ng cho sự tham gia. Yếu tố tổ chức hết sức quan tr ọng. Các tổ chức chính quyền địa phương phải được điều chỉnh và tăng năng lực cho họ để thực hiện chức năng phát triển và tạo hành lang pháp lý thúc đẩy sự tham gia của người dân. Cần hỗ trợ sự hình thành và củng cố tổ chức của chính ngườ i dân. Trong phát triển cộng đồng không đặt nặng chương trình, dự án (nghĩa là các ý đồ có sẵn của tổ chức Nhà nướ c, cơ quan phát triển, tổ chức xã hội...) từ bên trên, bên ngoài đưa vào mà cần chọn các công trình vừa tầm do người dân đề xướng và thực hiện với sự hỗ trợ từ bên ngoài. Tạo được sự chuyển biến xã hội mới là quan trọng. Đó là sự thay đổi nhận thức, hành vi người dân nhằm mục đích phát triển. Đồng thời là tạo được chuyển biến trong tổ ch ức, c ơ c ấu và các mối tươ ng quan lực lượng trong xã hội. Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 17
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Phát triển cộng đồng chỉ có hiệu quả khi nằm trong m ột chi ến lượ c phát triển quốc gia đúng đắn. Đơn vị làng, xã quá nhỏ để có tác dụng và huy động tiềm năng tự phát triển. Phát triển làng xã phải đặt trong kế hoạch phát triển cấp vùng. Huấn luyện để trang bị cho dân và những người có trách nhiệm, kỹ năng tổ chức, lãnh đạo. Đây là một bộ phận không thể thiếu. 2. Phát triển cộng đồng là một khoa học và nghề nghiệp Điểm xuất phát của phát triển cộng đồng là từ những phong trào, chương trình chăm sóc sức khoẻ cộng đồng, một phương pháp hành động đượ c đúc kết từ kinh nghiệm th ực tiễn c ủa các tình nguyện viên. Vào những năm 40 của thế kỷ XX khái niệm phát triển cộng đồng đã được chính phủ Anh sử dụng và đã lan rộng ra hầu hết các thuộc địa Á, Phi. Vào những năm 50, Liên Hiệp Quốc công nhận khái niệm phát triển cộng đồng và khuyến khích các quốc gia thực hiện. Thập kỷ 60 phát triển cộng đồng chú ý nhiều vào khu vực nông thôn và miền núi. Vào thập kỷ 70, phát triển cộng đồng được coi là một phương pháp cơ bản của Công tác xã hội, được giảng dạy ở các trường C ông tác xã hội đến bậc đại học.Thời gian đào tạo từ 6 tháng đến 2 năm, 4 năm. Việc đào tạo các cán sự xã hội ngành phát triển cộng đồng (tác viên phát triển cộng đồng) đã được công nhận tới bậc tiến sĩ. Đầu thập kỷ 70, Philippin và Ấn Độ có khoa chuyên ngành về phát triển cộng đồng trong trường Đại học C ông tác xã hội. Ngày nay khắp Thế giới, phát triển cộng đồng là một bộ môn khoa học riêng biệt có nội dung, kiến thức, ph ương pháp tiếp cận riêng. Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 18
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Từ những năm 8090, các nước đang phát triển đã có những thay đổi về cách nhìn nhận và phương pháp tiếp cận trong phát triển cộng đồng. Phạm vi của phát triển cộng đồng không chỉ bó hẹp ở các khu vực nông thôn. Từ những năm 90 đến nay, phát triển cộng đồng như là một phương châm hành động trong chiến lược phát triển chung của mỗi qu ốc gia trên toàn cầu. Phương pháp phát triển cộng đồng vận dụng kiến thức của nhiều ngành khoa học khác nhau như triết học, xã hội học, dân tộc học, kinh tế học, tâm lý học, thống kê học...làm cơ sở để xây dựng các nền tảng triết lý, các giá trị nghề nghiệp, nguyên tắc hành động cho các nhân viên xã hội làm việc với cộng đồng. Phát triển cộng đồng là ngành khoa học ứng dụng thiết thực nh ất, g ần gũi với người dân trong cộng đồng. Ngành khoa học về phát triển cộng đồng đòi hỏi phải có các cán sự xã hội chuyên nghiệp, họ cần phải đượ c đào tạo cơ bản cả về lý thuyết và thực hành để đảm nhận trọng trách là nhà tổ chức, nhà kỹ thuật, nhà điều phối các hoạt động và các dịch vụ xã hội trong phương pháp phát triển cộng đồng. Các kiến thức, kỹ năng đối với người tư vấn phát triển cộng đồng chú trọng vào hiểu biết về hành vi con người, tâm lý xã hội, khoa học giao tiếp, xã hội học, công tác xã hội, quản trị xã hội, các nguyên tắc hành động trong phát triển cộng đồng, vai trò người tác viên cộng đồng, tiến trình phát triển cộng đồng … Người tác viên phát triển cộng đồng còn là người thông hiểu và biết nối kết các dịch vụ xã hội, chương trình hành động hướng về cộng đồng của các tổ chức, các hiệp hội, các cơ quan chính phủ và phi chính phủ trong và ngoài nướ c một cách có hiệu quả. Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 19
GIÁO TRÌNH PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG Người tác viên phát triển cộng đồng còn là một nhà thực tế giỏi, biết nối kết giữa lý thuyết và thực tế một cách linh hoạt và sáng tạo. Cánh tiếp cận theo ph ương pháp có sự tham gia của người dân vào các hoạt động của cộng đồng là phương châm hành động của tác viên cộng đồng. Qua thực tiễn cho th ấy, để phát triển bền vững thì không chỉ chú trọng đến việc tăng trưởng kinh tế mà còn cần quan tâm và giải quyết các vấn đề xã hội. Vì vậy, phát triển cộng đồng càng trở nên cần thiết và đóng vai trò quan trọng trong vi ệc phát triển xã hội, qua các chương trình phát triển cộng đồng, người dân trong cộng đồng thấy đượ c những khó khăn, mâu thuẫn, nhu cầu của chính mình; đồng thời với sự giúp đỡ, hướng dẫn của các tác viên phát triển cộng đồng, bản thân cộng đồng sẽ nhận ra tiềm năng của mình để có thể tự giải quyết các vấn đề đó. Phát triển cộng đồng là ngành khoa học đáp ứng được yêu cầu này. 3. Phát triển cộng đồng trong bối cảnh xã hội Việt Nam 3.1. Sự cần thiết của phát triển cộng đồng ở Việt nam Chương trình phát triển cộng đồng trên thế giới bắt đầu từ cuối thập kỷ 40 và đầu thập kỷ 50. Trong những năm của thập kỷ 60, khi ngành Công tác xã hội vào Việt Nam thì chương trình phát triển cộng đồng cũng bắt đầu du nhập vào Việt Nam và cũng đã có tưng bước phát triển nhất định. Cho tới nay, Việt Nam đã có khá nhiều tổ chức hoạt động cho những chương trình, dự án phát triển cộng đồng, phổ biến như là các dự án giáo dục, chăm sóc sức khỏe ban đầu, dinh dưỡng, nước và vệ sinh môi trường, tín dụng nông thôn, xóa mù chữ, phát triển cơ sở hạ tầng và tạo thu nhập… Nhiều t ổ ch ức v ới nhi ều ch ương trình hứa hẹn đóng góp cho việc giải quy ết các vấn đề xã hội và giúp cho sự phát triển Dùng cho hệ Trung cấp ngành Công tác xã hội Trang 20