Hợp đồng và khế ước trong
kinh tế thị trường
Trong giao lưu dân sự, kinh tế, thương mại,
pháp luật của nhiều nước có nền kinh tế thị
trường phát triển đều sử dụng hai hình thức
ký kết hợp đồng hoặc ký kết khế ước. Ở
nước ta, vào công cuộc đổi mới trên 20 năm, năm 2005, Quốc hội đã
thông qua Bộ luật Dân sự làm nền tảng cho các mối giao lưu dân sự, kinh
tế.
Đáng chú ý là tất cả các mối giao lưu kể trên đều được Luật Dân sự và các
đạo luật khác quy định chỉ dùng hình thức hợp đồng, không dùng hình
thức khế ước. Nói riêng Bộ luật Dân sự gồm 777 điều đã có tới 205 điều
từ điều 388 đến 593 ấn định về các loại hợp đồng, nội dung cụ thể của
từng chủng loại, quyền nghĩa vụ các bên tham gia, trách nhiệm bồi thường
thiệt hại...
Luật về nhà ở (2005), Luật kinh doanh bất động sản (2006) cùng sử dụng
hình thức hợp đồng trong tất cả các mối giao lưu về bất động sản và nhà ở.
Hình thức khế ước tuy không xuất hiện trong các đạo luật nhưng đã được
sử dụng trong đời sống thực tiễn của dân ta từ lâu đời như việc mua bán
ruộng đất, nhà cửa trước đây chúng ta có phòng quản lý văn khế, (giấy tờ
khế ước) hoặc trong một thời gian sau giải phóng miền Nam có phòng
chưởng khế, nay ở các tỉnh gọi là phòng công chứng có chức năng chính
là chứng thực các giấy tờ giao dịch dân sự (các giao dịch bằng khế ước).
Vậy nên chẳng cần phân biệt hình thức hợp đồng với hình thức khế ước
xem nó có tác dụng thực tiễn gì, nếu không phân biệt thì nó có tác hại như
thế nào trong đời sống kinh tế thị trường, trong hoạt động của Nhà nước
pháp quyền và xây dựng xã hội dân sự ở nước ta.
Từ những giao lưu dân sự nhỏ trong công việc thường ngày đến những
mối quan hệ lớn có tầm bao quát vĩ mô, giữa cá nhân với các nhân, tổ
chức với tổ chức, cá nhân với tổ chức nói chung, được thể hiện ở 3 mối
quan hệ lớn.
1. Quan hệ cạnh sinh
Quan hệ cạnh sinh (antibiose) được hiểu như nếu hai bên ký 1 văn bản
hợp đồng hoặc khế ước thì quyền của bên này phải là nghĩa vụ của bên
kia, quyền của bên kia phải là nghĩa vụ của bên này. Quyền, lợi ích và
nghĩa vụ của hai bên là ngược chiều, lợi ích của bên này là thiệt hại của
bên kia (và ngược lại).
Trong quan hệ mua bán, người mua muốn mua được giá thấp, người bán
lại muốn bán với giá cao, hai bên có lợi ích ngược chiều nên mỗi bên đều
nỗ lực bảo vệ lợi ích của mình, mâu thuẫn với lợi ích bên kia. Trong quan
hệ giữa chủ nợ với người đi vay, giữa người thuê với người cho thuê, giữa
người đi cầm cố, thế chấp tài sản với người nhận cầm cố, thế chấp đều là
các mối quan hệ ngược chiều qua lại về quyền và nghĩa vụ giữa 2 bên.
Trong quan hệ giữa các doanh nghiệp dù là quan hệ quốc nội hay quốc tế,
trong bất kỳ lĩnh vực nào: mua bán hàng hoá, cung cấp dịch vụ, bảo vệ
quyền sở hữu trí tuệ, bản quyền hay thương quyền... mỗi bên đều phải giữ
được lợi thế của mình, tăng sức cạnh tranh nên các quyền, lợi ích, nghĩa
vụ giữa các bên đều quan hệ ngược chiều, ngược hướng.
Đã là những quan hệ cạnh sinh thì hai bên cần ký kết một bản khế ước
(contrat) không nên ký một bản hợp đồng (convention). Vì sao cần có sự
phân biệt? Hãy xem một bản hợp đồng có điều gì khác với một bản khế
ước.
2. Quan hệ cộng sinh
Quan hệ cộng sinh (symbiose) được hiểu khi hai bên ký một văn bản hợp
đồng hoặc khế ước thì hai bên đều cùng hưởng, cùng chịu, cùng chia sẻ
các hoạt động, thụ hưởng kết quả. Gặp khó khăn các bên gặp nhau tìm
biện pháp khắc phục bao gồm cả những biện pháp có lợi hoặc không có
lợi cho mình. Trong quan hệ cộng sinh, các quyền, lợi ích và nghĩa vụ
phần lớn là thuận chiều, cùng chiều, ít trái ngược hoặc không có trái
ngược.
Trong quan hệ thành lập một công ty như công ty trách nhiệm hữu hạn,
công ty cổ phần, công ty hợp danh hoặc 1 hợp tác xã, một liên doanh với
nước ngoài, các thành viên tham gia đều cùng chung một mục đích, cùng
thực hiện các nghĩa vụ, cùng hưởng các lợi ích theo điều lệ, được coi như
1 bản hợp đồng gốc.
Trong quan hệ thành lập các hội, các hiệp hội hiện nay, theo pháp luật
nước ta, các bên tham gia đều có các quyền, nghĩa vụ cùng chiều, cùng
hưởng, không có mối quan hệ ngược chiều giữa các thành viên.
Những quan hệ cộng sinh cần được ký kết bằng một bản hợp đồng
(convention) không thể ký bằng một bản khế ước.
Do có thói quen của mấy thập kỷ hoạt động theo chế độ bao cấp, các mối
quan hệ dân sự, kinh tế, thương mại đều được giao lưu trong quan hệ cộng
sinh, mọi hoạt động đều tuân theo các chỉ tiêu kế hoạch, các bên đều cùng
chung một mục đích phục vụ nền kinh tế tập trung, lợi nhuận nhiều hay bị
thua lỗ, hưởng nhiều hưởng ít đều được chia sẻ qua lại. Đã là các quan hệ
cộng sinh, nhà lập pháp coi hình thức hợp đồng hay hơn hình thức khế
ước, coi nhẹ các quan hệ cạnh sinh của kinh tế thị trường nên không đề
cập đến hình thức khế ước là một hình thức cần có bên cạnh hình thức hợp
đồng.
Hợp đồng là hình thức pháp luật chủ yếu của các quan hệ cộng sinh – khế
ước là hình thức pháp luật chủ yếu của các quan hệ cạnh sinh.
Đương nhiên khi muốn giao ước hợp tác trong một lĩnh vực nhất định, hai
bên có thể thoả thuận lựa chọn hình thức hợp đồng hay khế ước miễn là
cân nhắc kỹ các mối quan hệ cộng sinh hay cạnh sinh trong giao ước. Sự
lựa chọn linh hoạt giữa 2 hình thức hợp đồng hoặc khế ước được áp dụng
nhiều trong hoạt động dịch vụ như dịch vụ vận chuyển, dịch vụ xây dựng
nhà ở, dịch vụ y tế, quan hệ tặng cho tài sản...
Các quan hệ mua bán hàng hoá, tài sản, vay mượn, thuê mướn, cầm cố,
thế chấp tài sản thì cần thiết phải dùng hình thức khế ước, không thể có sự
lựa chọn giữa 2 hình thức, không nên dùng hình thức hợp đồng.
3. Quan hệ phụ thuộc
Quan hệ phụ thuộc (subordination) được hiểu như hai bên giao ước, trong
đó bên này phụ thuộc hoàn toàn vào bên kia.
Các tập đoàn kinh tế lớn ở một số nước thành lập ra công ty mẹ, công ty
con, các chi nhánh, văn phòng đại diện ở nước ngoài, mối quan hệ nội bộ
đó đều là các quan hệ phụ thuộc.
Ở nước ta, doanh nghiệp nước ngoài và doanh nghiệp các thành phần kinh
tế đang có xu hướng thành lập công ty mẹ, công ty con.