Mỹ thuật thời Trần
I. Sự thành lập triều Trần và những nét khái quát về xã hội thời
Trần .
1, Sự thành lập triều Trần:
Nhà Lý phát triển thịnh trị vào đời vua Lý Nhân Tông (1072 - 1127),
sau đó bắt đầu đi vào con đường suy yếu. Các vua lên ngôi khi còn bé
như vua Lý Anh Tông làm vua khi 5 tuổi, Lý Cao Tông 2 tuổi… Quyền
hành rơi vào tay những kẻ hại dân. Trước tình hình ấy, nhiều cuộc khởi
nghĩa đã nổ ra, góp phần làm lung lay ngai vàng nhà Lý. Khi nhà Lý
suy yếu, nạn cát cứ lại xảy ra. Năm 1211, ba dòng họ phong kiến lớn đã
nổi dậy. Đó là họ Đoàn ở Hải Dương, Hải Phòng; họ Trần ở Thái Bình,
Nam Định và Nam Hưng Yên; họ Nguyễn ở Hà Tây. Triều đình nhà Lý
chỉ còn kiểm soát được Thăng Long và các vùng lân cận. Trong khi đó
vua Lý Huệ Tông không có con trai. Năm 1225, ông đã nhường ngôi
cho con gái thứ là Chiêu Thánh, còn mình là Thái Thượng Hoàng. Lúc
này Lý Chiêu Hoàng mới có 7 tuổi. Vì vậy, mọi quyền hành trong tay
triều đình đều nằm trong tay viên quan diện tiền Trần Thủ Độ. Dòng họ
nhà Trần lúc này đã chiếm giữ một vị trí trọng yếu trong triều đình.
Cuối cùng ngày 12 tháng chạp năm ất Dậu (11/1/1226) dưới sự chỉ đạo
của Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng tuyên bố nhường ngôi cho chồng là
Trần Cảnh, Trần Cảnh lên ngôi lấy hiệu là Trần Thánh Tông. Triều
Trần chính thức được thành lâp, thực sự thay thế nhà Lý trên vũ đài
chính trị, nắm quyền điều hành đất nước từ 1226 đến 1400. Nhà Trần
đã thay thế nhà Lý và giữa hai triều đại này không có khoảng cách về
thời gian. Vì vậy có thể thấy rằng: nhà Trần đã tiếp thu mọi thành tựu
văn hoá của nhà Lý. Mặc dù vậy với thời gian 174 năm tồn tại xã hội
thời Trần cũng có nhiều sự thay đổi. Hơn nữa về mặt nghệ thuật, giữa
thời Lý và thời Trần lại có khoảng cách về thời gian. Theo một số tài
liệu cho biết: "Sau di tích cuối cùng của thời Lý có niên đại cụ thể là
chùa Linh Xứng năm 1126, nếu chỉ bằng vào sử sách thì khoảng hơn
một thế ký sau mới thấy di tích có niên đại là chùa Phổ Minh 1262 và
lăng Trần Thủ Độ năm 1264, mà thật chắc chắn thì đến thế kỷ XIV mới
thấy phổ biến các di tích thời Trần "
. Những nét khái quát về xã hội thời Trần
ý thức dân tộc ngày càng được khẳng định dưới triều Trần. Nhà Trần
thay thế nhà Lý, ổn định trật tự trong nước, các phe phái đối kháng đã
thu phục chính quyền trung ương. Bộ máy chính quyền được xây dựng
có hệ thống từ trung ương tới các địa phương.
Nho giáo tuy chưa phát triển mạnh như Phật giáo, nhưng với cơ sở từ
thời Lý sang thời Trần, nhà nước cũng rất chú trọng đến việc học hành,
thi cử chọn nho sỹ có tài. Nhiều nhân tài được đào tạo trong thời Trần
như Chu Văn An, Lê Văn Hưu, Trương Hán Siêu, Mạc Đĩnh Chi, Phạm
Sư Mạnh ..vv.. Năm 1232, nhà nước cho mở khoa thi Thái học sinh để
chọn nhân tài. Chữ Nôm ngày càng được phổ biến rộng rãi hơn. Bên
cạnh Nho giáo, Phật giáo vẫn được phát triển mạnh, kế tiếp truyền
thống từ thời Lý. Mặt khác ở thời Trần còn có phái thiền do người Việt
Nam sáng lập ra. Đó là phái Trúc Lâm với 3 vị tổ: Trần Nhân Tông-
Pháp Loa và Huyền Quang. Phật giáo ngày càng hoà hợp và gần gũi
với đời sống dân gian. Chùa tháp vẫn được xây dựng nhiều, trong các
làng xã cũng có nhiều ngôi chùa đẹp tuy quy mô không lớn như thời
Lý.
Về kinh tế, nhà nước chú trọng khuyến khích nông nghiệp phát triển.
Quân đội nhà Trần vẫn được tổ chức theo chế độ " ngụ binh ư nông"để
góp thêm lực lượng sản xuất nông nghiệp. Kinh tế thành thị cũng song
song phát triển kéo theo sự thịnh vượng của kinh tế hàng hoá, giao
thông… Tất cả những điều đó đã góp phần làm cho nhà nước phong
kiến thời Trần ngày một vững mạnh hơn. Cũng ở thời gian này, ở
phương Bắc đế quốc phong kiến Mông Cổ đang phát triển mạnh và tìm
cách bành trướng thế lực ra nước ngoài. ở Châu Âu, Mông Cổ đã chiếm
từ bờ biển Thái Bình Dương tới Hắc Hải, thậm chí đến cả Đại Tây
Dương. Năm 1271 chúng chiếm được Trung Quốc lập ra triều đại nhà
Nguyên. Sau đó chúng có ý đồ chiếm Việt Nam và cả vùng Đông Nam
á. Suốt từ 1258 đến 1285, 1287 chúng đã 3 lần đem quân đánh chiếm
Đại Việt song cả 3 lần đều thất bại nặng nề. Chiến thắng Mông Nguyên
một lần nữa đã khẳng định truyền thống yêu nước và ý chí của dân tộc
ta. Đồng thời đưa uy tín và ảnh hưởng của nước ta lên cao hơn. Mặt
khác, trong xã hội Đại Việt thời đó cũng có nhiều sự thay đổi lớn. Chế
độ nông nô, nô tì tan rã, dần dần biến các nông nô thành những người
nông dân tự do. Nhà nước chú ý hơn tới việc "nới sức dân để làm kế
sâu rễ bền gốc".
Tất cả những điều kiện xã hội đó đã phần nào ảnh hưởng tới sự phát
triển mĩ thuật của thời Trần và nhất là tạo điều kiện thuận lợi cho văn
hoá nghệ thuật dân gian phát triển, tạo nên đặc điểm riêng biệt cho mĩ
thuật thời Trần.
2.2. Một số đặc điểm của mĩ thuật thời Trần
2.2.1. Sự thừa kế những tinh hoa văn hoá thời Lý
Nhà Trần kế tiếp ngay sau thời Lý. Vì vậy khi bắt đầu được thành lập,
nhà Trần thừa hưởng toàn bộ gia sản văn hoá thời Lý nhất là về mặt
kiến trúc. Mãi đến sau kháng chiến chống quân Nguyên Mông, kinh
thành Thăng Long bị tàn phá nặng nề đến năm 1289 nhà Trần mới cho
xây dựng lại kinh đô. Các công trình kiến trúc từ thời Lý như tháp Báo
Thiên, chùa Dạm, chùa Phật Tích… vẫn còn tồn tại sừng sững và đẹp
đẽ. Những công trình kiến trúc, những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc
từ thời Lý là cơ sở, nền móng cho mĩ thuật thời Trần phát triển. Mĩ
thuật có sự thay đổi về phong cách phù hợp với diều kiện, hoàn cảnh xã
hội mới. Tuy vậy cũng không thể có ngay một phong cách khác, mà
cần có thời gian. Sự chuyển biến về phong cách sẽ diễn ra từ từ trên cơ
sở thừa kế những tinh hoa của văn hoá nghệ thuật thời Lý. Điều này có
thể thấy rõ qua một số tác phẩm và hình tượng nghệ thuật tiêu biểu,
nhất là trong nghệ thuật chạm khắc trang trí. Những đề tài, hình tượng
nghệ thuật ít có sự thay đổi. Trong chạm khắc ta lại gặp những nội
dung đề tài quen thuộc. Đó là sóng nước, rồng, hoa sen, hoa văn tay
mướp, phượng, người chim, mây, mặt trời…. Về hình thức thể hiện
cũng có nhiều sự đồng nhất. Hoa văn sóng nước vẫn mang tinh thần
hoa văn hình nấm, cao tầng như thời Lý.
Hình rồng trên viên gạch thuộc hoa chùa Hoa Yên – Yên Tử – Quảng
Ninh, vẫn mang những nét điển hình của rồng thời Lý như sự đều đặn,
uốn lượn nhịp nhàng và sự mềm mại của đường nét. Đề tài rồng được
thể hiện trong các mô típ đã được sử dụng nhiều trong mĩ thuật thời Lý
như rồng châu vông sáng. Một số hao văn lá vẫn mang tính cách điệu
cao như hình lá dương xỉ trang trí trên bệ đá chùa tháp Phổ Minh (Nam
Định).
Nhìn chung những chạm khắc trang trí thời Trần vẫn mang phong cách
mềm mại, nhẹ nhàng, bộc lộ trí tưởng tượng phong phú và tài năng
sáng tạo của ông cha ta. Những nét tinh hoa của văn hoá tạo hình thời
Lý vẫn trở lại trên các tác phẩm mĩ thuật thời Trần. Phải chăng đó
không phải là đặc điểm của mĩ thuật thời Lý mà còn chính là đặc điểm
mang tính dân tộc đậm đà của người Việt, mặc dù thời gian có thay đổi.
Nói như vậy cũng không có nghĩa là đồng nhất mỹ thuật thời Lý và thời
Trần, mà trên cở sở tinh hoa văn hoá Lý, mỹ thuật Trần lại phát triển
trong điều kiện xã hội hội có nhiều biến thiên khác với thời Lý. Do đó
bên cạnh việc kế thưà về văn hoá, nghệ thuật các nghệ nhân thời trần
còn sáng tạo nhiều công trình tác phẩm mỹ thuậtđặc sắc và mang một
phong cách riêng của thời Trần. Mặc dù vậy, những nét dân tộc vẫn
được thể hiện rõ trong mỹ thuật thời Trần.
2.2.2. Những thay đổi và sáng tạo trong mỹ thuật thời Trần
. Nghệ thuật kiến trúc
Kiến trúc thời Trần lúc đầu được thừa kế thành tựu kiến trúc thời Lý do
đó có nhiều điểm gần với kiến trúc thời Lý. Tuy vậy từ 1262 trở đi,