LA GIOCONDA
Bức họa nổi tiếng nhất
trong lịch sử
LA GIOCONDA: Phần 1 – Ai cũng nói đến nó
Bài viết của Họa sĩ Đức Hòa đăng trên Soi.com
Tranh La Gioconda đầy đủ cả khung dát vàng ngày nay.
Tranh đã 500 tuổi và giờ đây hầu như cả thế giới mặc nhiên
coi đó là bức tranh đẹp nhất. Nhưng nếu bỗng có câu hỏi
rằng: “Thế nó đẹp ở chỗ nào?” thì chắc gì đã có ai dám đứng
ra trả lời đến nơi đến chốn, bởi cái đẹp là tùy mỗi người, nào
ai cân-đong-đo-đếm làm gì. Tuy nhiên, trừ những người cùn
hoặc cố tình trả lời qua quýt, còn với những thầy dạy môn
Lịch sử Mỹ thuật thì đây là chuyện hết sức nghiêm túc và cần
có lý giải thỏa đáng.
Do có may mắn nhiều lần được xem tranh trực tiếp, lại đọc
nhiều sách có liên quan cũng như đã giảng dạy môn Lịch sử
Mỹ thuật được vài năm nên chúng tôi xin mạo muội thử liều
góp sức lý giải câu hỏi hóc búa trên đây. Rất mong các đồng
nghiệp cùng tham gia tranh biện và chỉ bảo…
Nhưng trước hết, thiết tưởng ta phải xem Hồ sơ Tác giả và
Tác phẩm trước đã chứ?
Hồ sơ tác giả LEONARDO DA VINCI
(Tiểu sử tóm tắt)
1. Họ tên: Leonardo da Vinci (tiếng Ý), nghĩa là Leonardo
đến từ Vinci.
Leonard de Vinci (tiếng Pháp, cũng nghĩa như trên), là tên
mà người Việt quen dùng do được biết đến vĩ nhân này từ
thời Pháp thuộc, phiên âm ra là Lêôna đờ Vanhxi.
Nhưng Leonardo di ser Piero da Vinci mới là tên chuẩn và
đầy đủ, nghĩa là Leonardo, con trai của ngài Piero, đến từ
Vinci.
2. Vinci là một thị trấn – trước đây 5 thế kỷ còn là một làng,
cách 30km về phía Tây thành phố Firenzé (tiếng Pháp gọi là
Florence- trung tâm trọng yếu về văn hóa, khoa học, nghệ
thuật thời Phục Hưng), nay thuộc tỉnh Firenzé, xứ Tuscany,
vùng Trung-Bắc nước Ý. Chính xác hơn thì Leonardo không
sinh ra ở Vinci mà tại trang trại Anchiano cách đó 3km.
Thị trấn Vinci ngày nay.
3. Sinh: 15. 4. 1452 tại Anchiano, ngoại vi Vinci, tỉnh
Firenzé, xứ Tuscany, Ý.
4. Mất: 2. 5. 1519 tại Amboise, tỉnh Indre-et-Loire, vùng
Trung tâm nước Pháp.
5. Tình trạng hôn nhân: độc thân suốt đời, không có bạn
gái.
6. Nghề nghiệp: họa sĩ, nhà điêu khắc, kiến trúc sư, kỹ sư
công binh, nhà giải phẫu, nhà toán học, hóa học, vật lý học,
triết học, thiên văn học, nhà thơ, nhà văn, nhạc công, ca sĩ,
nhà phát minh-sáng chế … nghề nào ông cũng thuộc loại giỏi
nhất nhì thời Phục Hưng.
7. Nguồn gốc gia đình: con ngoài giá thú của công chứng
viên giàu có Piero (năm đó 25 tuổi) và cô thôn nữ Catarina
(năm đó 22 tuổi). Vì không môn đăng hộ đối nên bố không
lấy mẹ, mẹ đi lấy chồng khác. Ông ngoại nuôi từ khi cai sữa,
ông nội nuôi từ tuổi nhi đồng đến tuổi thiếu niên trong khi bố
kết hôn 4 lần và có nhiều con khác.
Ngôi nhà nơi Leonardo đã sinh ra.
8. Từ 1469 đến 1477 (có tài liệu là từ 1466): được bố đưa
đến Florence, theo học vẽ nội trú tại xưởng của Andrea del
Verrocchio – một họa sĩ, nhà điêu khắc khá nổi tiếng thời đó.
9. Từ 1477: trở thành họa sĩ độc lập, có xưởng vẽ riêng, được
đăng ký tên trong Phường thợ vẽ của thành Florence.
Bảo tàng Leonardo da Vinci tại thị trấn Vinci.
10. 1482 – 1483: được nhà cầm quyền Medici ở Florence bảo
trợ.
11. Từ 1483: đi Milan làm tượng đài kỵ sĩ cho nhà cầm
quyền Sforza (không hoàn thành).
12. 1495- 1497: vẽ tranh tường nổi tiếng Bữa ăn tối cuối
cùng (còn gọi là The Last Supper, La Cène, Bữa tiệc ly, Cuộc
hội kín…) trong nhà thờ Santa Maria della Grazie do Sforza
đặt hàng (nay cả nhà thờ lẫn tranh đều được UNESCO công
nhận là Di sản Văn hóa thế giới). Năm 1499 vua Pháp Louis
XII chiếm Milan, định sai cưa tường đem tranh về Pháp vì
thích quá (nhưng bất thành).
Bức tranh tường nổi tiếng “Bữa ăn tối cuối cùng”.
13. 1503- 1506 (có tài liệu cho là 1503- 1516): vẽ chân dung
nổi tiếng La Gioconda, còn gọi là Mona Lisa.
14. 1504: cha mất, sau đó phải về Florence nhiều lần để ra
tòa về việc phân chia tài sản thừa kế với 7 anh em trai cùng
cha khác mẹ.
15. Từ 1507: chính thức trở thành kỹ sư và họa sĩ của vua
Pháp Louis XII nhưng vẫn làm việc tại Milan (do Pháp chiếm
đóng). Nghiên cứu giải phẫu cùng Marcantonio della Torre.
Vẽ chân dung tự họa bằng sanguine (chì sáp nâu đỏ) khi gần
60 tuổi (hiện trong sưu tập của Thư viện Hoàng gia
Biblioteca Reale ở Torino).
Chân dung tự họa của Leonardo da Vinci, chì sáp nâu
(sanguine) trên giấy.
16. 1512 đến Roma, vẽ tại tòa thánh Vatican.
17. Từ 1516 sang Pháp theo lời mời của vua Pháp, ở lâu đài
Cloux (Clos-Lucé) ở Amboise. Thực hiện một số công trình
kỹ thuật và vẽ 2 bức tranh nổi tiếng khác là: Leda và Đức Mẹ
đồng trinh trong hang đá.
18. 1518: vua Pháp Francois I mua bức La Gioconda qua môi
giới của Salai- học trò của ông (theo tài liệu của Bảo tàng
Louvre công bố năm 2005).
19. 1519: chết, thọ 67 tuổi. Đã làm di chúc trước khi qua đời
để chia thừa kế cho các học trò đã tận tuỵ theo thầy đến cùng.
Trò ngoan Francesco Melzi được thừa kế toàn bộ tài liệu và
các cuốn sổ tay ghi chép nghiên cứu của thầy (theo sách
Leonard de Vinci của tác giả E. Crispino, NXB Grund 2003).
Trò hư Salai được thừa kế bức tranh La Gioconda, ngay năm
đó đã bán cho vua Pháp Francois I lấy 4000 đồng tiền vàng
(theo Wikipedia, bản tiếng Việt).
Hồ sơ tác phẩm “LA GIOCONDA” của Leonardo da
Vinci
1. Tên tranh: La Gioconda (tiếng Ý) nghĩa là: Bà vợ ông
Giocondo.
La Joconde (tiếng Pháp), cũng nghĩa như trên.
Mona Lisa nghĩa là: Quý bà Lisa.
Lisa del Giocondo nghĩa là: bà Lisa, vợ ông Giocondo.
Hiểu đầy đủ hơn thì đó là: Chân dung bà Lisa Gherardini, vợ
ông Francesco del Giocondo.
2. Mục đích vẽ: theo đơn đặt hàng, vẽ bà vợ yêu của ông
Giocondo – nhà buôn tơ lụa của thành Florence – để treo
mừng nhà mới.
Leonardo da Vinci đang vẽ La Joconde, tranh khắc đồng của
Charles Lemoine (1845).
3. Chất liệu: sơn dầu trên gỗ dương (poplar hay peuplier: cây
dương, còn gọi là dương lá rung hay bạch dương, một loại
thực vật xứ lạnh, hạt kín, có hoa, rụng lá về mùa đông nhưng
không phải thông. Gỗ dương cứng, màu trắng hơi ngà, thớ
mịn, nhẹ mà bền. Hy Lạp cổ đại và châu Âu trung cổ dùng
làm khiên, bảng pha màu, ván ép, đàn guitar, đàn harp, bột
giấy. Ấn Độ hiện đại dùng làm gỗ dán).
4. Kích thước: 77 x 53cm, tấm gỗ dày 1,3cm, tranh theo
chiều đứng.
5. Địa điểm vẽ: ban đầu tại xưởng vẽ của Leonardo ở
Florence. Hàng ngày xe ngựa chở bà Lisa đến để vẽ trực tiếp.
Về sau tác giả chỉnh sửa tiếp không cần mẫu nữa.
6. Đặc điểm nhân vật: không phải là thiếu nữ 18 mà là thiếu
phụ, đã qua thời xuân sắc nhưng vẫn còn đằm thắm, duyên
thầm. Sắc đẹp chỉ vào loại trung bình khá, không sắc sảo rực
rỡ, không có lông mày. Nhân đây xin lưu ý các độc giả: giá
trị nghệ thuật không phải ở chỗ cứ vẽ nhân vật đẹp nhất thì
thành kiệt tác, ngược lại cũng chẳng phải vì vẽ người xấu
nhất mà tranh vứt vào sọt rác. Kiệt tác không căn cứ vào
nhan sắc của người mẫu mà tùy thuộc vào tài năng của tác
giả.
7. Quá trình vẽ: 1503- 1506 vẽ tại xưởng của tác giả ở
Florence, sau đó bỏ bẵng 4 năm rồi sửa tiếp. Hoàn thành năm
1516. Giả thiết khác cho biết tác giả còn chỉnh sửa đến tận
1519.
8a. 1518 (theo sách La Joconde do Bảo tàng Louvre và tạp
chí Connaissance des Arts hợp tác xuất bản năm 2005) vua
Pháp Francois I mua thông qua môi giới là học trò Salai (theo
thầy từ Ý sang Pháp), không rõ giá cả. Như vậy là mua trước
khi tác giả mất.
8b. 1519 (theo từ điển trên mạng Wikipedia, bản tiếng Việt)
vua Pháp Francois I mua lại của người thừa kế Salai (sau khi
tác giả mất) với giá 4000 đồng florin vàng (tài liệu khác là
đồng écu vàng) rồi treo trong lâu đài Fontainebleau. Vua
Louis XIV cho chuyển tranh tới cung điện Versailles. Sau
Cách mạng Tư sản 1789 được đưa tới cung điện Louvre để
thành lập Bảo tàng quốc gia. Từ cuối 1799 Napoleon yêu
thích tới mức sai lấy về treo trong phòng ngủ tại cung điện
Tuileries. Từ 1804 trở lại Louvre đến nay.
9. Được đưa đi cất giấu nhiều lần tại các nơi trên đất Pháp
vào thời chiến tranh Pháp- Phổ (1870- 1871), Đại chiến thế
giới I (1914- 1918), Đại chiến thế giới II (1939- 1945).
10. Được công chúng Pháp biết đến rộng rãi từ nửa cuối
thế kỷ XIX sau khi phái Biểu tượng (Symbolisme) ca ngợi
hết lời trên các báo chí. Nổi tiếng khắp châu Âu sau vụ mất
trộm năm 1911- 1913. Nổi tiếng khắp thế giới sau khi triển
lãm tại Mỹ (1962- 1963) và Nhật, Nga (1974).
11. Hiện có 4 bức Gioconda và Mona Lisa khác:
1/ Prado Gioconda,
2/ Isleworth Mona Lisa,
3/ Vernon Mona Lisa,
4/ Reynolds’s Mona Lisa
Với nhiều nghi vấn: hoặc là bản vẽ thử của tác giả, hoặc là
bản chép của các học trò, hoặc là bản chép có phần phóng tác
hồi các thế kỷ XVI, XVII, XVIII. Các bản này đều giống về
loại sơn và cách vẽ nhưng lại có ít nhiều khác biệt so với bản
gốc về nền toan, đặc điểm nhân vật, trang phục, phong
cảnh… Tất nhiên là không thèm kể vô số tranh chép ở nửa
cuối thế kỷ XX.
1. Prado Gioconda
2. Isleworth Mona Lisa
3. Vernon Mona Lisa
4. Reynolds’s Mona Lisa
12. Mất trộm và bị phá hoại:
- 21. 8. 1911 bị nhân viên bảo tàng là Vincenzo Peruggia
(người Ý) lấy cắp mang về Ý vì cho rằng đó là tài sản của
nước Ý chứ không phải của nước Pháp. 1913 trộm Peruggia
định bán cho Bảo tàng Uffizi ở Firenzé thì bị cảnh sát Ý bắt.
Sau đó nước Ý cho triển lãm tại Bảo tàng Uffizi và Roma rồi
trao trả Pháp (theo luật quốc tế thì đó là tài sản của nước
Pháp sau khi vua Pháp đã mua và trả tiền sòng phẳng).
Ảnh cảnh sát chụp vị trí treo tranh La Gioconda sau khi mất
trộm năm 1911.
Chân dung trộm Peruggia khi chụp ảnh làm thẻ căn cước.
Lễ đón nhận bức tranh bị mất trở về Pháp.
- 1956 bị một khán giả hắt axit vào phần dưới tranh, phải mất
rất nhiều công tu sửa.
- 30. 12. 1956 bị khán giả Ugo Ungaza Villegas (người
Bolivia) ném đá làm mất một mẩu màu ở khuỷu tay trái (sau
được tô lại). Kể từ 1957 tranh được che bằng kính chắn đạn.
- Tháng 4.1974 bị một phụ nữ tàn tật phun sơn đỏ vào mặt
kính bảo vệ khi tranh đang bày tại Bảo tàng quốc gia Tokyo.
- 2. 8. 2009 bị một phụ nữ Nga ném một cốc trà bằng đất
nung (mua tại quầy lưu niệm ngay tại Louvre) làm vỡ kính
bảo vệ (may tranh không sao).
- Từ 6. 4. 2005 đến nay được bày riêng trên một bức tường ở
Salle des Etats (vẫn trong Louvre), có kính chắn đạn, có điều
hòa nhiệt độ và độ ẩm, có hàng rào ngăn cách, có 2 nam- nữ
cảnh sát cao to đứng trực sát hàng rào để đề phòng khách lấn
rào.
13. Lượng khách xem hàng năm: 6 triệu năm 2005, hơn 8
triệu năm 2011. Ai đã vào tham quan Louvre thì hầu như đều
xem Mona Lisa, dù có người đã nhẵn mặt bức này. Hễ bảo
tàng đã mở cửa thì bao giờ trước mặt tranh cũng có khoảng
30-50 khách đang chen chúc để xem với thái độ đau khổ vì
đông quá.
Lượng khách trước tranh Mona Lisa ở bảo tàng Louvre.
14. Triển lãm tại nước ngoài
- 1913 bày tại Uffizi (Firenzé) và Roma-Ý, trước khi trao trả
về Pháp.
- Tháng 12. 1962 đến tháng 3. 1963: triển lãm tại New York
và Washington DC. Khoảng 2 triệu người đã đến xem tranh
trong thời gian 3 tháng.
- 1974 đi triển lãm tại Tokyo (Nhật) và Mockva (Liên xô).
Tại Tokyo mỗi ngày có 20.000 khán giả đến xem tranh.
15. Trị giá thực
- 4000 đồng florin (hoặc écu) vàng năm 1519, nghe đồn phải
chở bằng 3 cỗ xe ngựa.
- 1962, trước khi đi bày ở New York, hai bên Pháp-Mỹ đã
nhất trí mua bảo hiểm 100 triệu USD. Sau đó họ lại không
mua mà chi dùng rất nhiều vào việc bảo vệ đến từng li cho
tranh.
- 2009, người ta thử tính toán lại, có bù trừ lạm phát thì tranh
trị giá khoảng 700 triệu USD. Nếu tin vào con số này thì đây
là kỷ lục thế giới mọi thời đại, bỏ cách rất xa các giá tranh kỷ
lục khác như tranh No 5, 1948 của Jackson Pollok, bán tháng
11. 2006 cũng chỉ đạt tới 140 triệu USD mà đã được coi như
kỷ lục.
16. Chuyện thị phi
Bất cứ ai quá nổi tiếng đều bị ít nhiều điều tiếng thị phi. Bức
tranh La Gioconda cũng là một điển hình cho chuyện này.
- Từng có nhiều ý kiến bác bỏ rằng người mẫu là Lisa- vợ
của ông Giocondo và gán vai này cho khoảng 10 người khác,
ví dụ như: nữ hầu tước Isabella d’Este, cô nhân tình Patrificia
của nhà quý tộc Medici, con gái riêng tên là Caterina hoặc
con gái ruột tên là Bianca Giovanna của nhà quý tộc Sforza
hay một gái điếm cao cấp có biệt danh Hổ cái… thậm chí có
giả thiết cho rằng chính tác giả đã tự họa mặt mình (!). Tất
nhiên tất cả đều thiếu thuyết phục.
- Cũng từng có vô số chẩn đoán rất khó nghe rằng: người
mẫu bị điếc, bị móm, bị đau răng, lại đang mang thai hay
đang có tang hoặc đang… hứng tình, thậm chí là đàn ông giả
gái hay… đồng tính.v.v… Thật là nhảm nhí vô độ! Xin các
bạn đọc đừng bận tâm. Chúng ta không xem tranh vì mục
đích ấy.
17. Tranh thị phi
Cũng vì ghen với kiệt tác quá nổi tiếng này mà nhiều hoạ sĩ
đã vẽ tranh để nhại hay nhạo báng, điển hình trong số đó là:
- 1883 bị Eugène Bataille vẽ đả kích Mona Lisa đang ngậm
tẩu nhả khói chữ O.
Tranh thị phi của Eugene Bataille.
- 1919 bị Marcel Duchamp vẽ thêm râu ria lên một phiên
bản, đặt tên là L.H.O.O.Q.
- 1930 bị Fernand Léger vẽ tranh lập thể, lấy tên là La
Joconde với chùm chìa khóa.
- 1954 bị Salvador Dali tự họa đè lên phiên bản và thêm đôi
tay lông lá đang cầm tiền, đặt tên là Self portrait as Mona
Lisa.
- 1963 bị Andy Warhol làm tranh in lưới cùng một lúc có tới
29 hình Mona Lisa và đặt tên là Thirty are Better than One
(30 tốt hơn 1).
- 1971 bị Rick Meyerowitz vẽ tranh affiche Mona Gorilla với
đầu đười ươi.
- 1974 bị Terry Pastor vẽ tranh Magritta Lisa bị lấp mặt sau
quả táo xanh.
- 1974 bị Chester Browton vẽ tranh A Chip Off the Old
Block với cô gái tóc trắng hở ngực đang ngồi trước bức La
Gioconda bị buộc 2 vòng dây đỏ.
- 1977 bị Rita Greer vẽ tranh Mona Lisamouse với đầu chuột.
- Mona Lisa của họa sĩ Mai Trung Thứ
