63
HOẠTĐỘNGCHỨNGMINHCỦACƠQUANĐIỀUTRA
TRONGTỐTỤNGHÌNHSỰVIỆTNAM
LýBíchHường
Email:lbhuong@hou.edu.vn
Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:08/01/2024
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:18/07/2024
Ngàybàibáođượcduyệtđăng:30/07/2024
DOI:10.59266/houjs.2024.431
Tómtắt:Dùápdụngmôhìnhnào,chứngminhvẫnluônlàbảnchấtcủaquátrìnhtố
tụnghìnhsự.Đốivớimôhìnhtốtụngthẩmvấn,điềutravụánhìnhsựlàgiaiđoạnrấtquan
trọng.Ởđó,Cơquanđiềutracótráchnhiệmlàmsángtỏtấtcảcácđốitượngchứngminh
củavụán.Cáchoạtđộngchứngminhdochủthểnàytiếnhànhcóđónggópquantrọngvào
kếtquảgiảiquyếtvụán.Bàiviếttậptrunglàmsángtỏcácđặcđiểmcủahoạtđộngchứng
minhcủacơquanđiềutra,sosánhvớihoạtđộngchứngminhtronggiaiđoạnxétxử,chỉra
mộtsốhạnchếvàđềxuấtmộtsốbiệnphápnângcaohiệuquảhoạtđộngnày.
Từkhóa:chứngminh,hoạtđộngchứngminh,giaiđoạnđiềutra.
TrườngĐạihọcMởHàNội.
I.Đặtvấnđề
Trongthờigianvừaqua,nhiềutrường
hợpthuthậpchứngcứcủacơquanđiềutra
chưa đầyđủ,đánh giá chứng cứ hạn chế,
khônglàmrõmâuthuẫntronglờikhaicủa
nhữngngườiliênquan,dẫnđếnsaisóttrong
việc định tội danh, giải quyết vụ án kéo
dài.Việctiếnhànhmộtsốhoạtđộngchứng
minhvớicácđốitượngvẫncònmộtsốhạn
chế,cá biệttrongmột số vụ ánđãkhông
pháthiện,thugiữđượctàiliệu,vậtchứng
gì,dẫnđếnđánhgiáchứngcứkhôngthuyết
phục,khôngxửlýđượctộiphạm.Vớidiễn
biếnngàycàngphứctạpcủatìnhhìnhtội
phạm hiện nay đã tạo nên sức éprất lớn
đốivớihoạtđộngchứngminhcủacơquan
điềutra.Bêncạnhđó,quyđịnhphápluậtvề
vấnđềnàyvẫncònmộtsốbấtcập.Dovậy,
cầnthiếtphảinghiêncứucácđặcđiểmhoạt
độngchứngminhcủacơquanđiềutrađểcó
cơsởđềxuấtcácgiảiphápnângcaohiệu
quảhoạtđộngnày.
II.Cơsởlýthuyết
Bàiviếtdựatrêncáclýthuyếtvềtội
phạm,lýthuyếtvềcấuthànhtộiphạm,lý
thuyếtvềđịnhtộidanh,quyếtđịnhhình
phạt nói riêng và lý thuyết về áp dụng
phápluậthìnhsựnóichung.
2.1.Lýthuyếtvềtộiphạm
Lýthuyếtvềtộiphạmlànềntảnglý
luậncơbảntrongLuậtHìnhsựvàLuậtTố
tụng hình sựViệt Nam. Lý thuyết về tội
phạmlàmrõkháiniệmtộiphạm,đặcđiểm
64
củatộiphạm,phânloạitộiphạm,phânbiệt
tộiphạmvớicácviphạmphápluậtkhácvà
cácyếutốcấuthànhtộiphạm.
Bàiviếtdựa
trênlýthuyếtvềtộiphạmđểxácđịnhtrách
nhiệmcủacơquanđiềutratrongcôngcuộc
đấutranhphòngchốngtộiphạm.
2.2.Lýthuyếtvềcấuthànhtộiphạm
Lýthuyếtvềcấuthànhtộiphạmlàlý
thuyếtcơbảnchophépnhậnthứcnhữngdấu
hiệucơbản(dấuhiệuđặctrưng,điểnhình)
củamộttộidanhcụthểvàchophépphânbiệt
giữatộiphạmnàyvớitộiphạmkhác.Cấu
thànhtộiphạmchínhlàmộttrongnhữngcơ
sởđểxácđịnhđốitượngchứngminh.
2.3.Lýthuyếtvềnhậnthứctrong
triếthọcMácLênin
Chủnghĩa duy vật biện chứng với
cácnguyênlý,quyluậtvàcácphạmtrù
củanólàcơsởphươngphápluậnchoviệc
làmrõkháiniệmsựthậtcủavụán.Quá
trình chứng minh trong tố tụng hình sự
nhằmxácđịnhsựthậtvụánlàquátrình
rấtphứctạpvàphépbiệnchứngduyvậtlà
côngcụhữuhiệuđểnhậnthứckhoahọc
nóichungvànhậnthứcsựthậtcủavụán
nóiriêng.Quátrìnhchứngminhtrongtố
tụnghìnhsựtuânthủquy luậtcủa nhận
thứcđólàtrựcquansinhđộngbaogồmtri
giác,biểutượngđếntưduytrừutượng–
hìnhthànhnêncáckháiniệm,phánđoán
vàsuyluận.Quátrìnhnhậnthứcphảidựa
trênhệthốngcácphươngphápnhưtrừu
tượnghóa,giảđịnh-suyluận,tiênđề-kết
luận, mô hình hóa, thực nghiệm….Như
vậy,nếukhôngdựavàolýluậnnhậnthức
thìkhôngthểgiảithíchcácquyluậthình
TrườngĐạihọcLuậtHàNội(2019),GiáotrìnhLuậtHìnhsựViệtNam,Phầnchung.Nxb.Côngan
nhândân,tr.49-158.
TrườngĐạihọcLuậtHàNội,giáotrìnhLuậtTốtụnghìnhsựViệtNam,nxb.Côngannhândân,Hà
Nội,năm2018,tr.307.
thànhsựkiệnphạmtộivàkhôngxâydựng
được phương pháp nhận thức sự kiện
phạmtộivớitưcáchlàsựthậtcủavụán.
III. Phương pháp, vật liệu
nghiêncứu
Bài viết sử dụng tổng hợp các
phương pháp nghiên cứu luật học, như
phương pháp phân tích, bình luận, quy
nạp,diễndịch,suy luậnlogic,phântích
quy phạm pháp luật,… để làm rõ khái
niệm,cácđặcđiểmhoạtđộngchứngminh
của cơ quan điều tra và mộtsố bấtcấp,
vướngmắctrongquátrìnhthựchiệnpháp
luật.Từđóbàiviếtkiếnnghịmộtsốgiải
phápnângcaohiệuquảhoạtđộngchứng
minhcủacơquanđiềutra.
IV.Kếtquảvàthảoluận
4.1.Kháiquátvềgiaiđoạnđiềutra
vàchứngminhtrongtốtụnghìnhsự.
Điềutralàmộtgiaiđoạncủatốtụng
hìnhsựcóthờiđiểmbắtđầuvàkếtthúc.
Giaiđoạnnàybắtđầutừkhicóquyếtđịnh
khởitốvụánvàkếtthúckhiCơquancó
thẩmquyềnđiềutrarabảnkếtluậnđiềutra
đềnghịtruytốhoặcrabảnkếtluậnđiềutra
vàquyếtđịnhđìnhchỉđiềutra.Ởgiaiđoạn
này,cơquanvàngườicóthẩmquyềncó
nhiệmvụápdụngcácbiệnphápđiềutrado
phápluậttốtụnghìnhsựquiđịnhnhằmxác
địnhtộiphạmvàngườiphạmtội,cũngnhư
nhữngtìnhtiếtkháccầnthiếtchoviệcgiải
quyếtđúngđắn,chínhxácvụán.
Chứng minh trong tố tụng hình sự
đượcnghiêncứudướigócđộmộthoạtđộng
nhằmtìmkiếmchứngcứđểxácđịnhsựthật
củavụán.Xétvềbảnchất,chứngminhlà
cáchdựnglạibứctranhthựctếcủamộthiện
65
tượngđãxảyratrongquákhứ,giảithíchbản
chấtvàsoạnthảonhữngquyếtđịnhcầnthiết
vớihiệntượngđó.Vớiýnghĩanhưvậy,hoạt
độngchứngminhtrongtốtụnghìnhsựViệt
Namxuấthiệnởtấtcảcácgiaiđoạntốtụng
như:khởitố,điềutra,truytốvàxétxửvụán
hìnhsự.Tuynhiênởmỗigiaiđoạntốtụng,
chứngminhdocácchủthểkhácnhautiến
hànhvớicácbiệnphápkhácnhauvàtrìnhtự
thủtụckhácnhaunhằmthựchiệnnhiệmvụ
củatừnggiaiđoạnđó.Chứngminhcủacơ
quanđiềutralàcáchoạtđộngtưduylogic
vàthựctiễncủacơquannàytheotrìnhtựthủ
tụcluậtđịnhbằngphươngphápchiếnthuật
và kỹ thuậtnhằmtìmkiếm chứngcứ xác
địnhsựthậtcủavụánvàthựchiệnnhiệm
vụkháccủagiaiđoạnđiềutravụánhìnhsự.
Từ những nhận định trên, có thể
thấyhoạtđộngchứngminhcủacơquan
điềutracóđầyđủcácđặcđiểmchungcủa
chứngminhtrongtốtụnghìnhsự,đólà:
-Chứngminhtronggiaiđoạnđiều
travụánhìnhsựlàhoạtđộngtưduylogic.
- Nội dung của quá trình chứng
minhtronggiaiđoạnđiềutravụánhình
sựbaogồm:thuthập,kiểmtra,đánhgiá
chứngcứ
- Trách nhiệm chứng minh trong
giai đoạn điều tra thuộc về cơ quan có
thẩmquyềntiếnhànhtốtụng.
-Chứngcứlàphươngtiệnđểchứng
minh.
†
4.2. Đặc điểm hoạt động chứng
minhcủacơquanđiềutra.
Ngoài những đặc điểm chung của
chứng minh trong tố tụng hình sự, hoạt
độngchứngminhcủacơquanđiềutracó
cácđặctrưngsauđây:
†
NguyễnTrúcThiện(2021),ChứngminhtrongtốtụnghìnhsựViệtNamlýluậnvàthựctiễn,Nxb.
Thôngtinvàtruyềnthông,tr.25-31.
Mộtlà,chứngminhlàtráchnhiệmcủa
cơquanđiềutra.Cơquanđiềutracóchức
năngđiềutratấtcảcáctộiphạmquyđinh
tạiBộluậthìnhsựđểxácđịnhtộiphạmvà
xácđịnhngườiđãthựchiệnhànhviphạm
tội,lậphồsơ,đềnghịtruytố,tìmranguyên
nhânvàđiềukiệntộiphạm.yêucầucáccơ
quan,tổchứchữuquanápdụngbiệnpháp
khắcphụcvàngănngừatộiphạm.
Tronggiaiđoạnđiềutra,cơquanđiều
tracótráchnhiệmxácđịnhmộtcáchđầyđủ,
kháchquan,toàndiện,chínhxáctấtcảnhững
sựkiện,tínhtiếtphảichứngminhtrongvụ
ánbằngchứngcứđượcthuthập,kiểmtra,
đánhgiátheođúngnhữngquiđịnhcủapháp
luậttốtụnghìnhsự.Cáchoạtđộngnàychủ
yếudoĐiềutraviêntiếnhànhdướisựchỉ
đạocủaThủtrưởnghoặcPhóthủtrưởngCơ
quanđiềutra.QuanhệgiữaĐiềutraviênvà
Thủtrưởng,PhóThủtrưởngCơquanđiều
tratronghoạtđộngchứngminhvụánvừa
mangtínhhànhchínhvừamangtínhtốtụng
hìnhsự.Dovậy,hoạtđộngchứngminhcủa
Điềutraviênkhôngchỉtuântheoquiđịnh
củaBLTTHSmàcònchịusựchỉđạocủa
cấptrên.
Trong khi đó, ở giai đoạn xét xử
hoạtđộngchứngminhlàdoThẩmphán,
Hộiđồngxétxửtiếnhành“độclậpvàchỉ
tuân theo pháp luật” mà không chịu sự
chỉ đạo của bất cứ cá nhân hay tổ chức
nào. Mặt khác,trong giai đoạn điều tra,
Điềutraviêncóthểtrựctiếphoặcủythác
điềutra.ĐiềuđócónghĩalàĐiềutraviên
cóthểtrựctiếphoặcgián tiếptiếnhành
hoạtđộngchứngminh.Nhưngtronggiai
đoạn xétxử, Hộiđồng xétxử, Kiểmsát
viên thực hành quyền công tố phải trực
tiếptiếnhànhhoạtđộngchứngminhcông
khai tại phiêntòa đểlàm sáng tỏnhững
vấnđềphảichứngminhtrongvụánhình
66
sựbằngchứngcứđượcxácđịnh,kiểmtra,
đánhgiátạiphiêntòa.
Hailà, Hoạtđộngchứng minh của
cơquanđiềutrađựơctiếnhànhbằngcác
phương pháp mang tính chấtkỹ thuật và
chiếnthuật.Hoạtđộngnàyđặctrưngvới
các hoạtđộng: thu tập tài liệu dùng làm
chứngcứpháplýđểxácđịnhngườithực
hiệnhànhviphạmtộicũngnhưcáctình
tiết khác về thời gian, địa điểm và hành
viphạmtội,lấylờikhaingườitốgiáctội
phạm, những người có liên quan, khám
nghiệmhiệntrường,trưngcầugiámđịnh,
nhậndạng,đốichất,..v.v...Cácphươngtiện
màCơquancóthẩmquyềnđiềutracóthể
ápdụngtrongquátrìnhchứngminhởgiai
đoạnđiềutralàcácphươngtiệnkỹthuật
hìnhsựvàcácbiệnphápchiếnthuậthình
sự.
Cácphươngtiện,biệnphápnàythương
khôngđượcquyđịnhcụthểtrongBộluật
Tốtụnghìnhsựmàđượclàmsángtỏbởi
khoahọcđiềutrahìnhsự.Tuynhiên,việc
sử dụng các phương tiện, các thủ thuật,
chiếnthuậthìnhsựtrongquátrìnhchứng
minhvẫnphảiđảmbảotuânthủquyđịnh
phápluật,đặcbiệtlàphápluậttốtụnghình
sự,bảođảmquyềnconngườivàđápứng
cácyêucầuvềđạođứcnghềnghiệpcủa
Điềutraviênvàcáccánbộđượcphâncông
côngtácđiềutra.Trongkhiđó,hoạtđộng
chứngminhcủaViệnkiểmsát,Tòaánchỉ
đượcthựchiệnbằngcácbiệnphápdoBộ
luậtTốtụnghìnhsựquyđịnh.
Balà,hoạtđộngchứngminhcủacơ
quan điều traphải tuân thủcác trình tự,
thủ tục luật định của giai đoạn điều tra.
Trìnhthủtụcchứngminhbaogồmthẩm
quyền chứng minh, các bước thực hiện
hoạtđộngchứngminh,cácphươngpháp,
cáchthứcthựchiệnchứngminh,kếtquả
chứngminhphảithểhiệntronghồsơvụ
NguyễnHuyThuật(2003),Hoạtđộngchứngminhtronggiaiđoạnđiềutravụánhìnhsự,đềtài
NCKH“Chứngcứvàchứngminhtrongtốtụnghìnhsự,mộtsốvấnđềlýluậnvàthựctiễn”,tr.190.
án. Đốivới mỗi chứngcứ,đều phảitrải
qua quá trình chứng minh bao gồm thu
thập,kiểmtra,đánhgiáchứngcứ.
Thứnhất,Thuthậpchứngcứ.
Thuthậpchứngcứlàhoạtđộngđầu
tiênmàcáccơquanđiềutraphảitiếnhành
trongquátrìnhchứngminhtộiphạm.Để
thuthậpchứngcứ,cơquancóthẩmquyền
điềutrađượcphépápdụngmọibiệnpháp
theoquyđịnhphápluật,baogồm:
-Tiếnhànhcáchoạtđộngđiềutra:
hỏicung,lấylờikhai,khámxét,thugiữ,
tạmgiữđồvật,tàiliệu;khámnghiệmhiện
trường,khámnghiệmtửthi,xemxétdấu
vết trên thân thể, thực nghiệm điều tra,
giám định, định giá; các biện pháp điều
tratốtụngđặcbiệt.
-Yêucầucáccơquan,tổchức,cá
nhâncungcấpchứngcứ,tàiliệu,đồvật,
dữliệuđiệntử,trìnhbàynhữngtìnhtiết
làmsángtỏvụán.
-Tiếp nhận những chứng cứ, tài
liệu,đồvật,dữliệuđiệntửliênquanđến
vụ án do các cơ quan, tổ chức, cá nhân
cungcấp.
Như vậy, ở giai đoạn điều tra, cơ
quan có thẩm quyền điều tra có thể sử
dụng tất cả các phương pháp thu thập
chứngcứ,cábiệtcómộtsốphươngpháp
đượcxemnhưđặcquyềncủacơquanđiều
tra mà những cơquantiến hành tốtụng
khác,ngườibàochữakhôngcóđược.Đây
làmộtnétđộcđáotrongchứngminhcủa
giai đoạn này. Bởi lẽ, các cơ quan tiến
hànhtốtụngởcácgiaiđoạnsausẽkhông
cóthẩmquyềnthựchiệnmộtsốphương
phápnhấtđịnh,chẳnghạn,cácbiệnpháp
điều tra tố tụng đặc biệt. Số lượng các
chứng cứ được thu thập trong giaiđoạn
điềutralànhiềunhấtsovớicácgiaiđoạn
67
tốtụngkhác,chiếmphầnđatrongtổngsố
lượngchứngcứcủavụánhìnhsự.
Bên cạnh những gì thu thập được
bằng các biện pháp kể trên, giai đoạn
điều tra còn thu thập được nhiều thông
tinthôngquahoạtđộngtrinhsát.Tàiliệu
trinh sát không phải là chứng cứ, muốn
đượcsửdụnglàmchứngcứthìphảiđược
chuyển hóa bằng các biệnpháp điều tra
phùhợp.Vídụ,quatrinhsátngoạituyến
pháthiệnđốitượngcấtgiấumatúytrong
lốpxetải,cơquanđiềutratiếnhànhkhám
xétphươngtiệntheothủtụctốtụngđểthu
thậpchứngcứnày.
Thứhai,Kiểmtrachứngcứ
Saukhithuthậpchứngcứ,bằngcác
phươngphápkhácnhauĐiềutraviênphải
tiếnhànhkiểmtrachứngcứ.Bảnchấtcủa
kiểm tra chứng cứ chính là kiểm tra sự
tồntại cácthuộc tínhtrongnhững gì đã
thuthậpđược:tínhkháchquan;tínhliên
quan;tínhhợppháp.
Thứba,Đánhgiáchứngcứ
Đánhgiáchứngcứlàcôngđoạncuối
cùngcủaquátrìnhchứngminh.Đâylàviệc
cơquanđiềutraxácđịnhgiátrịchứngminh
củatừngchứngcứvàtổnghợpcácchứngcứ
đãđượcthuthậpvàkiểmtratrướcđó.Giá
trị chứngminh của chứngcứlàkhả năng
chứngcứcóthểxáclậphoặcphủđịnhmột
tìnhtiếtnàođó.Việcđánhgiágiátrịchứng
minhcủachứngcứđượcĐiềutraviênthực
hiệndựatrêncơsởquyđịnhphápluậtvà
niềm tin nội tâm. Niềm tin nội tâm hình
thànhtrêncơsởquansát,trảinghiệm,nhận
thức,đánhgiámọiphươngdiện,tìnhtiếtcủa
sựviệc,vụánđểđưađếnmộtsựtintưởng
vữngchắcvàokếtluậnvềcáctìnhtiếtcủa
vụánlàphùhợpvớilogicvàkhôngthểkhác
được.Việcđánhgiáchứngcứtrêncơsở
niềmtinnộitâmphảibảođảmnguyêntắc
kháchquan,tinhthần“thiếtdiệnvôtư”và
thượngtônphápluậtcủachủthểđánhgiá,
phảibảođảmvềtrìnhđộ,kinhnghiệm,trí
tuệcủangườiđánhgiákhixemxétchứng
cứtrongmộttổngthểvàmốiquanhệbiện
chứnggiữachúngvớinhau.Nhưvậy,cóthể
hiểuđánhgiáchứngcứtronggiaiđoạnđiều
tralàhoạtđộngtưduyđộclậpcủanhững
ngườicóthẩmquyềntiếnhànhtốtụngởgiai
đoạnnàytrongviệcnghiêncứucáctàiliệu,
chứngcứ,vậtchứngcótronghồsơvụán
hìnhsựđểđưaraquanđiểm,đườnglốivà
quyếtđịnhcáchànhvitốtụngkháccủacác
cơquanđiềutratrongquátrìnhgiảiquyết
vụánhìnhsự.
Nhưđãphântíchởtrên,quanhệgiữa
ĐiềutraviênvàThủtrưởng,Phóthủtrưởng
Cơquan điều tra trong hoạtđộngchứng
minhvụánvừamangtínhhànhchínhvừa
mangtínhtốtụnghìnhsựkhácvớitínhđộc
lập và chỉtuân theo pháp luật củaThẩm
phán.Do vậy, ởmột chừngmực nàođó,
sựtựdođánhgiáchứngcứcủangườitiến
hànhtốtụngtronggiaiđoạnđiềutrahạn
chếhơnsovớigiaiđoạnxétxử.Việcđánh
giáchứngcứtronggiaiđoạnđiềutrabên
cạnhchínhkiếnvàtưduyđộclậptuântheo
cácquyđịnhphápluậtthìđiềutraviên,cán
bộđiềutracũngcầnthựchiệnnghiêmtúc
cácýkiếnchỉđạocủacấptrêntrongquá
trìnhgiảiquyếtvụánhìnhsự.
4.3.Một sốvấn đềđặt ra vàkiến
nghịkhắcphục.
Qua thực tiễn tố tụng, chúng tôi
nhậnthấyrằnghoạtđộngchứngminhcủa
cơ quan điều tra đã đạtđược những kết
quả nhất định. Bằng chứng là nhiều tội
phạm,nhiềuvụánlớnđãđượcpháthiện
vàxửlý.Tỷlệxétxửđạtmứccao,tỷlệán
hủysửa,ánoansaithấp.Tuynhiên,vẫn
còntồntạimộtsốvấnđềcầnđượcđặtra
đểgiảiquyết.
Thứ nhất, quy định của pháp luật
phụcvụchocôngtácđiềutravụánhình
sựchưathựcsựđápứngđượccôngviệc
hiệntại.Cụthể,quyđịnhvềnhữngvấnđề
cầnphảichứngminhtrongquátrìnhđiều