Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Tìm từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia đình và công cụ sản xuất trong thành ngữ

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

TÌM TỪ CHỈ ĐỒ DÙNG CÁ NHÂN, DỤNG CỤ

GIA ĐÌNH VÀ CÔNG CỤ SẢN XUẤT TRONG

THÀNH NGỮ

LÝ THỊ DUNG

Hậu Giang, tháng 05 năm 2013

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

TÌM TỪ CHỈ ĐỒ DÙNG CÁ NHÂN, DỤNG CỤ

GIA ĐÌNH VÀ CÔNG CỤ SẢN XUẤ TRONG

THÀNH NGỮ

Giảng viên hướng dẫn: Sinh vên thực hiện:

NGUYỄN THỊ THU THỦY LÝ THỊ DUNG

Hậu Giang, tháng 05 năm 2013

LỜI CẢM ƠN

Đề tài khóa luận tốt nghiệp này được hoàn thành không chỉ là nhờ vào sự nỗ

lực của bản thân tôi, mà nó còn có sự tận tình giúp đỡ của quý thần cô Trường Đaị

học Võ Trường Toản, và nhất là sự tận tình truyền đạt kiến thức cũng như những kinh nghiệm làm bài của giáo viên hướn dẫn.

Em xin chân thành gửi lời cảm ơn đến tất cả quý thầy cô cũng như bạn bè đã

giúp đỡ em trong suốt thời gian vừa qua. Đặc biệt em chân thành cám ơn cô hướng

dẫn Nguyễn Thị Thu Thủy đã tận tậm chỉ bảo và giúp đỡ em trong suốt thời gian

thực hiện khóa luận này.

Người viết đã nỗ lực hết mình để hoàn thành luận văn, tuy nhiên, luận văn

chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được ý kiến đóng góp

Sinh viên thực hiện

của quý thầy cô và các bạn. Xin trận trọng cảm ơn!.

Lý Thị Dung

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài này là do chính tôi thực hiện, hoàn toàn không trùng

với bất cứ đề tài nghiên cứu khoa học nào. Tôi sẽ hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội

dung của đề rài.

Sinh viên thực hiện Lý Thị Dung

TÓM TẮT

Với đề tài khóa luận là từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia đình, công cụ sản xuất trong thành ngữ, người viết chia đề tài ra làm ba phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận.

Với phần mở đầu thì gồm có 5 nội dung:

1. lí do chọn đề tài

2. lịch sử vấn đề 3.mục đích nghiên cứu

4. phạm vi nghiên cứu

5. phương pháp nghiên cứu.

Còn phần nội dung thì tôi chia làm ba chương

Chương 1: Một số vần đề chung về từ tiếng việt. Chương này chúng tôi trình

bài một số quân niệm về từ tiếng việt, cũng như đặc điểm chức năng của từ.

Chương 2: Một số vấn đề chung về thành ngữ. Ở chương hai này chúng tôi

nêu lên một số khái niệm về thành ngữ của các tác giả khác nhau nhằm tìm ra khái

niệm về thành ngữ nói chung. Đồng thời tôi cũng trình bày một số đặc điểm của

thành ngữ, cách phân loại thành ngữ cũng như phân biệt thành ngữ và tục ngữ.

Chương 3: Gía trị ngữ nghĩa của các từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia đình,

và công cụ sản xuất trong thành ngữ. Ở chương này chúng tôi tập trung phân tích

gía trị ngữ nghĩa của các thành ngữ có chứa các từ ngữ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia đình và công cụ sản xuất, để hiểu thêm ý nghĩa của các từ ngữ đó.

Về phần kết luận người viết nêu ngắn gọn một vài nhận xết về thành ngữ tiếng

việt.

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 5

4. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 5

5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 5

PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................... 7

Chương I: Một số vấn đề vềtừ Tiếng Việt .................................................. 7

1.1. Quan niệm về từ Tiếng Việt ............................................................. 7 1.1.1. Từ tiếng việt trùng với âm tiết ......................................................... 7

1.1.2. Từ tiếng việt không hoàn toàn trùng với âm tiết ............................. 7

1.2. Các kiếu cấu tạo từ của Tiếng Việt.................................................. 8 1.2.1. Từ đơn .............................................................................................. 8

1.2.2. Từ ghép ............................................................................................ 9

1.2.2.1. Từ ghép đẳng lập .......................................................................... 9

1.2.2.2. Từ ghép chính phụ ...................................................................... 10

1.2.3. Từ láy ............................................................................................. 10

1.3. Các thành phần nghĩa của từ ......................................................... 12 1.3.1. Nghĩa biểu vật ................................................................................ 12

1.3.2. Nghĩa biểu niệm ............................................................................. 12

1.3.3. Nghĩa biểu thái ............................................................................... 13

1.4. Sự chuyển nghĩa của từ .................................................................. 13 1.4.1. Phương thức chuyển nghĩa của từ trong hệ thống ......................... 13

1.4.1.1. Phương thức ẩn dụ ...................................................................... 13

1.4.1.2. Phương thức hoán dụ .................................................................. 14 1.4.2. Phương thức chuyển nghĩa của từ trong hoạt động ....................... 15

1.5. Sự hiện thực hóa các bình diện của từ trong hoạt động .............. 15 1.5.1. Sự chuyển hóa chức năng của từ ................................................... 16 1.5.2. Sự hiện thực hóa ý nghĩa của từ ..................................................... 16 1.5.2.1. Thành phần ý nghĩa biểu thái thai đổi ......................................... 16 1.5.2.2. Thành phần ý nghĩa biểu vật chuyển thành chiếu vật ................. 17

Chương II: Một số vấn đề về thành ngữ .................................................. 18 2.1. Khái niệm về thành ngữ ................................................................. 18

2.2. Đặc điểm của thành ngữ ................................................................. 19

2.2.1. Tính biểu trưng............................................................................... 19

2.2.2. Tính dân tộc và tính cụ thể ............................................................. 19 2.2.3.Tính biểu thái .................................................................................. 19

2.2.4. Tính điệp và đối ............................................................................. 20

2.2.5. Tính cố định về hình thái - cấu trúc ............................................... 21

2.3. Phân loại thành ngữ và phân biệt thành ngữ với tục ngữ ........... 21

2.3.1. Phân loại thành ngữ ..................................................................... 21 2.3.1.1. Thành ngữ so sánh ...................................................................... 21 2.3.1.2. Thành ngữ miêu tả ẩn dụ ............................................................ 23

2.3.1.3. Thành ngữ mang tính biểu trưng thấp ......................................... 25

2.3.1.4. Thành ngữ mang tính biểu trưng cao .......................................... 25

2.3.1.5.Thành ngữ đa phong cách ........................................................... 25

2.3.1.6. Thành ngữ gọt giũa ..................................................................... 25

2.3.1.7. Thành ngữ khẩu ngữ ................................................................... 25

2.3.2. Phân biệt thành ngữ với tục ngữ ................................................ 26

Chương III: Gía trị ngữ nghĩa của các từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ

trong sinh hoạt gia đình, trong sản xuất có trong thành ngữ ..................... 28

3.1. Thống kê .......................................................................................... 28

3.2. Các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong sinh hoạt gia đình ................ 28 3.2.1. Chén ............................................................................................... 28

3.2.2. Bát đũa mâm .................................................................................. 30

3.2.3. Nồi .................................................................................................. 35

3.2.4. Mẻ kho ........................................................................................... 36

3.2.5. Dao thớt .......................................................................................... 37

3.2.6. Chổi ................................................................................................ 39 3.2.7. Chăn gối, giường chiếu .................................................................. 39

3.2.8. Đèn ................................................................................................. 40

3.2.9. Chum chậu ..................................................................................... 42 3.2.10. Chĩnh hũ vại ................................................................................. 43

3.3. Các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ cá nhân ............................................ 43 3.3.1. Áo, Quần ........................................................................................ 43 3.3.2. Khăn ............................................................................................... 48

3.3.3.Guốc ................................................................................................ 48 3.3.4. Son phấn ......................................................................................... 48 3.3.5. Kim chỉ ........................................................................................... 51

3.3.6. Đàn ................................................................................................. 51

3.4. Các từ chỉ đồ dùng, công cụ trong sản xuất ................................. 52 3.4.1. Thúng, nia, sàng ............................................................................. 52 3.4.2. Rìu .................................................................................................. 54

3.4.3. Búa ................................................................................................. 54

3.4.4. Mai ................................................................................................. 54

3.4.5. Nom lờ nò ...................................................................................... 55

PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................... 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 57

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Khi nhắc đến Việt Nam, người ta thường hay liên tưởng ngay đến một đất nước

anh hùng, với truyền thống cách mạng vẻ vang, một đất nước có bề dày lịch sử văn

hóa lâu đời. Nét đẹp ấy không chỉ thể hiện trong âm nhạc, hội họa ,điêu khắc hay

kiến trúc mà nó còn đi vào đòi sống văn chương. Tiêu biểu nhất đó là nền văn học

dân gian, từ xưa, Ông Cha ta đã biết dùng những câu ca dao, tục ngữ và thành ngữ

để ghi lại những giá trị tinh hoa văn hóa của dân tộc.

Tuy nền văn hóa ở mỗi quốc gia, mỗi dân tộc khác nhau nhưng đều mang những

nét đặc sắc riêng, và thành ngữ đã phần nào phản được những nét văn hóa đặc trưng

riêng biệt ấy. Bởi thành ngữ không những là một đơn vị từ vựng đặc biệt, một bộ

phận quan trọng của ngôn ngữ mà thành ngữ còn là một bộ phận cấu thành văn hóa

của mỗi dân tộc.

Trong mọi thời đại, thành ngữ vẫn khẳng định được giá trị của nó. Trong giao

tiếp hàng ngày thành ngữ được sử dụng một cách thường xuyên và rất tự nhiên như

một đơn vị từ vựng.

Từ trước đến nay, tuy đã có một số công trình nghiên cứu về thành ngữ, xuất phát

từ các góc độ, khuynh hướng và phương pháp tiếp cận khác nhau, những bài viết,

những công trình đó cung cấp cái nhìn mới mẻ, đa diện hơn về thành ngữ tiếng

Việt. Có thể nói, thành ngữ là mảnh đất đã được cày xới nhiều và cũng đã thu được

nhiều thành tựu. Thế nhưng theo chúng tôi, việc tìm hiểu đặc trưng văn hóa- ngôn

ngữ qua thành ngữ vẫn có thể bàn luận thêm, nghiên cứu sâu hơn và toàn diện hơn.

Với khả năng hạn hẹp của mình chúng tôi chỉ nghiên cứu Từ chỉ đồ dùng cá nhân

,dụng cụ trong sinh hoạt gia đình và trong sản xuất có trong thành ngữ. Với đề tài

này, chúng tôi muốn làm rõ hơn về các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong thành ngữ

dưới ánh sáng của ngôn ngữ học.

Nghiên cứu về đề tài này, mặc dù đã cố gắng hết sức nhưng chắc chắn bài viết sẻ

không tránh khỏi những khiếm khuyết. Chính vì vậy, người viết rất mong nhận

được sự đóng góp từ phía quý thầy cô và bạn bè. Hy vọng với những đều làm được

của đề tài, phần nào giúp cho người đọc hiểu sâu sắc hơn về thành ngữ Việt Nam.

2. Lịch sử vấn đề.

Nhắc đến sự phát triển của nền văn học dân gian Việt Nam không thể nào không

nhắc đến sự đóng góp của Thành ngữ. Với khoảng 1897 câu thành ngữ với những

giá trị, ý nghĩa khách nhau đã thực sự đi vào lòng người đọc. Còn về măt từ ngữ thì

từ trước tới nay,đã xuất hiện khá nhiều công trình nghiên cứu về từ ngữ tiếng việt.

Dưới đây người viết xin điểm qua một số công trình ngôn ngữ làm nền cho quá

trình nghiên cứu:

- Trong giáo trình, “Từ vựng học Tiếng Việt” , nhà xuất bản đại học sư phạm ,

2006, Đỗ Hữu Châu đã khái quát về từ vựng học Tiếng Việt. Ông cho rằng “ Từ

vựng của tiếng việt là hệ thống các từ và ngữ cố định. Từ là đơn vị từ vựng chủ yếu

của từ vựng”. Còn về phần nghĩa của các từ thì ông cho rằng ; nghĩa của các từ định

danh bao gồm: nghĩa biểu vật, nghĩa biểu niệm, nghĩa ngữ pháp, nghĩa biểu thái và

nghĩa liên hội. Đồng thời ông còn trình bày một cách hệ thống về hiện tượng nhiều

nghĩa và sự chuyển nghĩa của từ. Trong phần này, Đỗ Hữu Châu đã nêu lên khái

niệm, nguyên nhân, các dạng chuyển nghĩa, phương thức và các dạng chuyển nghĩa,

phân biệt chuyển nghĩa từ vựng và chuyển nghĩa tu từ. Trên cở này, Đỗ Hữu Châu

giới thiệu về các trường từ vựng và ngữ nghĩa, tức là hệ thống các đơn vị từ vựng

xét theo sự đồng nhất và đối lập về nghĩa. Ông chia thành trường dọc và trường

ngang. Sau cùng Đỗ Hữu Châu đã chỉ ra các quan hệ cấp loại, toàn bộ và bộ phận,

đồng nghĩa và trái nghĩa, đồng âm và gần nghĩa. Có thể nói, Đỗ Hữu Châu đã lí giải

những vấn đề trên xét trong nội bộ tiếng việt.

- Trong “Giáo trình tiếng việt”, nhà xuất bản Giáo dục, 1987 của Bùi Tất

Tươm đã nghiên cứu về hiện tương nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ

tiếng Việt. Trong phần nghiên cứu về hiện tượng nhiều nghĩa thì tác giả đã đưa ra

khái niệm, nguyên nhân và phân loại trong từ nhiều nghĩa. Còn trong hiện tượng

chuyển nghĩa thì tác giả nhấn mạnh về phương thức và cơ chế chuyển nghĩa, đồng

thời tác giả cũng phân biệt chuyển nghĩa từ vựng và chuyển nghĩa tu từ.

- Còn trong “Từ và nhận diện từ tiếng việt”, nhà xuất bản Giáo dục, 1996

Nguyễn Thiện Giáp đã xác định từ là đơn vị cơ bản của tiếng Việt. Ông đã khảo sát

các thuộc tính của từ. Bên cạnh đó, tác giả cũng nghiên cứu về ngữ đơn vị tương

đương với từ tiếng việt. Ngoài ra, trong “Từ vựng học tiếng việt”,nhà xuất bản giáo

dục, 2003, Nguyễn Thiện Giáp đã coi mỗi âm tiết tiếng Việt như là một từ và tác

giả đã chứng minh một cách thấu đáo và tỉ mỉ. Những đơn vị do tiếng kết hợp với

tiếng được tác giả gọi chung là ngữ, bao gồm ngữ định danh, thành ngữ, ngữ láy âm

và quán ngữ. Bên cạnh đó tác giả đi phân tích cơ cấu ngữ nghĩa của tiếng việt trên

các trường hợp: nghĩa và ngữ cảnh, hiện tượng đa nghĩa, hiện tượng từ tương tự.

Ngoài ra ông còn phân tích về sự hình thành, tồn tại và phát triển của từ vựng học

tiếng Việt.

Trên đây là những công trình nghiên cứu về ngôn ngữ học, tuy nhiên chúng tôi xin

điểm qua những công trình nghiên cứu về thành ngữ,….

Nghiên cứu thành ngữ trong tiếng Việt nói chung, có thể nói đến giai đoạn hiện nay

đã thu được nhiều kết quả đáng ghi nhận.

- Công trình nghiên cứu đầu tiên trong tiếng Việt là “Về tục ngữ và ca dao”

của Phạm Quỳnh được công bố năm 1921. Tuy nhiên, đến những năm 60 của thế kỉ

XX, việc nghiên cứu thành ngữ mới có được cơ sở khoa học nghiêm túc.

- Cái mốc quan trọng trong việc nghiên cứu thành ngữ học Việt Nam là việc

xuất bản từ điển “Thành ngữ tiếng Việt” (1976) của Nguyễn Lực và Lương Văn

Đan. Công trình này tuy còn chưa bao quát được hết tất cả các thành ngữ tiếng Việt

nhưng nó đã cung cấp cho các nhà ngôn ngữ học và những ai quan tâm đến vấn đề

này một tài liệu bổ ích, có giá trị to lớn.

- Còn Đỗ Hưu Châu trong quyển “ Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt”, nhà xuất

bản giáo dục 1981 đã dành một phần của chương ba để nghiên cứu về thành ngữ.

Ông đã nêu lên các quan niệm của mình về khái niệm thành ngữ, phân loại thành

ngữ. Ngoài ra ông còn căn cứ vào kết cấu cú pháp gốc của thành ngữ để phân chia

thành ngữ thành hai loại: thành ngữ có kết cấu câu và thành ngữ có kết cấu cụm từ.

Đồng thời, ông còn nêu lên sự khác biệt giữa thành ngữvà tục ngữ về các mặt: hình

thức ngữ pháp. Nội dung ý nghĩa, đối tượng nghiên cứu.

- Cù Đình Tú trong “ Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng việt”,nhà xuất

bản Đại học và trung học chuyên nghiệp 1983 đã dựa vào tiêu chí chức năng để

phân biệt thành mgữ và tục ngữ. Tác giả cho rằng thành ngữ có chức năng định

danh còn tục ngữ có chức năng thông báo, do chức năng khác nhau nên, cấu tạo ngữ

pháp của chúng cũng khác nhau. Ông còn cho rằng “thành ngữ tiếng Việt là loại

đơn vị từ vựng có sức biểu hiện lớn, có giá trị sử dụng cao, “ là quân đội tinh nhuệ

của dân tộc””.[16; tr. 154]

- Còn trong “ Từ và nhận diện từ tiếng Việt”, nhà xuất bản Giáo dục 1996 của

Nguyễn Thiện Giáp đã đưa ra ý kiến của mình về khái niệm thành ngữ so sánh và

cụm từ so sánh. Qua đó, tác giả nêu lên các dạng của thành ngữ so sánh và thành

ngữđược phân làm hai loại: thành ngữ so sánh và thành ngữ ẩn dụ khi dựa vào chức

năng các đơn vị từ vựng.

- Giáo trình “ Từ vựng học tiếng Việt” của Nguyễn Thị Thu Thủy đề cập đến

ngữ cố định, đặc điểm của thành ngữ, phân loại thành ngữ, phân biệt thành ngữ với

tục ngữ và gia trị sử dụng của thành ngữ.

- Hoàng Văn Hành trong “ kể chuyện thành ngữ tuc ngữ”, nhà xuất bản Khoa

Học Xã Hội 2002, trong quyển này ông đã kể và sưu tầm rất nhiều câu chuyện vui

để giải thích, giới thiệu nguồn gốc hình thành các thành ngữ.

- Trong quyển “ Từ điển thành ngữ - tục ngữ Việt Nam”, Nguyễn Bích Hằng

đã tập hợp khoảng 3500 câu thành ngữ và tục ngữ đã được tác giả đã giải thích

tường tận ý nghĩa của từng câu một cách dễ hiểu, dễ nhớ. Đây sẽ là tài liệu rất bổ

ích cho những ai nghiên cứu về thành ngữ và tục ngữ.

- Trong giáo trình “ phong cách học Tiếng Việt” Ths. Nguyễn Văn Nở, đã

trình bày khái niệm về thành ngữ, cách phân chia thành ngữ dựa trên phạm vi sử

dụng cũng như đặc điểm khái quát của từng loại thành ngữ và giá trị sử dụng của

chúng.

- Còn giáo trình “ Văn học Dân gian” của thầy Trần Văn Nam đã trình bày sự

khác nhau cơ bản giữa thành ngữ và tục ngữ.

- Ngoài ra còn có thể kể thể kể đến luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thị Bảo với

đề tài “Ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ động vật trong thành ngữ tiếng Việt”

Trong công trình này, Nguyễn Thị Bảo đã nghiên cứu khá kĩ về ngữ nghĩa văn hóa

của từ ngữ chỉ động vật trong thành ngữ tiếng Việt, có sự so sánh với các từ ngữ chỉ

động vật trong thành ngữ tiếng Anh.

Tóm lại, đã có nhiều công trình nghiên cứu về thành ngữ, tuy nhiên với đề tài

“Từ chỉ đò dùng cá nhân, dụng cụ gia đình và công cụ sản xuất trong thành ngữ”

thì chưa có công trình nào nghiên cứu. Vì thế luận văn này sẽ đi sâu vào chỗ còn bỏ

trống đó.

3. Mục đích nghiên cứu

Với đề tài “Từ chỉ đò dùng cá nhân, dụng cụ gia đình và công cụ sản xuất trong

thành ngữ” chúng tôi có dịp nghiên cứu và tìm hiểu thêm về thành ngữ tiếng Việt

của dân tộc. Đây cũng là cơ hội để chúng tôi được học hỏi và mở rộng thêm kiến

thức của mình về lĩnh vực này .

Bên cạnh đó việc nghiên cứu về từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong sinh hoạt gia đình

trong sản xuất nông nghiệp có trong thành ngữ cũng phần nào làm rõ giá trị của

chúng trong đời sống tinh thần của người Việt.

4. Phạm vi nghiên cứu

Với bất kì công trình khoa học nào, tên gọi đã tự giới hạn phạm vi khảo sát. Cũng

qua tên đề tài, người viết tự đặt ra cái đích cần phải đạt tới, vấn đề cần phải đào sâu,

góc độ cần phải tiếp cận và cả phương pháp giải quyết. Ở đây, trong khuôn khổ của

luận văn, chúng tôi chỉ giới hạn tìm hiểu các thành ngữ có từ chỉ đồ dùng cá nhân,

dụng gia đình và công cụ sản xuất trong thành ngữ tiếng Việt.

5. Phương pháp nghiên cứu

Do tính chất của đề tài và do nhiệm vụ khoa học mà đề tài đặt ra, chúng

tôi sử dụng tổng hợp nhiều phương pháp nghiên cứu như sau:

- Phương pháp thống kê: mục đích của việc sử dụng phương pháp này là

nhằm thống kê tất cả các thành ngữ có từ chỉ đồ dùng,dụng cụ trong thành ngữ tiếng

Việt đồng thời trích dẫn những câu chứa những từ ngữ đó làm tư liệu cho quá trình

nghiên cứu.

- Phương pháp phân loại: Trên cơ sở ngữ liệu đã thống kê, chúng tôi toến hành

phân nhóm các từ.

- Phương pháp phân tích: chúng tôi sẽ sử dụng phương pháp này để phân

tích đặc trưng ngữ nghĩa của các từ chỉ chỉ đồ dùng,dụng cụ trong thành ngữ tiếng

Việt. Từ đó chúng tôi có thể hiểu sâu hơn về cái hay và sự độc đáo của các từ ngữ

chỉ đồ dùng , dụng cụ có trong thành ngữ tiếng việt.

Các phương pháp này có tầm quan trọng như nhau và được vận dụng xuyên suốt

luận văn. Tất cả nhằm mục đích duy nhất: giải quyết vấn đề luận văn đã đặt ra.

PHẦN NỘI DỤNG

CHƯƠNG I: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ TỪ NGỮ TIẾNG VIỆT

1.1 Quan niệm về từ tiếng Việt

Từ trước đến nay đã có rất nhiều quan niệm khác nhau về từ tiếng việt.Cũng nhu

các định nghĩa khác nhau về từ tiếng Việt của các nhà ngôn ngữ học. Nhưng nhìn

một cách tổng thể mà nói thì có hai khuynh hướng đó là: Từ tiếng việt trùng với âm

tiết (hay tiếng) và tiếng việt không hoàn toàn trùng với âm tiết.

1.1.1.Từ tiếng Việt trùng với âm tiết (hay tiếng)

Tiêu biểu cho khuynh hường này thì ta có các định nghĩa về từ tiếng việt như

sau:

M.B.Emeneau, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Thiện Giáp là những tác giả tiêu biểu cho

khuynh hướng này.

* Trước tiên là M.B.Emeneau ông cho rằng: “ Từ bao giời cũng tự do về mặt

âm vị học, nghĩa là có thể miêu tả bằng những danh từ của sự phân bối các âm vị

và bằng những thanh điệu”.

* Cao Xuân Hạo: “ Chúng ta hiểu tính đa dạng về tên gọi mà các tác giả khác

nhau đã đề nghị cho các đơn vị khách thường đó của các ngôn ngữ đơn lập là: tiết

vị (syllabophoneme), hình tiết (morphosyllabeme), từ tiết (wordsyllabe), đơn tiết

(monosyllabe) hoặc đơn giản là từ (word) . Thực ra, nó chính là âm, hình vị hoặc từ

và tất cả là đồng thời. Nếu chúng ta so sánh các ngôn ngữ Châu Âu về cơ cấu xoay

quanh ba trục đươc tạo thành bởi các đơn vị cơ bản là âm vị, hình vị và từ, thì cơ

cấu của Tiếng Việt hầu như là sự kêt hợp ba trục đó tạo thành một trục duy nhất,

âm tiết”.

* Nguyễn Thiện Giáp cho rằng: “Từ của tiếng việt là một chỉnh thể nhỏ nhất

có nghĩa của dùng để tạo câu nói, nó có hình thức của một âm tiết, một “chữ” viết

liền”, [5; tr.168]

1.1.2. Từ tiếng việt không hoàn toàn trùng với âm tiết

Còn về khuynh hường này thì ta cũng có các định nghĩa như sau;

* Nguyễn Văn Tu: “ Từ là đơn vị nhỏ nhất và độc lập, có hình thức vật chất (

vỏ âm thanh là hình thức), và có nghĩa, có tính chất biện chứng và lịch sử”. [17 ;

tr. 20]

* Nguyễn Kim Thản: “ Từ là đơn vị cơ bản của ngôn ngữ có thể tách khỏi đơn

vị khác của lời nói để vận dụng một cách độc lập và là một khối hoàn chỉnh về ngữ

âm, ý nghĩa ( từ vựng, ngữ pháp) và chức năng ngữ pháp”.

* Hồ Lê: “Từ là đơn vị ngôn ngữ có chức năng định danh phi liên kết hiện

thực, hoặc chức năng mo phỏng tiếng động, có khả năng kết hợp tự do, có tính

vững chắc về cấu tạo và tính nhất thể về ý nghĩa”. [11; tr.104]

* Đái Xuân Ninh thì ông cho rằng: “ Từ là đơn vị cơ bản của cấu trúc ngôn

ngữ ở hình vị cụm từ. Nó được cấu tạo bằng một hay nhiều đơn vị ở hàng ngay sau

nó tức là hình vị và lập thành một khối hoang chỉnh”. [14; tr. 24]

* Lưu Vân Lăng thì: “… Những đơn vị dùng tách biệt nhỏ nhất mới là từ. Có

thể nói từ đơn vị tách biệt nhỏ nhất. Nói cách khách, từ là ngữ đoạn tĩnh nhỏ nhất

[9; tr. 213]. Từ có thể gồm nhiều tiếng không tự do hoặc chỉ một tiếng từ do hay

nhiều tiếng tự do kết hợp lại không theo quan hệ thuần cú pháp Tiếng Việt”. [9;

tr.214]

* Đỗ Hữu Châu: “ Từ của tiếng Việt có một số âm tiết cố định, bất biến, có

một ý nghĩa nhất định, nằm trong một phương thức ( hoặc kiểu cấu tạo) nhất định,

tuân theo những đặc điểm ngữ pháp nhất định, lớn nhất trong từ vựng và nhỏ nhất

để cấu tạo câu”. [2; tr.14]

Tóm lại: Mặc dù có hai khuynh hướng khác nhau về từ tiếng Việt, nhưng nhìn

chung các tác giả đều thống nhất với nhau ở những tiêu chí xác định từ tiếng việt.

Đó là dựa vào các đặc điểm như: có nghĩa, tính cố định sẵn có, bắt buộc và khả

năng hoạt động tự do trong lời nói để xác định từ.

1.2. Các kiểu cấu tạo từ của tiếng Việt

1.2.1. Từ đơn

Từ đơn là những từ được cấu tạo bởi một tiếng độc lập. Thí dụ: Nhà, xe, xanh,

trắng, tím,sách,…

- Nếu xét về mặt lịch sử, hầu hết từ là những từ đã có từ lâu đờn. Một số từ có

nguồn gốc thuần Việt, một số từ vay mượn từ các ngôn ngữ nước ngoài như Tiếng

Hán, Tiếng Pháp, Tiếng Anh, Tiếng Nga,…

- Còn xét về mặt ý nghĩa, thì từ đơn biểu thị những khái niệm cơ bản trong

sinh hoạt đời sống hàng ngày của người việt, biểu thị các hiện tượng thiên nhiên,

các quan hệ gia đình, xã hội, các số đếm,…

- Xét về mặt số lượng, tuy không nhiều bằng từ ghép và từ láy ( theo thống kê

của A.Derode, từ đơn chiếm khoảng 25% trong tổng số từ tiếng việt, biểu thị các

khái niệm có liên quan đến đời sống và là cơ sở để tạo từ mới cho tiếng Việt.

1.2.2. Từ ghép

Từ ghép là những từ có hai hoặc hơn hai tiếng được ghép lạu với nhau dựa

trên quan hệ ý nghĩa.

Còn dựa vào quan hệ ngữ pháp thì ta có thể phân từ ghép ra thành hai loại chính: đó

là từ ghép đẳng lập vàtừghép chính phụ.

1.2.2.1. Từ ghép đẳng lập

Từ ghép đẳng lập có đặc trưng là:

- Các thành tố trong từ là quan hệ bình đẳng về mặt ngữ pháp

- Xét về mặt ý ngĩa giữa các thành tố có thể thấy:

+ Các thành tố đồng nghĩa nhau, trong đó:

● Có thể có một yếu tố thuần Việt và có một yếu tố Hàn Việt. Thí dụ: bạn

hữu, bụng dạ, máu huyết,…

● Có thể cả hai yếu tố đều là Hán Việt. Thí dụ: thổ huyết, cốt nhục, băng

hà,…

● Có thể cả hai yếu tố đều là Thuần Việt. Thí dụ: xinh đẹp, mong nhớ, đợi

chờ,cây cỏ, núi sông,…

● Có thể có một yếu tố toàn dân và một yêu tố vốn là từ địa phương. Thí dụ:

chợ búa, cá mú, đường sá, giết chóc….

+ Hoặc hai thành tố gần nghĩa nhau. Thí dụ: thương nhớ, nhà cửa, áo quần,

ăn uống, đi đứng,…

+Hoặc hai thành tố trái nghĩa trái nhau. Thí dụ: sống chết , trên dưới, buồn

vui, đêm ngày, già trẻ, gần xa…..

- Nếu xét về mặt nội dụng, nói chung thì từ ghép đẳng lập thường gợi lên

phạm vi sự vật mang ý nghĩa phi cá thể hay tổng hợp ( tức biểu thị sự vật, tính chất

hành động chung, mang tính chất khái quát).

1.2.3.2. Từ ghép chính phụ

Từ ghép chính phụ là những từ ghép thường có một yếu tố chính và một yếu

tố phụ về mặt ngữ pháp. Loại này có những đặc điểm sau:

- Nếu xét về mặt ý nghĩa, từ ghép đẳng lập có khuynh hướng gợi lên các sự

vật, tính chất có ý nghĩa khái quát, tổng hợp, thì kiểu cấu tạo này có khuynh hướng

nêu lên các sự vật mang ý nghĩa cụ thể.

- Còn trong từ ghép chính phụ, yếu tố chính thườn giữ vai trò chỉ loại sự vật,

đặc trưng hoạt động lớn, yếu tố phụ thường được dùng để cụ thể hóa loại sự vất

hoạt đông hoặc đặc trưng đó.

- Ăn cứ vào vai trò của các thành tố trong việc tạo nghĩa, có thể chia từ chính

phị thành hai tiểu loại:

+ Từ ghép chính phụ dị biệt: là từ ghép trong đó yếu tố phụ có tác dụng phân

loại sự vật, hoat động, đặc trưng thành những loại sự vật, hoạt động đặc trưng cụ

thể. Vì vậy có thể nói, tác dụng của yếu phụ ở hiện tượng này là phân loại cụ thể.

Ví dụ: Xe đạp, xe hơi, xe máy

Làm duyên, làm dáng, làm bộ

Vui tai, vui tính, vui lòng

+ Từ ghép chính phụ sắc thái hóa: là những từ ghép trong đó thành tố có tác

dụng bổ sung một sắc thái ý nghĩa nào đó khiến cho cả từ ghép này khác với thành

tố chính khi nó đứng một mình như một từ rời, hoặc khiến cho từ ghép sắc thái hóa

này khác với từ ghép sắc thái hóa khác về mặt ý nghĩa.

Ví dụ: Xanh om, xanh rì, xanh lè, xanh biếc…

1.2.3. Từ láy

Về phương thức cấu tạo của từ láy, tồn tại hai ý kiến khác nhau:

- Từ láy được hình thành do sự lặp lại của tiếng gốc có nghĩa.

- Từ láy được hình thành bằng cách ghép các tiếng dựa trên quan hệ ngữ âm

của các thành tố.

Từ láy bao gồm các loại như:

- Từ láy đôi, là từ láy gồm có hai tiếng . Thường có các dạng cấu tạo như sau:

+ Từ láy bộ phận: Từ giống nhau ở phần vần và phụ âm đầu

 Giống nhau ở phụ âm đầu gọi là từ láy âm. Ví dụ: Sạch sẽ, đông đúc , nhanh

nhẹn, long lanh,…

 Giống nhau ở phần vần gọi là láy vần. Ví dụ: Lúc nhúc, lanh chanh, khóe

léo, bối rối,…

+ Từ láy hoàn toàn: Ngoại trừ các từ láy bộ phận, còn lại là các từ láy hoàn

toàn. Cụ thể gồm các dạng như sau:

 Giống cả phần vần, phụ âm và thanh điệu. Ví dụ : ào ào, ầm ầm, lù lù, xinh

xinh, vàng vàng,…

 Giống nhau phần, phụ âm, khác thanh điệu. Ví dụ: đu đủ, đo đỏ, trăng

trắng…

 Giống nhau phụ âm đầu và âm chính, khác nhau ở thanh điệu và phụ âm

cuối do sự chi phối của qui luật dị hóa. Ví dụ: đèm đẹp, sang sát, biên biết, bàng

bạc, khang khác,…

- Từ láy ba: chủ yếu dựa trên cơ chế láy hoàn toàn.

Ví dụ : Sạch  sạch sành sanh

Dưng  dửng dừng dưng

Sát  sát sàn sạt

Xốp  xốp xồm xộp

Con  cỏn còn con

Từ láy ba có các kiểu phối thanh thường gặp:

+ Tiếng thứ hai mang thanh bằng ( thường xuất hiện thanh huyền hơn thanh

ngang).

+ Tiếng thứ nhất và tiếng thứ ba đối nhau về đường nét bằng/ trắc hoặc về ân

vực cao/ thấp.

- Từ láy tư: phần lớn từ láy dựa tên cơ sở từ láy đôi, một số ít có phần gốc là

từ ghép. So với từ láy ba, từ láy tư khá đa dạng về kieeuw cấu tạo. Sau đây là một

số kiểu láy thường gặp:

+ Láy bộ phận kết hợp với đổi vần – a, -à hay –ơ

Ví dụ : Ấm ớ  ấm a ấm ớ

Hì hục  hì hà hì hục

Sớn sát  sớn sơ sớn sát

+ Láy toàn bộ kết hợp với biến thanh

Ví dụ : Bồi hồi  bổi hổi bồi hồi

Lảm nhảm  lảm nhảm làm nhàm

+ Láy bộ phận kết hợp với tách, xen

Ví dụ: Thơ thẩn  lơ thơ lẩn thẩn

Nhồm nhoàm  lổm nhổm làm nhàm

13+ Láy toàn bộ kết hợp với tách, xen

Ví dụ: Hăm hở  hăm hăm hở hở

Vội vàng  vội vội vàng vàng

Do sự vận động và phát triển của ngôn ngữ trong quá trình lịch sử nhiều từ

ghép đã thay đổi nghĩa và hòa lẫn với những từ láy chân chính và được người bản

ngữ đương đại nhìn nhận như là từ láy. Dẫu sao những từ này hiện nay cũng mang

nhiều đặc điểm của từ láy ( về mặt ngữ nghĩa cũng như ngữ âm). Để có thể dung

nạp được cả hai bộ phận từ láy chân chính và từ ghép có dạng láy nhưng mất nghĩa,

đứng trên quan điểm đồng đại có thể nói từ láy là những từ bao gồm nhiều tiếng,

giữa các quan hệ ngữ âm có tác dụng tạo nghĩa.

Ví dụ: xanh xanh , bé bỏng, xanh xao…

1.3. Các thành phần ý nghĩa của từ

1.3.1. Nghĩa biểu vật

Những sự vật, quá trình, tính chất trạng thái mà từ biểu thị dược gọi là

nghĩa biểu vật của từ [4: tr. 89] . Hay nói cách khác, nghĩa biểu vật của từ là các

ánh xạ của các sự vật, thuộc tính ngoài ngôn ngữ vào ngôn ngữ.

1.3.2. Nghĩa biểu niệm

Sự vật, hiện tượng trong thực tế khách quan có các thuộc tính, các thuộc tính

đó phản ánh vào tư duy hình thành các khái niệm. Hay nói cách khác, khái niệm là

một phạm trù của tư duy được hình thành từ những hiểu biết trong thực tế. Đây là

những dấu hiệu bản chất về hiện tượng.

Các thuộc tính đó phản ánh vào ngôn ngữ hình thành các nét nghĩa. Tập hợp

của các nét nghĩa đó trong ngôn ngữ, hình thành nghĩa biểu niệm. Như vậy nghĩa

biểu niệm một mặt thông qua cá nghĩa biểu vật mà liên hệ với hiện thực khách

quan, mặt khác lại có quan hệ với các khái niệm, qua khái niệm mà liên hệ với hiện

thực ngoái ngôn ngữ.

Các nét nghĩa bắt nguồn từ các thuộc tính của các sự vất trong thực tế, tuy

nhiên ngôn ngữ của mỗi dân tộc chỉ chọn một số thuộc tính cư bản có tác dụng xác

lập nghĩa của từ trong hệ thống.

Ví dụ: Khái niệm về sự vật bàn trong thực tế bao gồm các nét nghĩa sau:

(sự vật) (nhân tạo) (có mặt phẳng) (hình dáng: tròn, vuông, chữ nhật…) ( chất liệu:

gỗ, nhựa, đá…), (có chân: 3 chân, 4 chân, 6 chân…), (dùng để đặt, để, kê, tựa..)

1.3.3. Nghĩa biểu thái

Thuộc phạm vi biểu thái của từ bao gồm những nhân tố đánh giá như: to nhỏ, mạnh

yếu,…nhân tố cảm xúc như: dễ chịu, khó chịu, sợ hãi,…: nhân tố thái độ như: trọng

kinh, yêu ghét,…; mà từ gợi ra cho người nói và người nghe.

1.4. Sự chuyển nghĩa của từ

1.4.1. Phương thức chuyển ngiã của từ trong hệ thống

1.4.1.1. Phương thức ẩn dụ

Là phương thức lấy tên gọi A của sự vật a để gọi tên các sự vật b, c, d khi

giữa a, b, c, d có điểm giống nhau. Hay nói cách khác, ẩn dụ là phương thức chuyển

nghĩa dựa vào quy luật liên tưởng tương đồng.

- Có hai hình thức chuyển nghĩa:

+ Dùng cái cụ thể để nói cái cụ thể (ẩn dụ cụ thể - cụ thể).

+ Dùng cái cụ thể để gọi tên những cái trừu tượng (ẩn dụ cụ thể - trừu

tượng)

- Một số cơ chế chuyển nghĩa của phương thức ẩn dụ thường thấy.

+ Dựa vào sự giống nhau về hình thức giữa các sự vật, hiện tuợng.

+ Dựa vào sự giống nhau về vị trí giữa các sự vật, hiện tượng.

+ Dựa vào sự giống nhau về cách thức giữa các sự vật, hiện tượng.

+ Dựa vào sự giống nhau về chức năng giữa các sự vật, hiện tượng.

+ Dựa vào sự giống nhau về tính chất, trạng thái hoặc kết quả giũa các đối

tượng.

Nhận xét: Sự phân loại các ẩn dụ theo cơ chế trên không phải bao giới cũng

tách bạch, dứt khoát. Trong rất nhiều trường hợp không chỉ một mà nhiều nét nghĩa

cùng tác động

1.4.1.2. Phương thức hoán dụ

Là phương thức lấy tên gọi A của sự vật a để gọi tên cho sự vật b, c, d khi

giữa a, b, c, d có mối quan hệ gàn nhau nào đó về không gian hay thời gian. Hoán

dụ là phương thức chuyển nghĩa dựa vào quy luật liên tưởng tiếp cận.

Các dạng chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ:

- Hoán dụ dựa trên mối quan hệ giữa các bộ phận và toàn thể. Dạng chuyển

nghĩa này có các cơ chế chuyển nghĩa cụ thể sau:

+ Lấy tên gọi của bộ phận cơ thể gọi tên cho người hay toàn thể.

+ Lấy tên gọi của tiếng kiêu, đặc điểm hình dáng của đối tượng gọi tên cho

đối tượng.

+ Lấy tên gọi của đơn vị thời gian nhỏ gọi tên cho đơn vị thời gian lớn.

+ Lấy tên gọi của toàn bộ gọi tên cho bộ phận.

- Hoán dụ dựa trên quan hệ vật chất và bị chứa hay lượng vật chất được

chứa.

- Lấy tên nguyên liệu gọi tên cho hoạt động hoặc sản phẩm được chế ra từ

nguyên liệu đó.

- Hoán dụ dựa trên quan hệ giữa đồ dùng hoặc dụng cụ và người sử dụng

hoặc ngành hoạt động sử dụng dụng cụ đó.

- Hoán dụ dựa trên quan hệ giữa cơ quan chức năng và chức năng.

- Hoán dụ dựa vào quan hệ giưẫ tư thế cụ thể và hành vi hoặc trạng thái tâm

sinh lý đi kèm.

- Hoán dụ dựa trên quan hệ giữa tác giả hoặc địa phương và tác phẩm hoặc

sản phẩm của họ hoặc ngược lại.

Tóm lại: Mỗi sự vật hiện tượng có quan hệ với nhiều sự vật, hiện tượng

khác chung quanh, do đó có thể có rất nhiều dạng hoán dụ. Vấn đề quan trọng cần

chú ý là phải biết lựa chọn quan hệ nào là cơ bản để chuyển đổi tên gọi một cách

hợp lý.

1.4.2. Phương thức chuyển nghĩa của từ trong hoạt động

Nếu phương thức chuyển nghĩa của từ trong hệ thống là ẩn dụ và hoán dụ từ

vựng thì phương thức chuyển nghĩa của từ trong hoạt động là ẩn dụ tu từ và hoán dụ

tu từ.

Ẩn dụ tu từ và hoán dụ tu từ mang tính cá nhân và có nghĩa lâm thời. Có

nghĩa là có sự sáng tạo của người dùng, và nghĩa của chúng là do ngữ cảnh mang

lại. Nên khi tách khỏi văn cảnh thì nghĩa tu từ sẽ biến mất.

Ẩn dụ tu từ và hoán dụ tu từ được sử dụng nhằm giúp cho diễn đạt tăng tính

hình ảnh, biểu cảm chứ không có tác dụng tạo nghĩa mới mhằm làm giàu cho hệ

thống ngữ nghĩa của ngôn ngữ dân tộc.

Ví dụ: “ Thuyền ơi có nhớ bến chăng

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền.”

( ca dao)

Trong hai câu thơ trên, từ thuyền nếu đem tách khỏi văn cảnh thì chỉ mang

nghĩa là phương tiện đi lại được dùng trên sông, nhưng đặt vào trong văn cảnh thì ta

thấy thuyền mang một nét nghĩa mới. Đó là chỉ người con trai. Người con trai ngày

xưa hay đi đây đi đó nên được ví như chiếc thuyền. Hay trong câu:

“ Cha mẹ cho em đi chuyến đò nghiên

Thuyền tròng trành đôi mạn em ôm duyên chở về.”

( ca dao)

Ở hai câu thơ này thì thuyền lại mang một nét nghĩa khác. Đó là chỉ về hôn

nhân. Trong những câu thơ trên thì tác giả dân gian đã sử sụng ẩn dụ tu từ để chỉ ra

một sự vật mang một nét nghĩa mới. Nhưng ta chỉ có thể hiểu được khi gắn với văn

cảnh.

1.5. Sự hiện thực hóa các bình diện của từ trong hoạt động

Khi chuyển từ trạng thái tĩnh, mang tính tiềm năng trong hệ thống ngôn ngữ sang

trạng thái động trong giao tiếp, các yếu tố ngôn ngữ nói chung và nói riêng, cũng

đồng thời chuyển từ một dạng trừu tượng, khái quát sang một dạng cụ thể, sinh

động. Bởi vì sự hình thành và tồn tại của từ và các yếu tố khác trong hệ thống ngôn

ngữ nhìn một cách tổng thể là để phục vụ cho toàn thể xã hội, cho mọi người hoạt

động tư duy và giao tiếp nói chung. Trong thực tiễn của đời sống xã hội và cá nhân,

hoạt động giao tiếp lại luôn diễn ra trong những hoàn cảnh cụ thể, xác định. Vì thể

để phục vụ cho các hoạt động giao tiếp đó, các từ cần chuyển từ trạng thái chung,

khái quát trừu tượng sang trạng thái riêng, cụ thể.

Các thuộc tính ngữ pháp sẽ được hiện thực hóa, các đặc điểm trừu tượng chuyển

sang trạng thái riêng, cụ thể. Nói cách khác, khi tham gia vào các hoạt động giao

tiếp cụ thể, các từ hiện thực hóa các thuộc tính, các đặc điểm trừu tượng mang tính

năng của mình.

1.5.1. Sự chuyển hóa chức năng của từ

Trong hệ thống, mỗi từ đảm nhiệm một chức năng nhất định. Trong hoạt động

giao tiếp, sự chuyển đổi chức năng của từ có thể diễn ra.

Vd: Để chỉ người làm nghề dạy học, trong tiếng Việt có một số từ như: Giáo

viên, nhà giáo, giảng viên, cán bộ giản dạy, thầy giáo, cô giáo, giáo sư,…

Tất nhiên, các từ này có nét nghĩa khác nhau, nhưng tất cả điều có chức năng biểu

vật: chỉ người làm nghề dạy học (chức năng miêu tả). Trong số các từ đó ba từ (

thầy giáo, cô giáo, giáo sư) có thể chuyển hóa sang chức năng xưng hô, tuy chức

năng này không thay thế chức năng biểu vật. Người nói có thể tự xưng mình bằng

thầy, cô; ngừoi giao tiếp cũng có thể gọi lại người đối thoại là thầy, cô. Đôi khi từ

nhà gióa, cũng như giáo sư, có thể dùng trong chức hô ( nhưng không dùng trong

chức năng xưng), còn các từ khác như giáo viên, giảng viên, cán bộ giảng dạy thì

không được chuyển hóa sang chức năng xưng hô. Trong ví dụ trên ta đã thấy được

sự chuyển hóa của các từ vốn có chức năng miêu tả sang chức năng xưng hô.

1.5.2. Sự hiện thực hóa ý nghĩa của từ

1.5.2.1. Thành phần ý nghĩa biểi thái thay đổi

Một từ chưa gắn với hoạt động có thể có thể chưa bộc lộ nghĩa biểi thái. Tuy

nhiên trong ngữ cảnh và tình huống nói năng cụ thể, người sử dụng ngôn ngữ lại gửi

gắm vào đó ít nhiều thái độ, sự đánh giá của mình về đối tượng.

Ví dụ: Trong thành ngữ “ thân phận con sâu cái kiến”, danh từ kiến thể hiện

sự tự ti của người tự cho rằng mình ở một địa vị thấp kém, hoặc thể hiện thái độ coi

thường đối với người bị xem là có thân phận hèn kém trong xã hội. Còn trong

thành ngữ “ kiến tha lâu cũng đầy tổ”, từ kiến mang một ý nghĩa biểu thái khác,

chẳng hạn như đó là sự coi trọng đối với một người cần cù chăm chỉ.

1.5.2.2. Thành phần nghĩa biểu vật chuyển thành nghĩa chiếu vật

Nghĩa biểu vật là sự khái quát hóa của hàng loạt sự vật, hiện tượng riêng lẻ

tồn tại trong thực tế, do đó nghĩa biểu vật là hệ thống, mang tính khái quát trừu

tượng. Khi tham gia vào hoạt động giao tiếp , nghĩa của từ được đặt trong mối

tương quan với một đối tượng cụ thể, xác định, nghĩa là được qui chiếu vào một đối

tượng ( sự vật, hoạt động, tính chất, trạng thái,…) xác định trong hiện thực khách

quan. Sự hiện thực hóa ý nghĩa như thế của từ được gọi là sự chiếu vật. Nhờ thế mà

nghĩa của từ không còn chung chung, trừu tượng mà trở nên cụ thể, xác định. Chính

vì vậy trong hoạt động giao tiếp nghĩa biểu vật chuyển thành nghĩa chiếu vật.

Ví dụ: Từ “ bàn” trong Tiếng Việt chỉ có một nghĩa. “Đồ dùng thường làm

bằng gỗ, có mặt phẳng và chân đứng để bày đồ đạc, thức ăn, để làm việc…”. Với

nghĩa này từ “ bàn” vẫn là tên gọi của tất cả các đồ vật có đặt tính như trên chứ

không phải tên gọi của một cá thể nào. Hơn nữa nghĩa trên đây của từ bàn có phần

trừu tượng hóa, khỏi nhiều thuộc tính cụ thể của nó: Có những cái bàn làm bằng

chất liệu khác nhau ( gỗ, nhựa, đá, kim loại…), với các dạng kích thức khác nhau (

to, nhỏ, vừa…), với số lượng và hình dáng khác nhau ( ba chân, bốn chân…), với

màu sắc khác nhau ( xanh, đỏ, vàng, tím…) và tất cả các chức năng khác nhau ( bàn

ăn, bàn học, bàn đựng đồ, bàn làm việc…). Nhưng trong một lớp học cô giáo nói

với học sinh: “ Hãy để quyển sách lên bàn cho cô”. Nghĩa của từ bàn được cô giáo

dìng trong phát ngôn chính là nghĩa chiếu vật. Vì trong tình huống này nó xác định

cho học sinh biết được cái bàn cô giáo đề cập đến là một cái bàn cụ thể chứ không

còn trừu tượng như nghĩa của từ “ bàn” ghi trong từ điển.

Tóm lại, sự hiện thực hóa các bình diện từ trong hoạt động bao gồm sự

chuyển hóa chức năng của từ và sự hiện thực hóa ý nghĩa của từ. Sự hiện thực hóa

này thường xuyên diễn ra trong thực tiễn, đặc biệt là trong giao tiếp. Ứng với những

hòan cảnh cụ thể và xác định, các từ sẽ hiện thực hóa ở các bình diện khác nhau.

CHƯƠNG II: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ THÀNH NGỮ

2.1. Khái niệm về thành ngữ

- Theo Gs.Ts.Nguyễn Thiện Giáp trong giáo trình: “Từ vựng học Tiếng Việt”:

* Các khái niệm khác nhau về thành ngữ

“Thành ngữ là một cụm từ cố định vừa có tính chất hoàn chỉnh về nghĩa vừa có tính

gợi cảm. bên cạnh nộ dung trí tuệ, các thành ngữ bao giờ cũng kèm sắc thái bình

giá cảm xúc nhất định hoặc là kính trọng, tán thành hoặc chê bai, kinh rẽ lên án, ái

ngại hoặc xót thương”.[5; tr. 80]

- Theo Hoàng Văn Hành (Chủ biên):”kể chuyện thành ngữ tục”: “Thành ngữ

là một loại tổ hợp từ cố định, bền vững về hình thái - cấu trúc, hoàng chỉnh bóng

bẩy về ý nghĩa, được sử dụng rộng rãi trong giao tiếp hằng ngày, đặc biệt là khẩu

ngữ.”[6; tr. 21]

- Nguyễn Bích Hằng thì cho rằng: “ Thành ngữ là loại cụm từ có cấu tạo cố

định nhằm diễn đạt một khái niệm, một ý tưởng nào đó”.[7; tr. 5]

- Cù Đình Tú thì cho rằng: “ thành ngữ vốn là những tổ hợp từ mang tính chất

tự do, được nhiều người dùng, cùng tham gia sửa đổi dần trong trường hợp kỳ lịch

- Thầy Nguyễn Văn Nở định nghĩa rằng: “ Thành ngữ là những tổ hợp từ có sẵn

(cụm từ cố định), tương đối bền vững về hình thái cấu trúc, có khả năng địng danh như từ

dùng để gọi tên sự vật, tính chất, hành động”.[13; tr. ]

- Thầy Trần Văn Nam đưa ra định nghĩa: “ Thành ngữ là đơn vị có sẵn mang chức

năng định danh, dùng để gọi tên sự vật, tính chất, hành động,.. là đơn vị tương đương như

từ hoặc cụm từ”.

Tuy mỗi tác giả điều đưa ra những định nghĩa khác nhau về thành ngữ nhưng từ các

quan niệm trên về thành ngữ, ta có thể rút ra khái niệm về thành ngữ như sau: Thành ngữ

sử, cuối cùng trở thành những từ tổ cố định”.[16; tr. 149]

là đơn vị đặc trưng của ngữ cố định, ổn định trong cấu tạo, tương đối bền vững

vềhình thái cấu trúc, có khả năng định danh và tính thành ngữ về mặt nghĩa..

Ví dụ: Ba cọc ba đồng, Chó cắn áo rách, Nhà ngói cây mít, Bán bò tậu ễnh

ương, Méo miệng đòi ăn xôi vò, Ông mất của kia bà chìa của nọ, Đủng đỉnh như

chĩnh trôi sông,...

2.2 Đặc điểm về thành ngữ

2.2.1. Tính biểu trưng

Tính biểu trưng của thành ngữ có được là do tính thành ngữ đem lại. Quá trình

suy luận của thành ngữ thông qua các phép chuyển nghĩa làm cho thành ngữ có tính

biểu trưng. Biểu trưng là lấy những vật thực, việc thực làm biểu tượng để nêu lên

những hiện tượng tính chất có tính chù tượng, khái quát.

Ví dụ: “ếch ngồi đáy giếng” biểu trưng cho cái nhìn nông cạn, thiển cận về thế

giới xung quanh vì suốt ngày chỉ ru rú ở một chỗ. Hay thành ngữ “ tham bát bỏ

mâm” biểu trưng cho việc tham cái lợi ít nhỏ trước mắt mà bỏ qua những nguồn lợi

lâu dài.

2.2.2. Tính dân tộc và tính cụ thể

Tính dân tộc : Do thành ngữ có tính biểu trưng nên đồng thới nó cũng mang

tính dân tộc. Vì dân tộc nào cũng có kho tàng thành ngữ của mình, và những thành

ngữ đó đã ghi lại cuộc sống dân tộc bằng những hình ảnh rất quen thuộc, rất gần

gũi với mọi người nên thành ngữ mang tính dân tộc. Ví dụ như: con mèo, “ ăn như

mèo” hay con trâu “ Đàn gảy tai trâu”, hay sự vật khác như: áo “ áo cộc quần

manh”, “áo vải cò đào”…

Thành ngữ có tính cụ thể, gợi hình tượng hơn so với các từ đồng nghĩa với

chúng. So sánh: lúng túng với các thành ngữ: lúng túng như thợ vụng mất kim, lúng

túng như gà mắt tóc, lúng túng như cho ăn vụng bột, ta dễ dàng nhận thấy nghĩa của

các thành ngữ cụ thể hơn so với các từ. Cả ba thành ngữ tuy cùng có nội dung biểu

thị tính chất “ lúng túng” nhưng mỗi thành ngữ biểu thị tính chất này ở những góc

độ, những khía cạnh khác nhau ( điều mà không có ở từ lúng túng).

2.2.3. Tính biểu thái

Thành ngữ có sắc thái biểu cảm rõ rệt. Sử dụng thành ngữ, người giao tiếp thể

hiện rõ thái độ, tình cảm của mình, đó có thể là sự tán thành, chê bai, khinh rẻ hoặc

xót thương.

Tùy thuộc vào sự đánh của người đọc mà tính biểu thái của thành ngữ có thể

là âm tính hay dương tính.

Ví dụ: “Nhường cơm sẽ áo , lá lành đùm lá rách, gan vàng dạ sắt,…” biểu

hiện thái độ đồng tình, xót thương của người đọc. ( thành ngữ sắc thái biểu cảm

dương tính)

Các thành ngữ: “Chó cắn áo rách, đầu trâu trán khỉ, bán bò tậu ễnh ương,..”

biểu hiện thái độ khinh miệt, mĩa mai lên án,… (thành ngữ sắc thái biểu cảm âm

tính).

Vì những đặc điểm ngữ nghĩa như vậy, nên mặc dù là đơn vị tương đương với

từ, ngữ cố định, nhất là thành ngữ vẫn được sử dụng rộng rãi để đáp ứng nhu cầu

diễn đạt mà nếu chỉ dùng từ sẽ không thể hiện được.

2.2.4. Tính điệp và đối

Tính điệp và đối biểu hiện ở mặt quan hệ ngữ âm và ý nghĩa giữa các thành tố

trong thành ngữ.

Ví dụ : “trên đe dưới búa, lừa thầy phản bạn, một năng hai sương, ba cọc ba

đồng, hứa hươu hứa vượn,…”

- Tính điệp: điệp là cấu tạo về mặt hình thức của thành ngữ. Tính điệp của

thành ngữ được thể hiện ở hai mặt: điệp về mặt ngữ âm và điệp về mặt ngữ nghĩa.

Ví dụ: trong thành ngữ “ lừa thấy phản bạn” thì ta thấy hai từ “lừa” và

“phản” có nét tương đồng với nhau về nghĩa. Thì ta gọi là điệp về mặt ngữ nghĩa.

Vì trong thành ngữ này từ “lừa” và từ “phản” dùng để chỉ kẻ vô lương tâm, kẻ phản

phúc, không có đạo đức lừa lọc phản bội cả người có công dạy dỗ lẫn người thân

thiết.

Còn câu thành ngữ “ ba cọc ba đồng” là điệp về mặt ngữ âm đó là thành ngữ

thường lặp phần vần hay phần đầu âm tiết của vế còn lại.

- Tính đối: đối cũng là một hình thức cấu tạo của thành ngữ, thành ngữ được

cấu tạo bằng cách đối tức là giữa các bộ phận trong thành có sự đối xứng.

Ví dụ: Trong thành ngữ “trên đe dưới búa”, thành tố “trên” đối với “dưới”

đó là đối về mặt ngữ nghĩa tức là sử dụng các từ trái nghĩa với nhau hoặc có nghĩa

tương đồng .

Còn đối về mặt ngữ âm; tức là thành ngữ sử dụng những từ đối nhau theo

quy luật bằng trắc có các dang:

Câu thành ngữ: một nắng hai sương (Trắc - trắc - bằng - bằng)

Gan vàng dạ sắt ( Bằng - bằng - trắc - trắc)

Cá nằm trên thớt (Trắc - bằng - bằng - trắc)

Nhờ có tính điệp và đối mà thành ngữ trở nên cân đối, dễ đọc, sễ nhớ, giáu

nhạc tính.

2.2.6. Tính cố định về hình thái - cấu trúc

Tính cố định về hình thái - cấu trúc của thành ngữ được thể hiện ở những đặc

điểm sau đây:

- Một là, thành phần từ vựng của thành ngữ, nói chung là ổn định, nghĩa là, các

yếu tố tạo nên thành ngữ hầu như được giữ nguyên trong sử dụng, mà không thể

thay thế bằng các yếu tố khác. Chẳng hạn, phải nói “chân đăm đá chân chiêu”, chứ

không được nói “ chân phải đá chân trái”, mặc dù, đăm thời có nghĩa là phải, chiêu

có nghĩa là trái.

- Hai là, tính bền vững về cấu trúc của thành ngữ thể hiện ở sự cố định về trật

tự các thành tố tạo nên thành ngữ. Ví dụ thường nói “cứng đầu cứng cổ”, chứ không

nói hoặc ít nói cứng cổ cứng đầu, hoặc tai to mặt lớn, không nói mặt lớn tai to.

2.3. Phân loại thành ngữ và phân biệt thành ngữ với tục ngữ

2.3.1 Phân loại thành ngữ

Có nhiều cách phân loại thành ngữ. Trước hết, ta có thể dựa vào cơ chế cấu tạo

(cả nội dung lẫn hình thức) để chia thành ngữ tiếng Việt ra hai loại: thành ngữ so

sánh và thành ngữ miêu tả ẩn dụ.

2.3.1.1. Thành ngữ so sánh

Loại này bao gồm những thành ngữ có cấu trúc là một cấu trúc so sánh như:

Lạnh như tiền, Rách như tổ đỉa, Nhanh như cắt, Rẻ như bèo,...

Từ những ví dụ trên ta có thể rút ra được mô hình tổng quát của thành ngữ so sánh

như sau:

A ss B: A ở đây là vế được so sánh, còn B là vế đưa ra để so sánh, còn ss là

từ so sánh.

Ví dụ: Nhanh như cắt

A ss B

Rẻ như bèo

A ss B

Tuy nhiên, sự hiện diện của thành ngữ so sánh trong tiếng Việt khá đa dạng,

vì vậy không phải lúc nào thành ngữ cũng đầy đủ cấu trúc cả ba thành phần.

- (A).ss.B: Ở dạng này thì vế A của thành ngữ không nhất thiết phải có mặt,

nó thể xuất hiện hoặc không, nhưng ta vẫn lĩnh hội ý nghĩa của chúng một cách

toàn vẹn. Ví dụ: (Rẻ) như bèo, (Chắc) như đinh đóng cột, (Vui) như mở cờ trong

bụng, (Chậm) như rùa,...

- ss.B: Trường hợp này, thì vế A không phải của thành ngữ. Khi đi vào trong

câu nói thành ngữ sẽ được nối thêm với A một cách tuỳ nghi, nhưng nhất thiết phải

có.Vế A là của câu nói và nằm ngoài thành ngữ. Ta có thể kể ra một số thành ngữ

kiểu này như: Như tằm ăn rỗi, Như vịt nghe sấm, Như gà mắc tóc, Như đỉa phải vôi,

Như ngậm hột thị,...

Đối với thành ngữ so sánh tiếng Việt, có thể nêu một vài nhận xét về cấu trúc của

chúng như sau:

 Vế A (vế được so sánh) không phải bao giờ cũng buộc phải hiện diện trên

cấu trúc hình thức, nhưng nội dung của nó thì vẫn luôn luôn là cái được "nhận ra".

A thường là những từ ngữ biểu thị thuộc tính, đặc trưng hoặc trạng thái hành

động,... nào đó.

Từ so sánh trong thành ngữ so sánh tiếng Việt phổ biến là từ như; còn những từ so

sánh khác, chẳng hạn như tựa, tựa như, như thể, bằng, tày,... (Gương tày liếp, Tội

tày đình,...) chỉ xuất hiện hết sức ít ỏi.

 Vế B (vế để so sánh) luôn luôn hiện diện, một mặt để giải thích, thuyết

minh, làm rõ cho A, mặt khác, nhiều khi nó lại chỉ bộ lộ ý nghĩa của mình trong khi

kết hợp với A, thông qua A. Ví dụ: Ý nghĩa "lạnh" của tiền chỉ bộ lộ trong Lạnh như

tiền mà thôi. Các thành ngữ Nợ như chúa Chổm, Rách như tổ đỉa, Say như điếu đổ,

Say khướt cò bợ,... cũng tương tự như vậy.

 Vế B có cấu trúc không thuần nhất: B có thể là một từ. Ví dụ: Lạnh như

tiền, Rách như tổ đỉa, Nợ như chúa Chổm, Đắng như bồ hòn, Rẻ như bèo, Khinh

như mẻ,... B có thể là một kết cấu chủ-vị (một mệnh đề). Ví dụ: Như đỉa phải vôi,

Như chó nhai giẻ rách, Lừ đừ như ông từ vào đền, Như thầy bói xem voi,... Ngoài

những điều nói trên, khi đối chiếu các thành ngữ so sánh với cấu trúc so sánh thông

thường của tiếng Việt, ta thấy:

Các cấu trúc so sánh thông thường có thể có so sánh bằng hoặc so sánh

hơn. Ví dụ: Anh yêu em như yêu đất nước (so sánh bằng), Dung biết mình đẹp hơn

Mai (so sánh hơn),...

 Từ so sánh và các phương tiện so sánh khác (chỗ ngừng, các cặp từ phiếm

định hô ứng,...) được sử dụng trong các cấu trúc so sánh thông thường, rất đa dạng:

như, bằng, tựa, hệt, giống, chẳng khác gì, y như là, hơn, hơn là,...

 Một vế A trong cấu trúc so sánh thông thường có thể kết hợp với một hoặc

hai, thậm chí một chuỗi nhiều hơn các vế B qua sự nối kết với từ so sánh. Ví dụ:

Kết hợp với một B: Cổ tay em trắng như ngà /Đôi mắt em liếc như là dao cau. Kết

hợp với một chuỗi B: Những chị cào cào (...) khuôn mặt trái xoan như e thẹn, như

làm dáng, như ngượng ngùng.

Cấu trúc so sánh thông thường rất đa dạng, trong khi đó thành ngữ so sánh ít biến

dạng hơn và nếu có thì cũng biến dạng một cách giản dị như đã nêu trên. Lí do

chính là ở chỗ thành ngữ so sánh là cụm từ cố định, chúng phải chặt chẽ và bền

vững về mặt cấu trúc và ý nghĩa.

2.3.1.2. Thành ngữ miêu tả ẩn dụ

Thành ngữ miêu tả ẩn dụ là thành ngữ được xây dựng trên cơ sở miêu tả một

sự kiện, một hiện tượng bằng cụm từ, nhưng biểu hiện ý nghĩa một cách ẩn dụ.

Xét về bản chất của chúng thì ẩn dụ cũng là so sánh, nhưng đây là so sánh ngầm, từ

so sánh không hề hiện diện trên bề mặt ngôn từ. Cấu trúc thành ngữ loại này không

phản ánh cái nghĩa đích thực của chúng, có chăng chỉ là cơ sở để nhận ra một nghĩa

bóng của nó và từ nghĩa này người ta mới rút ra, nhận ra và hiểu lấy ý nghĩa đích

thức của thành ngữ.

Ví dụ: Xét thành ngữ "Ngã vào võng đào". Cấu trúc của thành ngữ này cho

thấy:

– (Có người nào đó) bị ngã – tức là gặp nạn, không may;

– Ngã, nhưng rơi vào võng đào (một loại võng được coi là sang trọng, tốt và

quý) tức là vẫn được đỡ bằng cái võng, êm, quý, sang, không mấy ai và không mấy

lúc được ngồi, nằm ở đó.

Từ các hiểu cái nghĩa cơ sở của cấu trúc bề mặt này, người ta rút ra và nhận lấy ý

nghĩa thực của thành ngữ như sau: Gặp tình huống tưởng như không may nhưng

thực ra lại là rất may đúng là trong cái rủi có cái may.

Căn cứ vào nội dung của thành ngữ miêu tả ẩn dụ kết hợp cùng với cấu trúc

của chúng, có thể phân loại nhỏ hơn như sau:

Những thành ngữ miêu tả ẩn dụ nêu một sự kiện. Trong các thành ngữ này,

chỉ có một sự kiện, một hiện tượng nào đó được nêu. Chính vì vậy, cũng chỉ một

hình ảnh được xây dựng và phản ánh. Ví dụ: Nuôi ong tay áo, Nước đổ đầu vịt, Chó

có váy lĩnh, Hàng thịt nguýt hàng cá, Vải thưa che mắt thánh, Múa rìu qua mắt

thợ,...

Những thành ngữ miêu tả ẩn dụ nêu hai sự kiện tương đồng. Ở đây, trong

mỗi thành ngữ sẽ có hai sự kiện, hai hiện tượng được nêu, được phản ánh. Chúng

tương đồng hoặc tương hợp với nhau (hiểu một cách tương đối). Ví dụ: Ba đầu sáu

tay, Nói có sách mách có chứng, Ăn trên ngồi trốc, Mẹ tròn con vuông, Hòn đất

ném đi hòn chì ném lại,...

Những thành ngữ miêu tả ẩn dụ nêu hai sự kiện tương phản. Ngược lại với loại trên,

mỗi thành ngữ loại này cũng nêu ra hai sự kiện, hai hiện tượng tương phản nhau

hoặc chí ít cũng không tương hợp nhau. Ví dụ: Các thành ngữ Một vốn bốn lời, Méo

miệng đòi ăn xôi vò, Miệng thơn thớt dạ ớt ngâm, Bán bò tậu ễnh ương, Xấu máu

đòi ăn của độc,...

Bên cạnh việc phân loại thành ngữ tiếng Việt theo cơ chế cấu tạo và cấu trúc,

ta còn có thể dựa vào tính biểu trưng để phân loại chúng thành hai loại: thành ngữ

mang tính biểu trưng thấp và thành ngữ mang tính biểu trưng cao. Hay dựa vào

phạm vi sử dụng mà thành ngữ có thể hia làm: thành ngữ đa phong cách, thành ngữ

gọt giũa và thành ngữ khẩu ngữ.

3.1.1.3. Thành ngữ mang tính biểu trưng thấp

Thành ngữ mang tính biểu trưng thấp là những thành ngữ có nghĩa dường

như hiện rõ ở cấu trúc bề mặt ngôn từ. Thường nó chỉ có một bộ phận nhỏ mang

tónh biểu trưng, chúng ta có thể hiểu nghĩa của nó một cách dễ dàng. Thành ngữ

dạng này chủ yếu được cấu tạo bằng cách so sánh.

Ví dụ: thành ngữ “ Trắng như trứng gà bóc” yếu tố biểu trưng ở đây là là hình ảnh “

trứng gà bóc” để chỉ một người có làng dang trắng mịn như trứng gà đã bóc vỏ,

xinh đẹp vô cùng.

3.1.1.4. Thành ngữ mang tính biểu trưng cao

Thành ngữ mang tính biểu trưng cao là những thành ngữ mà nghĩa của nó ẩn

đằng sau cấu trúc bề mặt ngôn từ.

Ví dụ: thành ngữ “chuột sa chĩnh gạo” lấy hình ảnh con chuột một loài vật

thích ăn gạo mà bỗng nhiên được sa vào chĩnh gạo, diễn tả sự may mắn gặp được

nơi sung sướng một cách tình cờ ngẫu nhiên. Hay thành ngữ “ cá nằm trên thớt”

không phải là việc miêu tả con cá nằm trên thớt mà ngụ ý muốn nói đến tình thế

nguy kịch của tính mạng.

3.1.1.5. Thành ngữ đa phong cách

Đặc điểm của thành ngữ đa phong cách là những thành tố tạo nên chúng

thường là những từ đa phong cách và nội dung biểu đạt thường có ý nghĩa tốt đẹp.

Ví dụ: Con rồng cháu tiên; gan vàng dạ sắt; núi cao sông dài; chôn nhau cắt

rốn; chị ngã em nâng…

3.1.1.6. Thành ngữ gọt giũa

Thành ngữ gọt giũa là những thành ngữ thường được dùng trong các văn bản

nghệ thuật, trong các văn bản mang tính nghi thức và là những thành ngữ vay mượn

gốc Hán.

Ví dụ: Thanh thiên bạch nhật; đồng tâm hiệp lực; môn đăng hộ đối; cửa

Khổng sân trình, hương lửa ba sinh…

3.1.1.7. Thành ngữ khẩu ngữ

Lớp thành ngữ này chủ yếu được dùng trong lời ăn tiếng nói hàng ngày và

thường có nội dụng phê phán, châm biếm hoặc đả kích.

Ví dụ: Các thành ngữ, ba que xỏ lá; nước đổ đầu vịt; đầu trâu mặt ngựa;

miệng hùm gan sứa; nói toạc móng heo…

Ngoài ra ta có thể dựa vào chức năng biểu thị mà ta có thể phân thành ngữ

thành các loại:

- Thành ngữ biểu thị sự vật: thành ngữ con Hồng cháu Lạc, núi cao sông dài,

trời yên biển lặng…

- Thành ngữ biểu thị tính chất: chân lấm tay bùn, đầu tắt mặt tối, gan vàng

dạ sắt, một nắng hai sương,…

- Thành ngữ biểu thị hành động: nước đổ lá khoai, được voi đòi tiên, đứng

núi này trong núi nọ,…

2.3.2. Phân biệt thành ngữ với tục ngữ

Thành ngữ và tục thường miêu tả những vật thực việc thực gần gũi với nhân

dân nên chúng ta thường hay nhầm lẫn giữa thành ngữ và tục ngữ, vì thế chúng ta

cần phân biệt rõ thành ngữ và tục ngữ để tránh sựu nhằm lẫn này.

Ta có thể dựa vào các tiêu chí sau để phân biệt thành ngữ và tục ngữ:

Những đặc trưng dùng Thành ngữ Tục ngữ làm tiêu chí nhận diện

Định danh: Thông báo:

Gọi tên sự vật, tính chất thông báo một nhận Chức năng

hành động. định, một kết luận về

một phương diện của

thế giới khách quan.

Kết cấu hai trung tâm.

Có thể có thêm các hư Đại bộ phận là kết cấu một từ chỉ quan hệ tỉnh trung tâm. Có thể thêm các lược để làm rõ mối Cấu tạo trợ từ để nhấn mạnh nội quan hệ giữa các bộ dung. phận trong thông báo.

Có khả năng độc lập Vận dụng trong lời nói Dùng làm một bộ phận để

tạo thành câu tạo thành câu, cũng có

khi dùng làm một bộ

để tạo thành câu.

Tóm lại tuy có nhiều điểm riêng biệt khác nhau riêng biệt nhưng nhìn chung thành

ngữ điều ngắn gọn, hàm súc, có tính hình tượng, tính biểu cảm, tính trí tuệ, tính bền

vững về mặt cấu tạo, tính bóng bẩy về nghĩa, gây ấn tượng mạnh, sâu sắc trong lòng

người, mọi người đều dễ nhớ, dễ thuộc.

CHƯƠNG III: GIÁ TRỊ NGỮ NGHĨA CỦA CÁC TỪ CHỈ ĐỒ DÙNG

CÁ NHÂN, DỤNG CỤ GIA ĐÌNG VÀ CÔNG CỤ SẢN XUẤT TRONG

THÀNH NGỮ

3.1. Thống kê

Trước khi đi vào phân tích giá trị ngữ nghĩa của các từ chỉ đồ dùng cá nhân,

dụng cụ trong sinh hoạt gia đình, trong sản xuất thông qua 86 câu thành ngữ, ta sẽ

đi vào khảo sát, tổng quan các từ ấy xuất hiện trong thành ngữ như thế nào thông

qua bảng thống kê dưới đây.

SỐ LẦN STT TỪ TỈ LỆ (%) XUẤT HIỆN

Từ chỉ đồ dùng,

dụng trong sinh hoạt 47 54,8 % 1

gia đình

Từ chỉ đồ dùng,

dụng cụ cá nhân 28 32,5 % 2

Từ chỉ đồ dùng,

dụng cụ trong sản 11 12,7 % 3

xuất

3.2. Các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong sinh hoạt gia đình

Đây là những đồ dùng, dụng cụ rất gần gủi với chúng ta trong cuộc sống hằng

ngày, mà nhà nào cũng có ai cũng sử dụng và càng không thể thiếu như: chén, bát,

bồi, thúng, nò, đom,…

3.2.1. Chén

“Chén tạc chén thù”

Trong cuôc rượu đãi khách, trước tiên chủ nhà thường rót chén mời khách

uống. Chén rượu từ tay người chủ rót để mời khách ấy, gọi là chén thù. Uống xong,

khách lại tự tay rót chén rượu nâng lên mời chủ để đáp lại tấm lòng thân tình, nồng

thắm của người chủ dành cho mình. Chén rượu do khách rót nâng lên mời chủ ấy là

chén tạc.

Tục ngữ có câu: Khách đến nhà chẳng trà thì rượu, đó là cách tiếp đãi thông

thường. nếu gặp bạn cố tri thì thế nào chủ nhà cũng bày tiệc rượu. như vậy mới có

cớ cầm chân khách ở lại lâu hơn nữa để hàn huyên tâm sự.

Ý nghĩa của thành ngữ chén tạc chén thù thường chỉ hạn hẹp ở sự hàm chỉ

việc tiếp rượu trong cuộc ăn uống vui vẻ, thân mật, nay người này mời mai người

kia tiếp đãi lại cho tương xứng. Và, rộng hơn thế nữa, thành ngữ chén tạc chén thù

còn nói lên cách sống hẩu lậu, thích bè cánh, có đi có lại giữa những con người

tham lam, vụ lợi.

Thành ngữ chén tạc chén thù có một biến thể khác là chén thù chén tạc. Ý

nghĩa và cách sử dụng hai dạng thức này hoàn toàn đòng nhất với nhau.

“chén chú, chén anh”

Chén : chén rượu khi ngồi vào bàn rượu, mọi người ai cũng như ai đều cười

nói râm ran, vui vẻ. Vì người biết cầm ly rượu vui vẻ với anh em, bạn bè là người

rất thảo ăn, rành uống. Mời qua mời lại, chén chú chén anh trong sự thành thật,

nhiệt tình.

Tóm lại nghĩa của thành ngữ này nói đến sự hòa thuận, vui vẻ giữa anh em

bạn bè với nhau. “ Chén” ở đây là “chén rượu”, một thứ uống mà trong quan hệ bạn

bè người ta thường mời nhau. Và trong cấu trúc đối sánh “chén chú/ chén anh”, hay

“chén tạc/ chèn thù” ở thành ngữ này thì “chén” con gợi cho người ta liên tưởng

đến tình cảm bạn bè, anh em với nhau.

“Kiến bò miệng chén”

Đọc qua câu thành ngữ này ta thấy, tác giả dân gian đã mựon hình ảnh con

kiến đang bò quanh miệng chén, không biết đâu là đầu, đâu là cuối con đường vì

miệng chén thì tròn nên bò mãi vẫn không thoát ra được. Nhưng ngụ ý của thành

ngữ này là một người làm việc cứ quanh quẩn một chỗ, đến lâm vào bế tắc, rơi vào

bước đường cùng không có lối thoát. Từ “miệng + chén” chính là vòng tròn của sự

bế tắc, không có lối thoát của con người.

3.2.2. Bát, đũa, mâm

Trong thành ngữ từ “bát” mang ý nghĩa khác nhau, đa dạng trong các kết hợp,

co khi nó nêu lên tình cảm của con người dành cho nhau, có khi nó chỉ mức sống

của con người, cũng có khi nó chỉ só lượng, mức độ công sức mà người ta bỏ ra

hoặc thụ hưởng. Từ “bát” có một số kết hợp như sau: Đá + bát; tham + bat; bát +

đĩa; bát + úp,…

“ Ăn cháo đá bát”

( Ăn cháo đái bát)

Tô chén dùng đựng cơm cháo mà ăn, đáng lẽ ăn xong là phải rửa sạch để bữa

sau còn có mà dùng, đằng này ăn xong là đá văng cho bể đi để khỏi rửa. Của cải mà

dùng theo cách đó thì quá phí phạm, dù giàu như Thạch Sùng, Vương Khải cũng

không ai làm vậy. Người giàu mà phí phạm cách ấy thì chẳng mấy chốc cũng

nghèo!. Nhưng ý nghĩa thật sự của thành ngữ này là ám chỉ đến hạng người vô ăn

bạc nghĩa; thọ ơn xong là trở mặt phủi ơn. Thành ngữ ăn cháo đá bát gồm hai vế:

vế thứ nhất nói về việc nhân nghĩa ( ăn cháo ), vế thứ hai nói về sự bội bạc nhân

nghĩa đó ( đá bát). Với quan niệm sâu kín đó, nhân dân đã khéo léo tạo nên một sự

đối lập gắt gao giữa một bên là ân nghĩa với một bên khác là hành vi phụ bạc đến

mức thô bạo nhằm thể hiện ý phê phán đối với những kẻ sống không có trước có

sau, sống vô ơn bạc nghĩa.

Một ai đó, khi được người khác giúp thoát khởi khó khăn, hoạn nạn mà sau

đó lại phụ ơn, bội nghĩa thậm chí phản lại ân nhân của mình.

Thành ngữ này có cấu trúc đối sánh : ăn >< đá, cháo >< bát từ cấu trúc trên

ta thấy “cháo” biểu trưng cho tình nghĩa, còn “bát” là phương tiện chứa đựng tình

nghĩa.

Cùng nghĩa với ăn cháo đái bát, trong tiếng Việt còn có những thành ngữ

như qua cầu rút ván,… Tuy vậy, khi sử dụng cần chú ý đến sự khác nhau rất tinh tế

về sắc thái ý nghĩa của chúng.

“Có bát sứ tình phụ bát đàn”

Bát sứ: là loại bát tráng men đẹp và sang trọng; còn bát đàn: là bát làm bằng

đất nung, thô kệch và xấu. Ý nghĩa của thành ngữ này là con người ta thường có cái

mới thì thờ ơ, rẻ rúng cái cũ; hay nói rộng hơn những kẻ thường hay thay lòng đổi

dạ có mới nời củ, được voi đồi tiên không biết thõa mãn. Từ “có + bát sứ / tình phụ

+ bát đàn ” thể hiện thái độ có mới nới cũ của con người.

“Ăn ở như bát nước đầy”

Câu thành ngữ nhằm nòi đến cách đối nhân sử thế giữa người với người với

nhau. Làm người thì phải có trước có sau, trọng nghĩa trọng tình là anh em hay bạn

bè thì luôn đối đãi với nhau một cách chân thật thâm tình, chớ nên lừa gạt lẫn nhau

để tình cảm bị sức mẻ thì không hay. Trong thành ngữ này từ “bát + nước đầy” nó

về tình cảm của con người, cũng như tình cảm anh em trong một nhà với nhau.

“Bát vỡ khó lành”

Cái chén hay cái bát một khi đã bể thì dù có hàn gắn khéo cách nào cũng

không lành lặn như khi còn nguyên vẹn. Và tình cảm cũng thế, khi đã cãi vả nhau

một trận rồi, dù sao đó hai người có hòa nhau thực lòng đi nữa, thì tình thân thiện

cũng không sao được mặn nồng, thân thiện như trước nữa. Từ “bát” trong thành này

là một vật dễ vỡ nên chúng ta phải thận trọng giữ gìn cũng như tình cảm của người.

“Tham bát bỏ mâm”

Trong cuộc sống, đôi khi chỉ vì tham những lơi lộc nhỏ mọn, trước mắt mà

người ta bỏ qua những nguồn lợi lâu dài, to lớn hơn. Vậy là tham bát bỏ mâm:

Ý nghĩa trên được hình thành nhờ sự so sánh trực quan và nôm na của tư duy

dân gian: Bát chỉ là phần nhỏ nầm trong mâm cỗ lớn. Thế mà chỉ lấy bát, quên rằng

mâm cỗ còn nhiều hơn, còn to hơn, âu cũng là tư tưởng tầm thường, được miếng

nào hay miếng ấy, không biết nhìn xa trông rộng. Vì lẽ đó, thành ngữ tham bát bỏ

mâm thường cũng được dùng để phê phán lối nhìn thiển cận, cách làm ăn manh

mún, thiếu tính toán. Nếu như bỏ được tư tưởng tham bát bỏ mâm thì mới có thể

tiếp cận được với lối làm ăn lớn, đừng vì cái lợi nhỏ trước mắt bỏ đi mọi lợi ít lâu

dài về sau. Ngoài ra từ “ bát” ở đây còn có nghĩa là cái nhìn thiển cận , không tính

toán của mọi người;

“Thừa bát gạt xuống mâm”

Ý của thành ngữ này nói đến những người đã có cuộc sống sung túc đầy đủ

thì hãy nên san sẻ, giúp đỡ nhau những lúc khó khăn. Để những người đói kém hơn

mình cũng sẽ được sống tốt hơn. Từ “bát + gạt xuống mâm” trong thành ngữ hàm

chỉ về tình yêu thương san sẻ giúp đỡ lẫn nhau trong lúc khó khăn.

“Đĩa bát có khi xô”

Chén bát rửa sạch xong bao giờ cũng được sắp xếp gọn gàng trong xóng

chén. Thế mà có lúc chúng cũng va chạm với nhau không bể cũng sứt mẻ. Qua hình

ảnh chén bát cùng trên một xóng mà còn có lúc bất hòa thì anh em bè bạn ở chung

đụng một nhà, tuy hòa thuận vui vẻ với nhau, thương yêu đùm bọc lẫn nhau nhưng

cũng có lúc bất hòa, xảy ra xung khắc, gây gổ nhau. Đừng nói chi anh em, bạn bè

mà ngay cả vợ chồng, đầu gối tay ấp, mà cũng có ngày “ cơm không lành canh

không ngọt” huống chi người ngoài đối xử với nhau!

Như vậy trong bất cứ mối quan hệ nào cũng thường xảy một số xung đột,

gây gổ đó là điều không tránh khỏi ví thế mà trong dân gia cũng thường có câu:

“ Chồng giận thì vợ bớt lời

Cơm sôi nhỏ lửa có đời nào khê”

( ca dao)

Điều đáng nói ở đây là tình tương thân tương ái giữa anh em bè bạn, giữa vợ

chồng với nhau thì nên “chín bỏ làm mười” để cho gia đình được trong ấm ngoài

êm, vợ chồng càng thêm keo sơn gắn bó. Từ “đĩa bát + xô” trong thành ngữ này nói

về sự bất hòa của anh em trong một nhà hay giữa vợ chồng với nhau.

“Lô xô như bát úp”

Bát ,đĩa úp trong chạn thì có chồng cao chồng thấp vì bát thì tròn còn đĩa thì

chẹt nên khi úp trong chạn trông lô nhô không bằng nhau. Qua hình ảnh đó khiến ta

liên tưởng đến những đồi núi chập chùng liên tiếp nhau, đến những nóc nhà nhấp

nhô giữa những rặng cây xanh um hay đến những gò đống cũng như những mả mồ

trong nghĩa địa quang sơ hoặc những nghĩa trang trang nghiệm,…. Ngoài những

hình ảnh ta còn có thể liên tưởng đến con người, vì con người cũng sẽ có người cao

người thấp, người giàu người nghèo hay người hiền kẻ ác… Trong thành ngữ này từ

“bát + úp” chỉ mức sống của con người trong xã hội.

“Ăn bát mẻ, nằm chiếu manh”

Thành ngữ “ ăn bát mẻ nằm chiếu manh” chỉ người có cuộc sống hết sức cơ

cực, nghèo nàn đến cái ăn mà không sắm nổi cái chén cho lành lặn để mà ăn, cho dù

là chén sành giá rẻ. Cũng như khi ngủ cũng không có đủ chăn màn, hay được chiếc

chiếu nguyên vẹn để mà ngủ nữa. Đây chỉ có thể là cuộc sống cơ cực của những

người nhèo khổ, cơ cực làm việc vất vả quanh năm mà không đủ ăn đủ mặc.cũng có

thể đây là cách sống của những hạng tôi tớ trong nhà, hay hạng vợ bé bị vợ lớn

ghen tuông hành hạ phải sống một cách cơ cực khổ sở quanh năm. “ Bát mẻ + chiếu

manh” nói về cuộc sống cơ cực của con người.

“Bát ăn bát để”

Vừa đọc qua thành ngữ này ta thấy ý nghĩa của chúng thể hiện rõ ở bề mặt

ngôn từ, là nói cuộc sống của họ không chỉ đầy đủ, sung túc mà còn của dư của để

mà dành dụm. Qua ý nghĩa như vậy ta cũng thấy rằng nếu như chúng ta không cần

cù làm việc siêng năng, và tiêu sài một cách hợp lí thì giàu có đến đâu cũng hết

sạch. Từ “bát + để / bát + để” trong thành ngữ này nói đến cuộc sống sung túc no

đủ (mức sống) của con người.

“Bát mồ hôi đổi lấy bát cơm”

Từ một nhúm lúa giống người ta có thể tạo ra được một nồi cơm ngon nuôi

sống con người, người nông dân phải đổ mồ hôi sôi nước mắt để cày, cấy, gieo,

gặt,… mới có được bát cơm ấy.

Trong cuộc sống cũng vậy, người ta phải làm việc khó nhọc với bao nhiêu

ngành nghề, từ sáng đến tối mới có được hai bữa ăn. Điếu đó đủ cho thấy đểtìm

được miếng ăn để sống không phải là chuyện dễ dàng gì. Vì vậy ta phải tằn tiện mà

sống mọi sự tiêu sài phung phí nên tránh tối đa, để cuộc sống thêm đầy đủ hơn.

Trong cấu trúc đối sánh “bát mồ hôi / đổi lấy bát cơm” ta thấy từ “bát” trong trường

hợp này nói lên một điều công sức ta bỏ ra bao nhiêu thì sẽ hưởng thụ được bấy

nhiêu.

“Mười voi không được bát nước xáo”

Ngụ ý của này nói về những kẻ suốt ngày chỉ biết ba hoa, khoe khoang,

khoác lác về những việc mà mình đã làm nhưng thật ra là nói nhiều nhưng làm

chẳng được bao nhiêu. Từ “bát” trong câu này chính là kết quả của những việc mà

họ đã làm nhưng nó không giống như những gì mà họ đã nói. Tức là công sức bỏ ra

không bằng với kết quả thụ hưởng được.

“ Ngồi mát ăn bát vàng”

Câu thành ngữ này nói về những kẻ chỉ thích nhàn nhã, không muốn lao động

mà chỉ muốn hưởng thụ thành quả của người khác , cũng như sự giàu sang sung

sướng. Từ “bát” trong thành ngữ này có ý nghĩa tương tự như thành ngữ trên.

“Ăn một bát cháo chạy ba quãng đồng”

Ngụ ý của câu này là kết quả mà họ được thụ không xứng đáng với công sức

mà họ đã bỏ ra. Từ “bát” trong câu này chính là thành quả mà con người hửơng thụ

được, không xứng với với công sức mà họ bỏ ra.

“Đũa mốc mà chòi mâm son”

Ở đời người ta thường nói trọng sự tương xứng, đồng thanh đồng thủ, hay là

môn đăng hộ đối. Chẳng hạn, hai cây đèn trên bàn thờ, mà cái lớn cái nhỏ, cái thấp

cái cao thì coi sao được. Cũng như vậy, mâm son thì phải dùng với đũa son, hay đũa

ngà, đặt vào đó mới tương xứng được. Còn đôi đũa mốc mà đặt lên mâm son thì

làm sao mà tương xứng với nhau cho được. Hai vật quá cách biệt nhau về chất liệu

và hình thức.

Nghĩa của thành ngữ này ám chỉ những người có địa vị thấp kém trong xã hội,

hay những kẻ kém tài, hoặc người nghèo hèn mà mơ mộng vươn lên địa vị cao

sang, hay mơ lấy tiểu thơ hoặc công chúa con nhà quyền quý có gia thế.

Từ “đũa mốc” > < “mâm son” trong thành ngữ này điều chỉ về đồ vật để sử

dụng những vẫn phân chia đẳng cấp, từ đó ta còn liên tưởng đến đến phận con

người trong xã hội cũng phân chia giai cấp như vậy.

“Đũa có đôi”

Như chúng ta thương thấy, bao giời người ta cũng sử dụng đũa nguyên đôi,

vì với một chiếc không thôi thì làm sao gắp được? Cũng giống như vậy, trong mỗi

chúng ta ai cũng điều có đôi có cặp, ai cũng có một nửa riêng thuộc về mình. Vì trai

gái lớn lên ai cũng phải dựng vợ gả chồng, để cùng nhau xây dựng cuộc đời, xây

dựng nên mái ấm của riêng mình để rồi sinh con đẻ cái nối dõi tông đường vì đó là

một điều hiển nhiên mà thôi. “Đũa + có đôi” trong thành ngữ này gợi ta liên tưởng

đến mối quan hệ của vợ chống, đó là sự có đôi có cặp của con người.

“Ăn phải đũa”

Câu này ám chỉ những người không có lập trường ổn định rõ ràng dễ bị ảnh

hưởng bới những tính xấu của người khác, mù quáng làm theo cái xấu. Từ “đũa”

trong thành ngữ này ám chỉnh những người như thế.

3.2.3. Nồi

Tương tự như chén, bát ở những thành ngữ trên thì nồi ở đây cũng mang những ý

nghĩa khác nhau, trong mỗi cách kết hợp khác nhau.

“Nồi da nấu thịt”

Nếu hiểu một cách thấu đáo nôm na, “ nồi da nấu thịt” hay “ nồi da xáo thịt”

có nghĩa là: nấu thịt bằng nồi da, hay dùng nồi da để nấu thịt. Từ ý nghĩa như vậy, thành ngữ này được dùng với nghĩa là nói về cảnh chém giết, sát hại lẫn nhau giữa

anh em ruột thịt hay nói rộng hơn là giữa những người cùng thuộc một cộng đồng,

một dân tộc hay một quốc gia xảy ra bất hòa, tàn sát lẫn nhau. Thành ngữ này có lẽ

xuất phát từ một hình thức sinh hoạt cộng đồng của người nguyên thủy thời săn

bắn. Vào thời đó, lao động sản xuất chưa phát triển, con ngưới sống chủ yếu bằng nghề săn bắn. Mỗi khi săn bắt được một con mối, người ta làm thịt ngay tại chỗ, lột

da của chính con vật để làm nồi nấu chín thịt của nó. Từ “ nồi” trong câu này chính

là lời khuyên anh em cùng một quốc gia một cộng đồng nên tin tưởng hòa thuận và

đoàn kết với nhau. Cùng nghĩa với thành ngữ “ nồi da nấu thịt” trong tiếng Việt còn

có hai thành ngữ gốc Hán là “ Huynh đệ tương tàn” (anh em sát hại lẫn nhau ) và

“cốt nhục tương tàn” ( ngườicó quan hệ ruột thịt sát hại lẫn nhau). Các thành ngữ

này đều được dùng tương đối phổ biến với những sắc thái nghĩa ít nhiều có khác

nhau

“Nồi nào vung nấy”

Thường thì mỗi cái nồi sẽ có một cái nắp riêng biệt của nó. Nồi cỡ nào thì

nắp sẽ cỡ đó thì nó mới phù hợp. Con người cũng vậy, hễ đàn ông thế nào thì bên

cạnh sẽ có người đàn bà tương xứng như thế và vợ chồng cũng phải tương xứng

mới có thể chung sống với nhau đến suốt cuộc đời. Như vậy mời là “nối nào thì

vung nấy”. Từ “nồi nào + vung nấy” trong thành ngữ này còn biểu trưng cho sự

tương hợp của vợ chồng với nhau.

“Nồi đồng cối đá”

Đồng là một chất liệu rất tốt, vừa bền vừa chắc, sang trọng cao quý và nồi

đồng nấu cơm sẽ rất là ngon và dễ nấu. Còn cồi đá thì chúng ta đã biết nó rất chắc,

trước đây nhà nào có cái cối đá thì đó có thể là gia đình khá giả trong thôn xóm, và

cối đá sử dụng rất bền và lâu hư nữa.

Từ những ý trên ta có thể rút ra ý nghĩa của thành ngữ này là nói về sự bền

vững, vĩnh cửu, tuy là nói có thô mộc một chút, nhưng chúng ta biết cách sử dụng

và giữ gìn cẩn thận thì lợi ích của nó là vô tạn với người sử dụng.Từ “nồi đồng +

cối đá ” trong thành ngữ trên nói đến sự bền chắc vĩnh cửu của sự vật sự việc nếu

như chúng ta biết giữ gìn và bảo quản.

“Ăn thủng nồi trôi rế”

Câu này ám chỉ những người ăn khỏe một cách kinh khủng, ăn bao nhiêu

cũng không thấy đủ. Như chúng ta vẫn thường nói là ăn như hạm, hay ăn như hạ

hầu đôn.

“Hỏng nồi, vở rế”

Đúng vậy nếu như nồi thì không tể nấu nướng gì được , và rế đã vở rồi thì

không thể dùng để đựng nồi được nữa. Nhưng đừng vì thế mà vứt đi, vì nó vẫn còn

có chỗ hữu dụng. Từ “nồi” trong câu này có nghĩa là cố giữ lại hay vớt vát được

chút nào thì hay chút ấy.

3.2.4. Mẻ kho

“Thạch sùng còn thiếu mẻ kho”

Thạch Sùng sinh ở đất Thanh Châu thời Tây Tấn. Khi bố chết chàng được chia

ít gia sản nhất. Ông bố chàng tiên đoán rằng, chàng sẽ có nhiều của hơn những đứa

khác. Thật vậy, nhờ sự thông minh, mưu mẹo, chẳng mấy chốc Thạch Sùng đã giàu

sụ, có một không hai trong thiên hạ. Bao nhiêu kẻ ganh tài với Thạch Sùng điều bị

đánh bại. Có kẻ dám lấy đường làm tro thì Thạch Sùng lấy nến làm củi. Kẻ khác lấy

cây san hô nhà vua tặng để đua tài, lập tức Thạch Sùng dùng ngọc đập vỡ tan cây

san hô ấy. Ngay sau đó, Thạch Sùng lấy ngay năm sáu cây san hô to hơn, đẹp hơn đền bù lại. Nhưng cái gì đến phải đến. Một tay khác thách sánh tài sản. Thạch sùng phán rằng, cứ gọi mọi thứ hễ ta thiếu cái gì thường nhường lại cho người cho người thắng cuộc bằng hết tài sản. Kẻ thách đố liền gọi đến mẻ kho ( mảnh vỡ của nồi đất). Than ôi, đồ vàng ngọc, thạch sùng chẳng thiếu thứ gì, nhưng đào đâu ra mảnh mẻ kho! Thế là Thạch Sùng thua cuộc, mất toi toàn bộ gia sản. Tiếc của, Thạch Sùng lâm bệnh chết. “Hương hồn” chàng hóa thành con vật nhỏ, ngày đêm chặc

lưỡi nhớ tiếc gia sản kếch sù của mình. Con vật đó được gọi là Thạch Sùng.

“Thạch Sùng tặc lưỡi lắc đầu

Nhân sinh rất mực hào giàu hòa sang”

(Trinh Thử)

Đến như “Thạch Sùng còn thiếu mẻ kho”! Điều này cảnh tỉnh mỗi con người

hãy nhớ rằng, dù giàu sang đến đâu cũng chưa đầy đủ, không nên vênh váo với đời

cần khiêm tốn hơn trong cuộc sống. “Mẻ kho” trong trong thành ngữ này tuy là

những vật tầm thường những có giá trị sử dụng cao. Đây chính là lời cảnh tỉnh của

tác giả đối với người đời nên biết khiêm nhường và phải biết quý trọng đồ vật trong

cuộc sống dù đó là những tầm thường.

3.2.5. Dao thớt

Trong mỗi cách kết hợp khác nhau trong thành ngữ, thì từ “dao, thớt” cũng có ý

nghĩa khác nhau; có lúc nó chỉ sụ nguy hiểm, có kho nó nói về tính khí, nhâ cách

của con người,…

“Cá nằm trên thớt”

Một con cá khi đã nằm trên mặt thớt, là con cá sắp bị làm vảy, móc ruột, moi

gan và cắt khứa đem kho, sự sống đã ngàn cân treo sợi tóc. Và con người khi đã liệt

vào hạng “ cá nằm trên thớt” là người ở vào tình thế nguy kịch, không biết sống

chết ra sao, khồng còn cách nào thoát được hoàn cảnh éo le hiện mình đanh gặp. Vì

sụ sống không do mình định đoạt được. “Thớt” kết hợp với “nằm trên” trong thành

ngữ này thể hiện sự nguy hiểm, tình cảnh khốn khó mà con người mắc phải

“ Trên dao dưới thớt”

Câu thành ngữ này có ý nghĩa tương tự như câu “ cá nằm trên thớt”. Câu này

nói con người đang ở vào tình thế nguy hiểm, tính mạng bị đe dọa, hay vận mệnh

cũng như mạng sống của họ không còn do mình định đoạt nữa. Còn trong tình

huống này thì từ “dao, thớt”nói về sự nguy hiểm từ nhiều phía.

“Dao chém đằng dọng”

Ai cũng biết rằng lưỡi dao thường có hai bề: bề trên dày gọi là sống dao

(dọng), bề dưới mỏng, sắc bén gọi là lưỡi. Dao thì thường chém đằng lữi chứ không

ai chém đằng dọng bao giờ, vì chém đằng dọng làm sao đứt được. Cũng như anh em

cùng chung huyết thống nên biết thương yêu nhau. Từ “dao” trong thành ngữ này

chỉ sự ứng xử giữa anh em trong nhà. Nếu có xích mích giận hờn xảy ra thì cũng lấy

sự nhường nhịn và tha thứ làm căn bản; tương tự trong ca dao cũng có câu:

“Anh em như thể tay chân

Anh em hòa thuận hai thân vui vầy

(ca dao)

“Tay dao, tay thớt”

Câu thành ngữ này nói về đức tính của con người, đó là đức tính cần cù,

nhanh nhẹn, giỏi giang, tháo vát, siêng năng trong mọi công việc, lẫn việc nhà cả

việc đòng án,… Từ “dao + thớt” trong câu này nói về sự nhanh nhẹn, giỏi dan tháo

vát của người phụ nữ.

“Giận cá chém thớt”

Có lẽ đây một hiện tượng mà chúng ta cũng thường thấy nhất trong đời sống.

Và ngay cả bản hân chúng ta cũng thế. Đôi lúc chúng ta cũng thường tức giận với

người này nhưng không làm gì được, nên chúng ta cũng hay trút giận , nỗi bực bội

trong lòng của mình lên người khác. Mặc cho người đó chẳng liên quan gì đến vụ

việc vừa xảy ra đi chăng nữa. “Thớt” trong câu chính là vật hoặc người được đem ra

trút giận.

“Mắt sắc như dao”

Người ta thường dùng thành ngữ “ mắt sắc như dao” dùng để tả những con

người có đôi mắt đẹp, người khôn goan và rất là sắc sảo trong khi quan sát hay nhìn

nhận sự việc, sự vật một cách thấu đáo tỉ mỉ. Còn từ “dao” trong câu này miểu tả về

nhan sắc của người phụ nữ.

“ Nói như dao chém đá”

Đấy là cách nói của những người thẳn thắng, dứt khoát, nói một là một quyết

không nói hai lời. Không ai có thể lay chuyển được, cũng như không thay đổi lập

trường của họ một khi đã quyết định rồi. Từ “dao” trong thành ngữ này nói về tính

khí ý chí của một người.

“Mặt như mặt thớt”

Ý của câu thành ngữ này nói về người có vẻ mặt lì lợm tưởng như chặt chém

vào cũng không lay chuyển được, gặp nguy hiểm mấy cũng không thay đổi vẻ mặt.

Từ “thớt” trong câu này nói về trạng thái của con người trong lúc gặp nguy

hiểm cũng như khó khăn gian khổ.

3.2.6. Chổi

“ Chổi cùn, rế rách”

Chổi cùn: là chổi đã mòn hết rồi, còn rế là đồ đan bằng tre hay bằng mây,

dùng để đặt nồi lên cho khỏi bể và dơ. Một khi chổi đã dùng đến mòn chỉ còn trơ lại

cái cán. Còn rế đã rách tơi tả thì làm sao còn bảo vệ được cái nồi ? Những thứ hư

hao như vậy thì còn tiếc làm gì mà chưa vứt đi? Vậy mà có người còn giữ lại dùng.

Thành ngữ này nói về những người có cuộc sống cơ cực vất vả đến nổi

những vật đối với ta vô cùng tầm thường lại không có mà sử dụng.

3.2.7. Chăn gối, giường chiếu

Trong các thành ngữ mà chúng ta sữ khảo sát sau đây, thì các từ “chăn gối,

giường, chiếu cũng mang những ý nghĩa khác nhau.

“ Chăn đơn gối chiếc”

Trai gái lớn lên thì ai cũng có chồng, có vợ, tức lá sống có đôi. Khi người ta

thànhvợ thành chồng thì lúc nào cũng ở bên nhau, không còn đơn lẽ nữa. Thành ngữ

nay thường dùng để chỉ tình cảnh lẻ loi, cô đơn của những người chưa vợ hay chưa

chồng, hoặc là đã lập gia điình rồi, nhưng vì một lý do nào đó họ phải sống xa nhau,

chịu cảnh sống cô đơn, không có hạnh phúc lứa đôi đầm ấm như thiên hạ. Hay nói

một cách cụ thể hơn đó là tình cảnh lẻ loi, cô đơn của người phụ nữ phải xa chồng,

hoặc tình cảnh “làm lẻ” của người phụ nữ. Có lẻ Hồ Xuân Hương là người hiểu rõ

tâm trạng này nhất:

“ Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng

Chém cha cái kiếp lấy chồng chung”

(Cảnh làm lẽ)

“Chăn gối” trong thành ngữ này nói về chuyện vợ chồng, hôn nhân.

“ Đồng sàng dị mộng”

Câu thành ngữ này nói về những cặp vợ chồng, ăn ở chung sống với nhau

nhưng tâm tư, tình cảm, suy nghĩ không giống nhau, mà luôn tư tưởng nhớ nhung

người khác.

Từ “đồng sàng > < dị mộng”trong thành ngữ này nói về cuộc sống riêng từ

của các vợ chồng.

“ Màn trời chiếu đất”

Đây chỉ có thể là những người có cảnh sống lang thang phiêu bạt, không nhà

không cửa, dãi dầu vất vả không có cuộc sống ổn định.

“ Buồn ngủ gặp chiếu manh”

Chiếu manh: là chiếc chiếu bị rách, hay một phần của chiếc chiếu đã bị hư

hại. Ngủ là một nhu cầu sống cần thiết của con người. Buồn ngủ mà được ngủ ngay

thì còn gì sung sướng bằng. Nghĩa là đang buồn ngủ quá mức mà có chỗ ngả lưng

để làm một giấc, dù là ổ rơm, dù là manh chiếu rách cũng là điều lý thú.

Nghĩa của câu này ám chỉ đến việc được người khác đáp ứng đúng mức điều mình

đang cần nhất thì đó là sự sung sướng tột độ vì họ đã “ cầu được ước thấy”, vùa

đúng lúc và đúng nhu cầu, chẳng khác nào đang đói được ăn ngon, còn đang khát

thì lại được uống trà ướp sen thơm phức!.

Từ “chiếu manh” chính là điều ước hay nhu cầu họ mà được đáp ứng một cách kịp

thời đúng lúc.

3.2.8. Đèn

Từ “đèn” trong thành ngữ tiếng Việt thường chỉ hoàn cảnh gia đình, từ đó ta liên

tưởng đến khó khăn, hoạn nạn của từng gia đình.

“Tối lửa tắt đèn”

Với một thành ngữ tối lửa tắt đèn, thì việc hiểu đúng ý nghĩa của nó không

phải quá khó. Ai cũng hiểu được rằng: “ tối lửa tắt đèn là câu nói dân gian dùng để

chỉ sự đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau giữa những láng giếng cùng xóm, cùng ngõ lúc

gặp khó khăn hoạn nạn. Nhưng việc hiểu nghĩa của một thành ngữ mà chỉ dừng lại

ở cách hiểu chung chung như thế, hẳn sẽ đánh mất đi bao điều lí thú, ẩn giấu thầm

kín mà ông cha ta gửi lại trong từng ý, từng chữ của câu nói. Ở thành ngữ tối lửa tắt

đèn, tuy mỗi từ mỗi chữ đều hiển minh, nhưng tiềm tàng trong đó những triết lí,

những nhận thức sâu sắc của ngưới xưa để lại. Vì : lửa, đèn là những thứ không thể

thiếu trong cuộc sống này. Lửa, và đèn cho ánh sáng vào ban đêm. Khi tối lửa tắt

đèn cũng là lúc tăm tối nhất là lúc con người phải lần lữa, mò mẫm và thật khó lòng

xoay trở trong cuộc sống. Theo nhận thức này, người ta dễ dàng liên hội, hoặc đồng

nhất giữa hiện tượng tối lửa tắt đèn với sự khó khăn nhọc nhằn trong cuộc sống.

Qủa nhiên là như thế! Nhưng ở câu thành ngữ này còn có một điều gì đó sâu xa

hơn. Từ bao đời nay, lửa đối với nhân dân ta là một bảo vật vừa gần gũi, vừa thiên

liêng. Trong nhận thức của mọi người lửa là biểu tượng của cuộc sống. Và, lửa và

bếp lửa cũng là sự no ấm. Bếp lửa vẫn đỏ hàng ngày thì cuộc sống vẫn còn no đủ,

vẫn còn có cái ăn, cái mặc. Cho dù có đói khổ đến đâu, thì cuộc sống mỗi con

người, mỗi gia đình vẫn đòi hỏi đến duy trì bếp lửa hồng.

Lửa trong tiềm thức của nhân dân ta còn là sự ấm cúng của gia đình. Một khi

ngọn lửa trên bàn thờ tổ phụ tắt ngấm, để rồi hương lạnh khói tàn, thì cũng là khi cô

quạnh đơn chiếc. Dường như hoàn cảnh này là kết quả của sự thiếu vắng người

phụng dưỡng bố mẹ già, thiếu người thờ cúng nối nghiệp tổ tiên.

Rõ ràng, những điều gửi gắm qua từ lửa, đèn, cùng với sự kết hợp đan chéo với các

yếu tố khác đã tạo nên ý nghĩa chung của toàn thành ngữ tối lửa tắt đèn. Vì vậy,

chúng ta cũng dễ dàng nhận thấy, trong ý nghĩa chung của thành ngữ này bao gồm

các nét nghĩa: tối tăm ( thiếu ánh sáng), đói nghèo (thiếu cái ăn), cô đơn lẻ loi (thiếu

người phụng dưỡng, thờ cúng, nối nghiệp). Những nét nghĩa này có tác dụng biểu

thị những khía cạnh khác nhau trong khó khăn, trong khổ đau, buồn tủi. Đó chính là

ý nghĩa sử dụng màthành ngữ tối lửa tắt đèn biểu thị.

Vì vậy, bất kì ai trong hoàn cảnh “tối lửa tắt đèn” đều cần được sự chia sẻ và

giúp đỡ. Và, từ bao đời này, nhân dân Việt Nam đã trải qua nhiều biến cố, bao đời

tối lửa tắt đèn có nhau. Tình thương yêu, lòng nhân ái đã trở thành bản chất tốt đẹp

trọng đạo lí làm người của dân tộc ta. Ở bất cứ nơi đâu, dưới lũy tre làng, trong ngõ

phố, hay ở một nơi xa vời ngoài Tổ quốc, con người Việt Nam luôn luôn thể hiện

phẩm hạnh “ thương người như thể thương thân”, “ lá lành đùm lá rách”, và cùng “

đồng cam cộng khổ” với nhau. Đối với họ, trong khó khăn hoạn nạn càng hiểu lòng

nhau, khi tối lửa tắt đèn càng thương yêu, gần gũi và gắn bó với nhau hơn, vì người

với người sinh ra để yêu nhau. Từ “tối lửa + tắt đèn” trong trong thành ngữ trên chỉ

về sự đùm bọc giúp đỡ lẫn nhau lúc gặp hoạn nạn khó khăn của con người trong xã

hội.

“ Đèn ai nấy rạng”

Nếu như câu thành ngữ: “ tối lửa tắt đèn” là câu nói dân gian dùng để chỉ sự

đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau giữa những láng giếng cùng xóm, cùng ngõ lúc gặp khó

khăn hoạn nạn. Thì ngược lại câu thành ngữ “đèn ai nấy rạng” lại có ý nghĩa hoàn

toàn khác. Nghĩa của câu này là việc của ai người ấy biết, không nên can dự vào

việc của người khác làm gì, đó là việc ai người ấy làm không nên lo nhiều làm gì.

“Chạy như đèn cù”

Đèn cù: hay còn gọi là đèn kéo quân , là một loại đồ chơi, có hình dạng như

cái lồng. Người chơi phải chạy vòng quanh, chạy đi chay lại nhiều lần .

“Có trăng quên đèn”

Thành ngữ “ có trăng quên đèn” có ý nghĩa tương tự như câu thành ngữ “có

bát sứ tình phụ bát đàn”. Qua đó ta thấy câu này có nghĩa là con nguời ta thường

hay có mới nới cũ, có cái mới thì thờ ơ cái cũ, rẻ rúng cái cũ, những kẻ hay thay

lòng đổi dạ. Vì “trăng”; chỉ sự tỏa sáng làm ta liên tưởng đến người đẹp, người có

địa vị hay nói khác hơn đó là người mới. Còn “đèn”; chỉ sự mờ ảo, những người

những thứ tầm thường cữ kỉ hay là người xấu. Từ đó khiến ta liên tưởng đến những

người có thân phận bé nhỏ, thấp kém trong xã hội.

3.2.9. Chum chậu

“Ném chuột vỡ chum”

Câu thành ngữ này dùng để chỉ những việc làm đã không mang lại kết quả gì

mà còn hao tài tốn của. “Chum” ở trong câu này chính là tài sản bị mất đi chỉ vì một

việc không nên làm.

“Cá chậu chim lồng”

Câu thành ngữ này ngụ ý nói về cuộc sống tù túng, mất tự do của con người

cũng như con vật. Từ “chậu + lồng” trong câu này chinh là không gian tù túng ngột

ngạt, bó hẹp mất tự do, cũng như quyền tự chủ.

“Cá thia quen chậu”

Người ta thường nói sống lâu quen thì chỗ, thành ngữ này cũng vậy ý của nó

nói con người nếu sống ở đâu lâu năm sẽ gần gủi và quen với cách sống và môi

trường ở đó. Nế từ “chậu” ở câu trên là không gian tù túng, hạn hẹp, thì từ “ quen +

chậu” trong câu này là môi trường sống, cũng như cách mà họ đã quen thuộc.

3.1.10. Chĩnh hũ vại

“Chuột sa chĩnh gạo”

Chuột sa chĩnh gạo ở đây là nói về người đang gặp vận rủi bỗng với được may mắn khiến tiền vô như nước. Chuyện chuột sa chĩnh gạo đâu mà chẳng có. Nhưng điều may đến với một số người dốt nát, lười biếng do dựng nhau lên, do xếp đặt, cứ ngồi đó mà hưởng lộc, sống chết mặc bay, dân tình đói kém thì khác chi loài chuột bọ gặm nhấm. Hoặc một anh chàng nghèo kiếp xát nào đó với được một cô vợ giàu có và đẹp. “Chĩnh gạo” trong thành ngữ này nói về sự giàu có no đủ.

“Chuột sa hũ nếp”

Câu thành ngữ ý nói may mắn gặp được nơi sung sướng, đầy đủ một cách tình cờ, ngẫu nhiên, ví như chuột lọt được vào chĩnh đựng gạo, tha hồ mà ăn không phải khổ công tìm kiếm hàng ngày.

“Bằng chân như vại”

Câu thành ngữ này nói đến trong mọi tình huống, thì con người không nên

nao núng khi đối mặt với khó khăn nguy hiểm. Nhưng thờ ơ dửng dưng bất chấp

mọi chuyện xảy ra.

3.3. Các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong sinh hoạt cá nhân

3.3.1. Áo,Quần

Từ “áo” khi được kết hợp với cách cách khác nhau sẽ nêu lên ý nghĩa khác nhau

như: “áo + gấm” thì thể hiện sự giàu sang, sang trong hoặc sự khó khăn nghèo khổ

khi “áo + vải”, “áo + vá”, “áo + quần manh”,… hay hành động vô ơn của con

người,…

“Áo gấm đi đêm”

Gấm là thứ hàng dệt bằng to nhiều màu có linh hoa lá sặc sỡ. Thời trước,

gấm là một trong những thứ vải quý hiếm thường dùng để may áo. Vì vậy, áo gấm

(áo may bằng vải gấm) được coi là biểu tượng của sự giàu sang, phú quý trong sự

đối lập với áo rách biểu tượng của sự nghèo hèn.

“Chồng em áo rách em thương

Chồng người áo gấm xông hương mặt người”

(Ca dao)

Hơn thế nữa, áo gầm còn biểu trưng cho sự thành đạt trong dọc hành, thi cử.

Ngày xưa, con thi đậu trạng nguyên thì cha mẹ được vua ban cho áo gấm để tưởng

thưởng công lao nuôi con ăn học nên người hữu dụng cho đất nước… Những người

học trò sau các kì thi hương, thi hội trở về quê ( vinh quy bái tổ) đều mặc áo gấm để

tỏ rõ sự thành đạt, công thành danh toại của mình trước họ hàng, trước làng nước.

Áo gấm chỉ mặc ban ngày mới được mọi người nhận thấy sự rực rỡ của nó.

Đối với người giàu có, sự rực rỡ của áo gấm phô bày cho thiên hạ biết anh ta thuộc

hạn người lắm tiền, nhiều của. Đối với các chàng học trò sau khi trở về, áo gấm

mách bảo cho mọi người về sự đỗ đạt của anh ta. Còn áo gầm mà mặc ban đêm, đi

trên đường làng thưở trước với khung cảnh tối tăm mù mịt như thế thì ai hay biết,

ai phân biệt gấm vóc với các thứ khác được. Áo gấm đi đêm quả là hoài công phí

của! Mới hay, áo gấm đi đêm chính là sự phí phạm trong cách phô trương sự giàu

sang phú quý; khoe khoang, làm duyên làm dáng dốt nát không biết dùng người

dùng của, mà lên mặt dạy đời. Điều đó cũng dễ hiểu và là chuyện thường tình, bởi

trong cuộc sống chẳng hiếm gì những kẻ thích trò phô trương không phải lối như

vậy! Qua đó ta cũng tháy rằng: Cái đẹp nếu phô ra ngoài hoặc dùng không đúng lúc

thì cho dù nó có đẹp đến đâu đi nữa thì cũng chẳng còn giá trị gì cho dù nó là “áo

gấm” đi nữa.

“ Áo gấm về làng”

Áo gầm về làng là biểu trưng cho sự thành đạt trong dọc hành, thi cử. Ngày

xưa, con thi đậu trạng nguyên thì cha mẹ được vua ban cho áo gấm để tưởng thưởng

công lao nuôi con ăn học nên người hữu dụng cho đất nước… Những người học trò

sau các kì thi hương, thi hội trở về quê ( vinh quy bái tổ) đều mặc áo gấm để tỏ rõ

sự thành đạt, công thành danh toại của mình trước họ hàng, trước làng nước. Vì vậy

áo gấm về làng là biểu trưng cho sự thành đạt, viên hiển trở về quê hương của

người học trò đi thi. Vì thế nó có ý nghĩa trái ngựơc hoàn toàn với “ áo gấm đi

đêm”.

“Áo vải, cờ đào”

Áo vải, cờ đào là hình ảnh biểu trưng cho Quang Trung - Nguyễn Huệ, có

nghĩa tương đương như tổ hợp từ “ người anh hùng áo vải”. Hình ảnh ấy tượng

trựng cho co người anh hùng, tuy xuất thân có nghèo khổ những chỉ cần có ý chí, có

chí hướng, cũng như có quyết tâm thì chúng ta sẽ thực hiện được ước mơ lí tưởng

sẽ thực hiện được thôi.Về sau này, hễ nói đến “ áo vải,cờ đào”, hay “người anh

hùng áo vải”, thì người.Việt Nam ta ai cũng biết với lòng tự hào sâu sắc; đó là

Quang Trung - Nguyễn Huệ!. Từ “áo” trong câu này nói về long kiên trì quyết tâm

chinh phục mọi khó khăn giân khổ thì mới thành đạt được.

“Áo cộc quần manh”

Ngày xưa, khi làm việc ở ngoài đồng hay lúc ở nhà, người mình ăn mặc lôi

thôi lếch thếch ra sao cũng được, nhưng khi ra đường để thăm viếng ai, để đi dự

đám tiệc, đám giỗ và ngay cả khi đi chợ, người ta cũng mặc áo dài tươm tất, chứ

không ai ăn mặc xuề xòa. Hay nói một cách khác, người nào cũng cố sấm cho mình

một bộ đồ tươm tất để khi ra đường khỏi thẹn mặt với người ta. Bởi vì người lúc

nào cũng chỉ mặc “áo cộc quần manh” là người vô cùng nghèo khổ. Nghèo đến độ

lo ăn chưa xong thì hơi đâu lo mặc. Người như vậy thật là khổ. Từ “áo cộ”’ và

“quần manh” trong câu này nói đén cảnh sống cơ cực nghèo khổ vô cùng.

“Áo rách quần manh”

Manh: có nghĩa là mỏng người mà lúc nào trên người cũng khoác chiếc áo

rách bươm và chiếc quần mỏng dính là người nghèo quá độ. Quần áo ở đay chỉ là

vật dùng để che thân cho khỏi lõa lồ, chứ làm sao tránh được cái rét cắt da trong

những ngày đông tháng giá.

Thành ngữ “ áo rách quần manh” dùng để chỉ hạng người đáng thương, đang

cần sự đỡ tận tình của mọi người trong xã hội. Còn từ “áo rách”và “quần manh”

trong câu này ám chỉ những người có cuộc sống cơ cực đáng thương đang cần sự

giúp đỡ.

“Quần manh áo vá”

Câu thành ngữ đã diễn tả được ý nghĩa của nó một cách cụ thể và khái quát.

Vì quần manh là loại quần cũ mỏng và sờn. Đã vậy họ lại còn mặc với áo vá nữa,

thì quả thực là cực khổ vô cùng. “Áo quần” đã không được lành lặn như mọi người

thì thử hỏi làm sao cuộc sống của họ được đầy đủ, sung túc như bao người khác

được.

“Quần manh áo vải”

Ý của câu thành ngữ này cũng tương tự như câu trên, nếu câu thành ngữ trên

diễn tả cuộc sống lam lũ, nghèo khổ, tới quần áo cũng không được lành lặn mà mặc.

Thì câu này ý cũng vậy nhưng vẫn còn khả quan, đầy đủ hơn, vì họ vẫn có được

quần áo lành lặn mà mặc, mặc dù là nó có đơn giả một chút chỉ là chiếc áo vải và

quần manh bình thường.

“ Quần chúng áo dài”

Câu thành ngữ này nói về những người thường hay ăn mặc chỉnh tề, nhgiêm

chỉnh, chững chạc. Họ có cuộc sống phong lưu, nhàn hạ, không phải lam lũ làm

lụng vất vả. Từ “áo” trong câu nàt nói đén cuộc sống đầy đủ nhàn hạ của mọi ngườ

thông qua trang phục của họ.

“ Chó cắn áo rách”

Người mặc áo rách là người nghèo khổ. Còn khách mặc áo rách đến nhà

thường là ăn mày. Chó mà gặp ăn mày thì nó sẽ càng sũa và còn cắn cả người ăn

mày ấy nữa. Họ đã bị người khác chê bay, khinh rẽ miệt thị đã đành mà ngay cả đến

những con vật cũng không tha họ nữa. Qua ý nghĩa như vậy ta càng thấy rằng con

người ta đã túng thiếu cùng cực lại còn bị kẻ xấu làm hại, bóc lột thêm nữa, đúng là

những kẻ bất lương, làm hại người khốn khó. Ngoài ra “áo” trong thành ngữ này

còn nói đến thận phận của con người.

“Bóc áo tháo cày”

Nghĩa của câu này nói về những kẻ chủ nợ độc ác tàn bạo ra sức bóc lột, ăn

cướp của người khác. Từ “áo và cày” trong thành ngữ này là những thứ thiết yếu

cần thiết của cuộc sống vậy mà họ còn nhẫn tâm ra tay cướp đoạt.

“Áo ấm cơm no”

Câu thành ngữ này có ý nghĩa nói về cuộc sống của những con người đầy đủ

no ấm, hạnh phúc , áo đủ mặc cơm đủ ăn. Từ “áo” trong câu này thể hiện cuộc sống

no đủ, đầm ấm của họ.

“khố rách áo ôm”

Chúng ta cũng biết rằng người thường mặc những cái khố trong cuộc sống

hằng thay cho quần áo, và cái khố vẫn còn được sử dụng cho tới ngày nay, nhất là

các đồng bào ở vùng tây nguyên. Nhưng cái khố ở đây lại bị rách, còn áo thì ôm tức

là chật chọi khó chiệu mặc không được thoải mái gì. Qua đó ta càng thấy rằng cuộc

sống của họ vô cùng nghèo hèn, thiếu thốn và cùng cực vô cùng.

“Áo đơn lồng áo kép”

Áo kép: Áo may nhiều lớp vải để mặc vào mùa lạnh rét buốt. Còn áo đơn: là

chiếc áo mỏng bình thường dùng để mặt mát vào mùa hè nóng bức.

Nhưng khi đến mùa đông lạnh giá thì chiếc áo đơn ấy không thể che thân trước gió

lạnh cắt da. Mùa lạnh, người ta phải mặc áo kép, vậy mà vẫn còn cảm thấy run lập

cập huống hồ khi mặc “áo đơn”

Ngụ ý câu này nói đến người giàu có, luôn luôn sống no đủ, không thiếu thốn

một thứ gì như người nghèo khổ. Hai từ “áo đơn”và “áo kép” trong thành ngữ này

biểu thị cho hai tầng lớp khác nhau , cũng như cuộc sống khác nhau của con người

trong xã hộ.

“Áo đơn đợi hè”

Đúng vậy áo đơn là loại áo mỏng chỉ dùng để mặc vào mùa hè nóng bức mà

thôi. Vì khi mặc vào màu đông lạnh giá thì không hợp chút nào. Ý của câu này là

tùy từng mùa mà chúng ta hãy chọn trang phục phù hợp với môi trường và khí hậu

của mùa đó. “Áo” trong thành ngữ nay nói đến cuộc sống của những người nghèo

khổ chỉ đợi vào thới tiết để kiếm sống mà thôi.

“Áo vải, cờ đào”

Áo vải, cờ đào là hình ảnh biểu trưng cho Quang Trung - Nguyễn Huệ, có

nghĩa tương đương như tổ hợp từ “ người anh hùng áo vải”. Hình ảnh ấy tượng

trựng cho co người anh hùng, tuy xuất thân có nghèo khổ những chỉ cần có ý chí, có

chí hướng, cũng như có quyết tâm thì chúng ta sẽ thực hiện được ước mơ lí tưởng

sẽ thực hiện được thôi.Về sau này, hễ nói đến “ áo vải,cờ đào”, hay “người anh

hùng áo vải”, thì người.Việt Nam ta ai cũng biết với lòng tự hào sâu sắc; đó là

Quang Trung - Nguyễn Huệ!. Từ “áo” trong câu này nói về long kiên trì quyết tâm

chinh phục mọi khó khăn giân khổ thì mới thành đạt được.

“ Nuôi ong tay áo”

Sự nhằm lãn đáng tiếc khi trót cưu mang, giúp đỡ kẻ xấu mà không biết rằng

chính nó sữ phản bội và hãm hại mình. Nếu như ong dùng để chỉ những kẻ xấu, vô

ơn thì“ tay áo” chính là người ơn hay là mô trường dung túng cho kẻ xấu.

3.3.2. Khăn

“ Khăn gói gió đưa”

Câu thành ngữ này nói về cảnh tiễn đưa nhau lên đường đi xa, có trể là mẹ

tiễn con, vợ tiễn chồng cũng có thể là những cặp tình nhân đưa tiễn nhau. Tư “khăn

gói” trong câu thành ngữ này là hành trang lên đường của người đi xa.

“ Nâng khăn sửa túi”

Đây chính là cách chăm nom, chăm sóc cho chồng một cách chu đáo , cần

mẫn của người vợ trong gia đình. Vì “khăn” trong trường hợp này là đồ dùng thiết

yếu riêng tư của con người, cụ thể là của đàn ông.

3.3.3. Guốc

“Đi guốc trong bụng”

Thành ngữ đi guốc trong bụng được dùng để chỉ sự thấu hiểu, biết rõ tâm tư

ý nghĩa của người khác.

Thoạt xem, chúng ta thấy các thành tố cấu tạo nên thàng ngữ đi guốc trong

bụng không liên quan gì đến ý nghĩa trên. Nhưng kì thực ở trong chúng cũng tiềm

ẩn những nét nghĩa của toàn thành ngữ. Trước hết, theo quan niệm của nhân dân ta,

bụng, dạ, gan, ruột là những nơi sâu kín, ẩn giấu những tâm thể chưa hoàn thành

như, ý nghĩa của con người. Người Việt Nam đã quen nói nghĩa bụng, bụng bảo dạ,

nóng lòng nóng ruột, suy bụng ta ra bụng người… là dựa vào nhận thức, cách nghĩ

của dân tộc ta - tâm và trí gắn liền nhau, hào quyện nhau. Cách nói đi guốc trong

bụng là lối ngọa dụ để phản ánh sự nhận biết một cách thấu đáo ý nghĩa của người

khác. Đến như một nơi thầm kín như bụng dạ mà người ta đãđi vào trong một cách

đàng hoàng - đi bằng guốc, đi như đi trên đường phố- thì còn đâu là bí mật và kín

đáo nữa!. Cụm từ “đi guốc” trong thành ngữ này nói về sự hiểu rõ thấu đáu suy

nghĩa của người khác một cách căn kẽ. Còn “guốc” chỉ những suy nghĩ trong lòng.

3.3.4. Son phấn

Son phấn dụng cụ trang điểm không thể thiếu của phụ nữ, trong thành ngữ này

thì tác giả dân gian sử dụng phương thức hoán dụ, lấy cái bộ phận để chỉ cái tổng

thể.

“Nhạt phấn phai hương”

Người phụ nữ bao giờ cũng có thời xuân sắc, trẻ trung, lọt vào mắt xanh bao

chàng trai, và làm cho họ say me, đeo đuổi. Nhưng thời đó cũng phải, nhan sắc tàn

tạ theo thời gian năm tháng, đó là lúc nhạt phấn phai hương:

“ Lòng phiền nhạt phấn phai hương

Ủ ê mày liễu võ vàng mắt hoa”

( Truyện Phương Hoa)

Ai cũng hiểu thành ngữ nhạt phấn phai hương chỉ sự tàn phai nhan sắc do

tuổi tác của ngườiphụ nữ. Nhưng hiểu hương, phấn trong thành ngữ này là gì thì lại

không đơn giản. Thoạt tiên, nhiều người cho rằng hương, phấn ở đây là các loại xa

xỉ phẩm dùng để hóa trang, tôn thêm sắc đẹp cho người phụ nữ. Vậy thì nhạt phấn

phai hương có liên quan gì đến tuổi già? Nhạt phấn phai hương trong trường hợp

phấn hương là đồ hóa trang chỉ liên quan tới cách sống, lối sống cá nhân, do chủ

quan tạo ra. Trong khi đó, tuổi già là do quy luật khách quan chế định, tác động.

thành ra, cách hiểu này chưa thỏa đáng. Thực ra, phấn, hương trong nhạt phấn phai

hương là hệ quả của sự ước lệ. Trước đây người ta ví người phụ nữ như một bông

hoa ( làm hoa để người ta hái, làm gái để người ta thương). Lúc còn xuân sắc,

đương thì cũng là lúc hoa vừa mới nở, đang đua hương và khoe sắc phấn. Lúc hoa

tàn, thì phấn hương sẽ phai nhạt. Khi người con gái về già, thì nhan sắc tàn tạ dần đi

cũng tựa như hoa tàn thì hương phấn tất phải nhạt phai. Như vậy, theo phép ước lệ

của truyền thống văn hóa cổ, thì hương, phấn, trong nhạt phấn phai hương chính

thực là hương phấn của hoa. Tuy nhiên về sau này là, người ta dễ dàng bỏ qua điều

đó, nghiễm nhiên xem phấn, hương trong thành ngữ này là các chất hóa trang

thường dùng của phụ nữ. “phấn, hương” dùng để chỉ nhan sắc của người phụ nữ.

“Tô son điểm phấn”

Với người phụ nữ, son phấn và việc tô son điểm phấn là chuyện hằng ngày.

Nhờ nó, khuôn mặt của họ được tôn thêm vẻ đẹp duyên dáng, có sức hấp dẫn hơn.

Thế nhưng, trong lời ăn tiếng nói của nhân dân ta, thành ngữ tô son điểm phấn lại

được khai thác và được hiểu theo một nghĩa hoàn toàn khác, mặc dù gắn liền với

việc tôn tạo vẻ đẹp hình thức của người phụ nữ như vậy. Thành ngữ tô son điểm

phấn thường được dùng để chỉ hành vi đáng phê phán, đáng chỉ trích ở người đời.

đó là việc tạo ra vẻ đẹp giả dối bề ngoài bằng cách tân trang, tô son, trát phấn lên

cái vốn chẳng tốt đẹp, hay ho lắm, thậm trí xấu xa, đê tiện, nhằm tự đánh lừa mình

và đánh lùa người khác phục vụ cho lơi ích riêng của mình.

Theo cách nhìn nhận của nhân dân, vẻ đẹp do son phấn đưa lại là vẻ đẹp giả tạo.

Đằng sau lớp son phấn kia hẳn là một cái gì đó không đẹp đẽ như hình thức mĩ

miều đang đập vào mắt mọi người. Việc tô son điểm phấn chẳng qua cũng là công

việc ngụy trang không hơn không kém. Từ nhận thức này, nhân dân ta thường dùng

thành ngữ tô son điểm phấn nhắm chỉ những việc tô vẽ sao cho hình thức đẹp đẽ

hơn. Mục tiêu hướng tới của việc tô son điểm phấn là ngụy trang, giấu giếm cái

thực chất bên trong.

Khi đã nói tô son điểm phấn là nói tới sự đối lập, sự mâu thuẫn. Ở đây có

mâu thuẫn giữa vẻ đẹp bên ngoài và cái xấu xa bên trong, mâu thuẫn giữa hình thức

và nội dung. Như vậy, ở bất kì phương diện nào, sự lừa dối ngụy trang do hành vi

điểm phấn tô son tạo nên đều vạch mặt chỉ tên, làm rõ bản chất xác thực của nó. Từ

“son, phấn” trong câu này chỉ vềdụng cụ trang điểm nhầm tôn lên vẻ đẹp của người

phụ nữ.

“Đánh phấn đeo hoa”

Ở đây “hoa” chính là hoa tai, hay bông tai của người phụ nữ. “ đánh phấn

đeo hoa” là việc trang điểm của giới đàn bà con gái. Đối với con gái tân thời, con

gái ở thành thị thì đây chính là công việc thường ngày, không thể thiếu thốn được.

Nhưng còn với con gái nhà dân dã thì,… chỉ có ngày vu qui mới là ngày được diễm

phúc làm cái việc “ đánh phấn đeo hoa” này. May lắm thì một vài dịp hội hè đình

đám trong năm mới liều giấu cha mẹ, lén điểm trang chút đỉnh để làm dáng với

người yêu. Nhưng, mỗi lần như vậy thì nhìn ai cũng đủ thẹn muốn chết đi được!.

Trong thành ngữ này thì từ “phấn” cũng một đồ dùng để trang điểm không thể

thiếu.

“Buôn son bán phấn”

Không một xã hội nào thừa nhận “ buôn son bán phấn” là một cái nghề như

trăm nghề khác, nhưng thời nào không ít thì nhiều cũng có sự hiện diện của nó. Đó

là thứ nghề không vốn, không cho thuê thân xác của phụ nữ, nên nôm na gọi là “

bán trôn nuôi miệng”. Đây là một việc làm xấu xa luôn luôn bị xã hội lên án gắt

gao. Còn từ “phấn” trong thành ngữ này không nói về đồ dùng trang điểm mà nói

về việc làm không được ai chấp nhận của người phụ nữ.

“Mặt hoa da phấn”

Câu thành ngữnày có ý nghĩa nói về những người phụ nữ có vẻ ngoài tươi đẹp,

xinh xắn, nõn nà. Từ “phấn” trong câu này chỉ về làn da, một làn đẹp mà không cẩn

phải qua trang điểm.

3.3.5. Kim chỉ

“Chỉ buộc chân voi”

Đọc qua câu thành ngữ ta thấy ngai một điều thật là nghịch lí đó là: sợi chỉ

là một vật vô nhỏ nhắn và mong manh, dễ bị đứt bất cừ lúc nào. Còn voi là một con

vật to lớn, đồ sộ. Vậy mà có người lại lấy chỉ buộc chân voi, đúng là người làm việc

quá cẩu thả, qua loa đại khái chỉ làm cho có lệ mà thôi, chứ không màn đến kết quả

có thể đạt được. Vì sợi chỉ, chỉ là một phương tiện sơ sài, quá đổi đơn giản nhỏ

nhắn khó mà níu giữ, ràng buộc những thứ lớn lao.

“Đáy bể mò kim”

Một cây kim nhỏ bé bị rơi xuống đáy bể thìcoi nhưmất, làm sao mà tìmlại

được? người mà làm việc “đáy bể mò kim” là ngườidại dột, làm việc quaswcs mình

thì làm sao thu được kết quả tốt. Ở đời có nhiều người suy hẹp, nghĩ cạn, làm việc

gì thì cứ làm bừa, thành bại ra sao không cần biết đến. Có nhiều việc đói hỏi bao

nhiêu công sức phải bỏ ra, lại ngoài tài lực của mình, thế mà cũng lao đầu vào làm,

để rồi chuốc lấy thảm bại.

Thành ngữ này có nghĩa nói về những kẻ liều lĩnh làm việc một cách dại dột,

việc biết khó mà vẫn cứ làm cuối cùng phải gánh lấy thảm bại. Vì “kim” là vật rất

nhỏ bé, khó tìm.

3.3.6. Đàn

“Đàn gảy tai trâu”

Tai trâu tuy to nhưng lễnh lãng, không phân biệt dược mọi tiết tấu của âm

thanh, hay những lơi nói ngọt ngào hay ho. Do đó, có đem đàn đến tận tai trâu mà

gảy, nó cũng không xúc cảm gì.

Câu thành ngữ “ đàn gảy tai trâu” ngụ ý rằng đưa điều hay ho tốt đẹp đến với đối

tượng không có khả năng thưởng thức và cảm thụ thì cũng chỉ phí công vô ích mà

thôi. Ngoài ra thành ngữ này cũng phê phán những người làm việc không biết suy

tính thiệt hơn, đã không được việc cho mình mà còn bị người đời cười chê, mĩa mai

cho nữa.

“Đàn ngọt hát hay”

Đàn ngọt thì tất nhiên là hát hay rồi, vì tiếng đàn càng khoan thai, nỉ non réo

rắt bao nhiêu thì càng làm cho người ca hứng khởi nên hát sẽ hay hơn.

Câu này ám chỉ những người có lời nói nhẹ nhàn êm ả như “ rót mật vào tai”.

Qua hai câu thành ngữ ta vừa khảo sát thì từ “đàn” xuất hiện trong hai thành

ngữ trên với hai ý nghĩa khác nhau: nếu từ “ đàn” ở câu thứ nhất với ý nghĩa phê

phán, mĩa mai. Thì ở câu thứ hai từ “ đàn” mang ý nghĩa là khen ngợi ca tụng mọi

người.

3.4. Các từ chỉ đồ dùng, dụng cụ trong sản xuất

Những đồ dùng, dụng cụ ấy thường rất đơn sơ và gần gủi cũng như không thể

thiếu trong đời sống của con người.

3.4.1. Thúng, nia, sàng

“Lấy thúng úp voi”

Ai cũng biết, voi là vật to đồ sộ, nặng đến hàng tấn. Chẳng thế mà cái gì to

lớn quá khổ, người ta thường ví là to như voi. Không biết lấy gì để che voi cho

đặng? Thế mà trong tiếng Việt lại có thành ngữ lấy thúng úp voi. Ở thành ngữ này,

thúng chỉ là thứ đồ đan bằng tre, hình tròn, dùng đựng thóc lúa, ngô khoai. Đôi khi

người ta cũng dùng thúng để che đậy, úp gà, úp vịt. Thúng làm sao úp được voi?

Điều đó là dễ hiểu, vì bản thân thành ngữ lấy thúng úp voi được hình thành trên ý

nghĩa khác. Đó là, con vật lớn, thúng và vật nhỏ, thì làm sao che phủ kín hết được.

Rõ ràng là phần được che phủ chẳng thấm gì so với phần không được che, tức là cái

nhỏ không thể che lấp được cái lớn. Ở đây, từ úp được biểu trưng cho hành động

che giấu, voi biểu trưng cho phương tiện để che giấu vốn nhỏ bé và hữu hạn về kích

thức. Tổng hòa các nét đặc trưng này và theo lôgich đã phân tích ở trên là hình

thành cơ cấu nghĩa của thành ngữ lấy thúng úp voi. Đó là: “ Cố tình che giấu điều

sai trái quá lớn và lộ liễu” không hợp với quy luật tự nhiên của nó chút nào. Từ

“thúng + úp voi” trong thành ngữ này nói đến việc làm quá nhỏ bé không gây được

hiệu quả, sô với những việc làm sai trái lớn lao.

“Buôn thúng bán bưng”

Buôn thúng bán bưng là lối buôn bán nhỏ, không có gian hàng, không có cửa

hệu, chỉ bán rong từ đầu chợ đến cuối chợ, từ nơi này sang nơi khác.

Đây có thể là cách buôn bán của người nghèo, ít vốn, sống lây lất qua ngày, được

nhiều ăn nhiều còn được ít thì ăn ít. Đó là cách buôn ngày nào ăn ngày ấy

“Buôn thúng bán mẹt”

Quả thật ở chợ cũng có người chuyên buôn thúng bán mẹt, là những sản

phẩm thủ công do chính gia đình họ sản xuất ra, hay mua lại của người khác mà

bán kiếm lợi.

Ở đây, “buôn thúng bán mẹt” có nghĩa chỉ người làm nghề buôn bán nhỏ, theo kiểu

buôn đầu chợ bán cuối chợ. Từ “thúng - mẹt” trong các thành ngữ trên nói đến sự

nghèo khó của người làm ăn nhỏ lẽ.

“Đá thúng đụng nia”

Thúng: đồ đan bằng tre dùng đựng lúa gạo, tấm cám…

Nia: đồ đan bằng tre nhỏ hơn cái nong, và to hơn cái mẹt dùng phơi lúa, bắp,

đậu mè,.. đây là những đồ dùng tương tự gần giống nhau.

Xưa, người ta chưa có đồ nhựa, đồ nhôm, nên mọi vật dụng trong nhà đều là

dò dan bằng tre như thúng, mủng, rổ, rá, dần, sàng, mẹt, nia, nong,.. Gần như nhà

nào cũng phải mua sấm đủ mặt hàng này. Nhà nào thóc gạo nhiều thì mỗi thứ phải

sấm cả chục cái mới đủ dùng. Những vật dụng này thường gom lại một khu trong

nhà, lúc nào cần thứ gì cứ đến đó mà lấy. Vì vậy, “đá thúng đụng nia” là chuyện

không tránh khỏi!.

Nghĩa của câu này ám chỉ đến việc xích mích người này có thể làm liên lụy

đến anh em dòng họ người ta. Vì vậy ta phải khôn khéo trong việc sử sự với mọi

người chung quanh. “Thúng nia” trong câu này nói về sự khôn khóe trong việc cư

sử với mọi người.

“Lọt sàng xuống nia”

Sàn :sàng : đồ đan bằng tre, hình tròn, lòng nông có lỗ nhỏ và thưa, để sàn cho gạo

sạch thóc, trấu và tấm.

nia : đồ đan khít bằng tre, hình tròn, lòng rộng và nông, dùng để phơi, đựng. Nên

khi ta sàng thì cái nào nhỏ thì lọt xuống nia.

Nghĩa của thành ngữ này là của cải mình mà để lọt ra ngoài vào tay người

thân, hay bạn bè thì đừng tiếc, cũng là người mình mà, chẳng đi đâu mà thiệt. Vì

người này thiệt thì người kia hơn. Nếu mình không được hưởng thì bạn bè , người

thân mình hưởng không đi đâu mà mất. “Sàng” và “nia” trong thành ngữ này nói về

những con người khác nhau trong xã hộ.

3.4.2 Rìu

“Múa rìu qua mắt thợ”

Thành ngữ này được mượn vào tiếng Việt dưới dạng “ múa rìu qua mắt

thợ”, vốn có nghĩa là “bộc lộ sự vụng về kém cỏi của mình trước những người hiểu

biết, tinh thông hơn mình”.

Khi nói về người khác, thành ngữ này có ý cười cợt những kẻ không biết

lượng sức mình, cứ khoe khoang, thi thố tài năng với người tài giỏi, am hiểu về lĩnh

vực đó hơn mình, thật là ấu trĩ, ngây thơ.Còn khi nói về bản thân, thành ngữ này có

ý nhúng mình, khiêm tốn và đề cao người khác.

“múa + rìu” chỉ những hành động, những biểu hiện, những thứ tầm thường,

không có tác dụng.

3.4.3. Búa

“ Trên đe dưới búa”

Thành ngữ trên đe dưới búa: Diễn tả tình trạng bị kìm kẹp, chèn ép từ các

phía không có lối thoát. Bị dồn vào bước cùng, nguy hiểm vô cùng. “Trên đe +

dưới búa” trong thành ngữ này là mối nguy hiểm mà họ mắc phải.

3.4.4. Mai

“Dốt đặc cán mai”

Mai là 1 loại công cụ lao động như là cái thuổng, cái cuốc, cái xẻng vậy. Nó

có cán làm bằng gỗ tốt nên cán rất đặc. vì vậy để biểu thị ý nghĩa “dốt nát, không

biết gì”, người ta thường dùng thuật ngữ này, vì một người mà có đầu óc ngu muội

dặc như cán mai thì không còn cách nào mà truyền thụ, hay chỉ bảo gì thêm được

nữa. Từ “mai” trong thành ngữ này nói về mức độ ngu dốt không cách nào truyền

thụ dạy dỗ được nữa.

3.4.5. Nom, nò, lờ

Đây là những đồ dùng dùng để kiếm sống của người nông dân, ngoài ra các từ

nom, nò, lờ còn nói về công lao, sự giúp đỡ của người khác dành cho một người.

“Được cá quên nom”

Thành ngữ này ám chỉ những người có tâm địa phản trắc, khi gặp chuyện thì

tươi cười viu vẻ nhờ vả, nhưng khi xong chuyện thì phủi ơn ra đi không giúp. Từ

“nom” trong câu này chính là cái ơn mà họ đã chịu những lai quên đi không trả.

“ Ăn cá bỏ lờ”

Đây là câu thành ngữ ám chỉ những người vô ơn bạc nghĩa, chỉ biết hưởng

thụ mà quên đi người đã giúp đỡ mình. Từ “lờ” trong câu này nói về cái ơn, cái

nghĩa, người đã giúp đỡ mình có được cuộc sống ấm no hằng ngày.

“Dụ cá vô nò”

Thành ngữ này dùng để chỉ trích những kẻ tối ngày chỉ biết giở những thủ

đoạn thấp hèn, hay bài mưu kế để ám hại người mà thôi. Từ “nò” trong câu thành

ngữ này biểu trưng cho cái bẫy của xã hội.

Tóm lại các từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia đình, công cụ sản xuất được

sử dụng trong thành ngữ rất đa dạng và phong phú. Các từ xuất hiện ở mỗi nhóm

cũng mang những ý nghĩa khác nhau, cũng như số lần xuất hiện cũng khác nhau.

Cũng như các cách kết hợp của ác từ cũng vô cùng đa dạng nhung ý nghĩa của mỗi

thành ngữ điều cố định và bền vững.

PHẦN KẾT LUẬN

Thông qua việc thống kê khảo sát các “Từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ gia

đình và công cụ sản xuất”, xuất hiện trong 86 câu thành ngữ,ta nhận thấy vai trò của

thành ngữ trong lời ăn tiếng nói hằng ngày cũng như trong văn học nói chung là rất

quan trọng. Để diễn đạt một số vấn đề nào đó một cách ngăn gọn, sinh động, hấp

dẫn, hàm súc, chính xác và giáo sức thuyết phục,… thì sử dụng thành ngữ lạ một

trong những cách hiệu quả nhất. Bởi lẽ thành ngữ được nhân dân tạo ra từ sự quan

sát các sự vật, sự việc có thật trong cuộc sống để biểu trưng nên nhìn chung, chúng

rất gần gũi với quần chúng nhân dân vì chúng dễ hiểu, dễ nhớ, dễ sử dụng lại có thể

làm tăng nghệ thuật cho lời nói, câu văn. Cũng từ chúng, người ta có thể thấy, có

thể hiểu được những suy tư, trăn trở, những kinh nghiệm quý báo của nhân dân về

cuộc sống, về tự nhiện, xã hội cói ngôn ngữ vô cùng mộc mạc và giản dị.

Do đó việc tìm hiểu giá trị ngữ nghĩa của các từ chỉ đồ dùng cá nhân, dụng cụ trong

sinh hoạt gia đình, trong sản xuất có trong thành ngữ, cũng là việc tìm về cội nguồn

dân tộc, truyền thống tốt đẹp của nhân dân, về với con người Việt Nam chân chất,

thật thà, mộc mạc mà đơn sơ,…

Qua bài tiểu luận này, chúng tôi muốn đưa ra một cái nhìn khái quát, sâu sắc hơn về

nguồn gốc của các từ ngữ đã xuất hiện trong thành ngữ, vì đây cũng là một vấn đề

mới với chúng ta.Vì thế, cách nhìn của chúng tôi trong bài tiểu luận này sẽ không

tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến đóng góp quý báo của thầy

cô và bạn bè.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Hữu Châu (1981). Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt. Nxb Giáo dục.

2. Đỗ Hữu Châu (2006). Từ vựng học tiếng Việt. Nxb Đại học Sư Phạm.

3. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu và Hoàng Trọng Chiến (1997). Cơ sở ngôn

ngữ học và tiếng Việt. Nxb. Giáo dục.

4. Nguyễn Thiện Giáp (1996). Từ và nhận diện từ tiếng Việt. Nxb Giáo dục.

5. Nguyễn Thiện Giáp (2003). Từ vựng học tiếng Việt. Nxb Giáo dục.

6. Hoàng Văn Hành ( chủ biên) (2002). Kể chuyện thành ngữ tục ngữ. Nxb Khoa

học Xã hội.

7. Nguyễn Bích Hằng ( tuyển chọn) (2010). Từ điển thành gữ tục ngữ Việt Nam.

Nxb Từ điển Bách Khoa.

8. Đỗ Việt Hùng (2011).Giáo trình từ vựng học. Nxb. Giáo dục Việt Nam.

9. Lưu Vân Lăng (1998). Ngôn ngữ và tếng Việt. Nxb. Khoa học Xã hội.

10. Nguyễn Lân (1989). Từ điển thành ngữ Việt Nam. Nxb. Khoa học Xã hội.

11. Hồ Lê (1976).Vấn đề cấu tạo từ tiếng Việt hiện đại. Nxb. Khoa học Xã hội.

Hà Nội.

12. Trần Văn Nam (2010).Văn học dân gian. Đại học Cần Thơ.

13. Nguyễn Văn Nở (2010). Phong cách học tiếng Việt. Đại học Cần Thơ.

14. Đái Xuân Ninh (1978). Hoạt động của từ tiếng Việt. Nxb. Khoa học Xã hội.

Hà Nội.

15. Nguyến Thị Thu Thủy (2008). Từ vựng học tiếng Việt. Đại học Cần Thơ.

16. Cù Đình Tú ( 1983). Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt. Nxb Đại

học trung học và trung cấp chuyên nghiệp.

17. Nguyễn Văn Tu (1978). Từ và vốn từ tiếng Việt hiện đại. Nxb. Đại học và

trung học chuyên nghiệp. Hà Nội.

18. Bùi Tất Tươm (1987). Giáo trình tiếng Việt. Nxb Giáo dục.