Phân tích thành phần lớp cao su cách âm của tàu ngầm KILO 636M

Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> PHÂN TÍCH THÀNH PHẦN LỚP CAO SU<br /> CÁCH ÂM CỦA TÀU NGẦM KILO 636M<br /> Phạm Minh Tuấn*, Đặng Trần Thiêm, Phạm Như Hoàn, Phạm Xuân Thạo<br /> Tóm tắt: Bài báo này trình bày kết quả phân tích xác định bản chất, thành phần<br /> của cao su cách âm sử dụng chế tạo tấm vật liệu làm lớp phủ ngụy trang sonar cho<br /> tàu ngầm KILO 636M. Các kết quả phân tích IR, AAS, TGA cho thấy bản chất cao<br /> su nền là loại SBR (styrene butadiene rubber). Hàm lượng bột độn và oxit kim<br /> loại,.. là 25,94%. Trong đó, thành phần oxit kim loại chủ yếu là ZnO có hàm lượng<br /> khoảng 3,9%, thành phần bột độn gia cường chủ yếu là than đen. Hàm lượng cao<br /> su, chất hóa dẻo, dầu gia công, lưu huỳnh, chất xúc tiến lưu hóa, chất chống lão<br /> hóa, axit béo là 74,06%.<br /> Từ khóa: Cao su SBR; Cao su cách âm; Phân tích IR; Phân tích TGA.<br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Cao su cách âm, ngụy trang sonar được phủ trên vỏ tàu ngầm để hấp thụ sóng sonar,<br /> làm giảm thiểu và méo đi những tín hiệu sóng phản xạ. Lớp cao su cách âm, ngụy trang<br /> sonar này cũng làm giảm đi những tiếng ồn gây ra bởi tàu ngầm, do đó làm giảm đi<br /> khoảng cách bị phát hiện bởi sonar thụ động [3, 4].<br /> Sau chiến tranh, cho đến năm 1970, Liên Xô cũ đã áp dụng lớp phủ cách âm tàu ngầm<br /> bằng vật liệu cao su theo công nghệ Alberich. Theo đó, thân tàu được phủ một lớp cao su<br /> đặc biệt chống dội âm nên tàu ngầm lớp Kilo có khả năng hấp thụ, làm méo và giảm<br /> cường độ tín hiệu phản xạ đồng thời giúp nó chạy êm hơn để có thể giảm khoảng cách bị<br /> phát hiện bằng sóng sonar thụ động từ các tàu đối phương [1].<br /> Một trong lý do quan trọng nhất để sử dụng cao su làm vật liệu cách âm là trở kháng<br /> âm của cao su có thể điều chỉnh phù hợp với nước biển. Tại bề mặt ranh giới của hai môi<br /> trường, sẽ không có phản xạ của sóng âm thanh nếu trở kháng âm của hai môi trường làm<br /> việc tương đương nhau. Như vậy, các tính chất của cao su như: bản chất hóa học của cao<br /> su, độ cứng và khối lượng riêng,.. có ảnh hưởng khá lớn tới khả năng cách âm [2, 3, 4].<br /> Xuất phát từ vấn đề trên, việc phân tích xác định bản chất, thành phần lớp cao su này<br /> có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc định hướng nghiên cứu, chế tạo vật liệu cao su,<br /> cách âm sử dụng cho tàu ngầm.<br /> 2. PHẦN THỰC NGHIỆM<br /> 2.1. Hóa chất sử dụng<br /> - Mẫu cao su cách âm vỏ tàu ngầm KILO636M do Nga chế tạo (mẫu cao su gốc).<br /> - Mẫu cao su SBR (Kumho, Hàn Quốc).<br /> - Dung môi etanol, xylen (PA, Merck).<br /> 2.1. Các phương pháp phân tích<br /> 2.1.1. Phương pháp tách thành phần polyme<br /> Bước 1: Ngâm mẫu cao su gốc trong dung môi etanol ở nhiệt độ phòng trong 24 giờ,<br /> sau đó đun hồi lưu trong 24 giờ. Mục đích của bước này là loại bỏ các chất hữu cơ phân tử<br /> lượng thấp, chất hóa dẻo,...<br /> Bước 2: Mẫu cao su sau khi ngâm xử lý ở bước 1, tiếp tục ngâm chiết bằng dung môi<br /> xylen trong 48 giờ ở nhiệt độ phòng, kết hợp với 30 phút phân tán siêu âm. Mục đích của<br /> bước này là loại bỏ các chất hữu cơ phân tử lượng thấp, các chất phụ gia (chất hóa dẻo,<br /> chất chống oxy hóa,...) còn lại.<br /> Bước 3: Lấy mẫu cao su đã xử lý ở bước 2, chiết soclet với dung môi xylen. Mục đích<br /> là hòa tan một phần polyme (cao su nền) trong mẫu cao su gốc.<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 55, 06 - 2018 183<br />  Hóa học & Kỹ thuật môi trường<br /> <br /> Mẫu dung dịch sau khi chiết được phân tích phổ hồng ngoại để xác định bản chất cao<br /> su nền trong mẫu cao su cách âm do Nga chế tạo.<br /> 2.1.2. Các phương pháp phân tích<br /> - Xác định chủng loại cao su nền sử dụng chế tạo mẫu cao su gốc trên cơ sở phân tích<br /> hồng ngoại sản phẩm chiết tách bằng dung môi: sử dụng dung dịch cao su tách được.<br /> - Xác định thành phần vật liệu trên cơ sở phương pháp phân tích nhiệt: sử dụng mẫu<br /> cao su gốc ban đầu.<br /> - Xác định thành phần bằng phương pháp phân tích phổ hấp thụ nguyên tử AAS: Phân<br /> hủy mẫu nghiên cứu ở 800 - 9000C trong không khí và xác định thành phần hóa học của<br /> mẫu tro thu được bằng phương pháp phân tích AAS.<br /> 2.2. Thiết bị sử dụng<br /> - Cốc thủy tinh loại: 50, 100, 200ml.<br /> - Bộ dụng cụ chiết soclet.<br /> - Đèn sấy hồng ngoại: Loại bóng 500W, nhiệt độ 60 - 700C.<br /> - Cân điện tử: Scientech (Mỹ), độ chính xác 0,001 (g).<br /> - Thiết bị phổ hồng ngoại TENSOR II hãng Bruker<br /> - Thiết bị phân tích nhiệt: STA 409 PC/PG (NETZSCH, Đức).<br /> - Thiết bị phân tích AAS: Máy quang phổ hấp thụ nguyên tử AAS ContrAA700<br /> (AnalytikJena/ Đức).<br /> 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> 3.1. Phân tích định tính<br /> Xác định trạng thái của vật liệu khi cháy (mầu sắc của ngọn lửa, khói, tro, mùi thoát ra)<br /> và trạng thái giọt sản phẩm thu được khi nhiệt phân mẫu (đối với cao su) theo phương<br /> pháp thử nghiệm và so sánh với bảng 1 để xác định định tính loại vật liệu sử dụng chế tạo<br /> cao su. Mẫu thử nghiệm được đặt trên lưới bằng đồng và đốt cháy bằng ngọn lửa, quan sát<br /> trạng thái khi cháy [5].<br /> Bảng 1. Tính chất định tính của một số loại cao su, polyme [5].<br /> Loại cao su Trạng thái cháy Trạng thái sản phẩm<br /> nhiệt phân<br /> Cao su Butadiene Cháy với ngọn lửa khói, mùi Chất lỏng, mầu nâu sẫm<br /> styren styren<br /> Cao su Butadien nitril Cháy, thoát khói, mùi nặng Chất lỏng, mầu sẫm<br /> Cao su Butyl Cháy ổn định, nhiều khói đen, Chất lỏng, mầu sáng<br /> lửa khi tắt vẫn bốc khói<br /> Cao su Cloro bytyl Cháy với ngon lửa nhiều khói Mầu sáng, có tính axit<br /> Polysunfit (cao su Cháy có mầu xanhlam, mùi lưu Mầu sẫm, có tính axit<br /> thiokol) huỳnh<br /> Cao su uretan Cháy với ngọn lửa nhiều khói Mầu vàng sáng<br /> Kết quả phân tích định tính cho thấy:<br /> - Trạng thái cháy: Cháy với ngọn lửa khói, mùi styren.<br /> - Trạng thái sản phẩm nhiệt phân: Chất lỏng, mầu nâu sẫm.<br /> 3.2. Kết quả phân tích IR<br /> Mẫu dung dịch cao su cuối cùng thu được ở bước 3 sau khi chiết với các dung môi theo<br /> quy trình tại mục 2.1.1 được phân tích phổ IR. Kết quả phân tích phổ hồng ngoại được<br /> trình bày ở bảng 2 và hình 1.<br /> Bảng 2 sau đây cho biết kết quả các đỉnh phổ của mẫu cao su.<br /> <br /> <br /> <br /> 184 P. M. Tuấn, …, P. X. Thạo, “Phân tích thành phần lớp cao su … tàu ngầm KILO 636M.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> Bảng 2. Các đỉnh phổ đặc trưng của mẫu cao su.<br /> Mẫu cao<br /> Mẫu SBR<br /> Nhóm dao su của<br /> TT Ý nghĩa [5;6;7]. Kumho, HQ<br /> động Nga<br /> (cm-1)<br /> (cm-1)<br /> 1 νs(CH2=) Dao động hóa trị đối xứng của 2986 3026<br /> nhóm (CH2=) trong nhóm vinyl của<br /> mạch butadien<br /> 2 νas(CH2) Dao động hóa trị bất đối xứng của 2918 2916<br /> nhóm (CH2=) trong mạch butadien<br /> 3 ν(CH2) Dao động hóa trị đối xứng của 2848 2844<br /> nhóm (CH2=) trong mạch butadien<br /> 4 ν(C=O) Đặc trưng cho axit béo 1726 1705<br /> 5 ν(C=C) Dao động hóa trị của nhóm (C=C) 1634 1639<br /> trong nhóm vinyl của mạch butadien<br /> 6 ν(C-C) Dao động hóa trị của nhóm (C-C) 1596 1602<br /> trong vòng thơm (nhóm phenyl của<br /> styren)<br /> 7 ν(C-C) Dao động hóa trị của nhóm (C-C) 1581 1582<br /> trong vòng thơm (nhóm phenyl của<br /> styren)<br /> 8 (CH) (CH2): dao động biến dạng của 1445-1496 1450-1494<br /> (CH2) nhóm (CH2) trong mạch butadien ở<br /> vị trí cis hoặc tran.<br /> Vị trí 1445-1450: dao động biến<br /> dạng đặc trưng của nhóm (CH)<br /> trong nhóm CH2=CH- của mạch<br /> butadien<br /> 9 (CH2) Dao động lắc của nhóm (CH2) gần 965 964<br /> với nối đôi trong nhóm vinyl của<br /> mạch butadien<br /> 10 (CH2) Dao động lắc của nhóm (CH2) gần 910 910<br /> với nối đôi trong nhóm vinyl của<br /> mạch butadien<br /> (CH) Dao động biến dạng của nhóm (CH) 761 758<br /> trong vòng thơm<br /> 12 (CH) Dao động uốn ngoài mặt phẳng của 699 699<br /> nhóm (CH) của vòng thơm<br /> Trên phổ đồ, vị trí hấp thụ tại số sóng 699 cm-1 rất sắc, nhọn, là vị trí đặc trưng cho<br /> nhóm styren (vòng thơm có trong mạch cao su ) mà hầu hết các loại cao su khác như NR,<br /> IIR, CIIR, BIIR, CR, NBR, EPDM đều không có [5, 6, 7].<br /> Kết quả này cũng tương đương với mẫu phổ mà các tài liệu đã công bố cung cấp.<br /> Ngoài ra, cũng có thể nhận thấy đây là loại cao su SBR tổng hợp theo phương pháp nhũ<br /> hóa [8].<br /> <br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 55, 06 - 2018 185<br />  Hóa học & Kỹ thuật môi trường<br /> 96<br /> 95<br /> <br /> <br /> <br /> 90 a<br /> 1726.23cm-1<br /> <br /> <br /> <br /> 85 1496.47cm-1<br /> <br /> <br /> 1445.18cm-1<br /> <br /> 2847.94cm-1<br /> 80 761.57cm-1<br /> %T<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 2918.22cm-1<br /> <br /> 75<br /> <br /> <br /> 698.78cm-1<br /> 70<br /> <br /> <br /> 965.47cm-1<br /> 65<br /> 910.32cm-1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 60<br /> 4000 3500 3000 2500 2000 1750 1500 1250 1000 750 500 400<br /> cm-1<br /> Name Description<br /> Thaoj_2 2 20 2017 M3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> b<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 1. Phổ IR mẫu cao su của Nga (a) và mẫu cao su SBR của Kumho, Hàn Quốc (b).<br /> 3.3. Kết quả phân tích TGA<br /> Mẫu cao su gốc được tiến hành phân tích nhiệt trọng lượng TGA theo chế độ sau:<br /> - Nhiệt độ: từ nhiệt độ phòng đến 700oC.<br /> - Môi trường: không khí.<br /> - Tốc độ quét: 10º/phút.<br /> Qua giản đồ phân tích nhiệt thể hiện ở hình 2 cho thấy:<br /> *Giai đoạn 1: từ nhiệt độ phòng đến 300oC.<br /> - Đây là giai đoạn phân hủy của hơi ẩm, chất có phân tử lượng thấp, monome, chất hóa<br /> dẻo, chất nhũ hóa (với cao su SBR), các chất lưu hóa, chất chống lão hóa. Giai đoạn này<br /> mẫu suy giảm khoảng 5,52% trọng lượng [8,9,10].<br /> *Giai đoạn 2: từ 300 - 375oC.<br /> - Đây là giai đoạn phân hủy tiếp theo của chất hóa dẻo, dầu gia công và bắt đầu phân<br /> hủy một phần polyme. Giai đoạn này mẫu cao su phân hủy khoảng 12,71% trọng lượng<br /> [8,9,10].<br /> *Giai đoạn 3: từ 375 - 500oC.<br /> Đây là giai đoạn phân hủy chủ yếu của thành phần polyme (cao su nền, nhựa,..). Giai<br /> đoạn này, mẫu suy giảm khoảng 55,78% trọng lượng.<br /> Cao su SBR có nhiệt độ phân hủy mạnh nhất trong khoảng 300 - 500oC. Đối với các mẫu<br /> cao su, quá trình phân hủy nhiệt thông thường đến 700oC là kết thúc quá trình phân hủy<br /> <br /> <br /> <br /> 186 P. M. Tuấn, …, P. X. Thạo, “Phân tích thành phần lớp cao su … tàu ngầm KILO 636M.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> của các hợp phần hữu cơ [10, 11, 12]. Qua giản đồ phân tích nhiệt cho thấy giai đoạn từ<br /> 500 - 700oC, lượng mẫu phân hủy không đáng kể.<br /> Từ giản đồ phân tích nhiệt trọng lượng TGA và thông số ở bảng 3,có thể nhận định:<br /> - Hàm lượng cao su, chất hóa dẻo, dầu gia công, lưu huỳnh, chất xúc tiến lưu hóa, chất<br /> chống lão hóa, axit béo là 74,06%.<br /> - Hàm lượng bột độn (than đen) và oxit kim loại là 25,94%.<br /> Bảng 3. Trọng lượng suy giảm mẫu cao su ở các nhiệt độ khác nhau.<br /> Trọng lượng suy giảm ở các nhiệt độ khác nhau (%)<br /> Tên mẫu<br /> 300oC 375oC 500oC 700oC<br /> Mẫu cao su<br /> 5,52 18,23 74,01 74,06<br /> cách âm<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 2. Giản đồ phân tích TGA mẫu cao su cách âm vỏ tàu ngầm.<br /> 3.4. Kết quả phân tích hóa học và AAS<br /> Xác định hàm lượng các nguyên tố kim loại có trong thành phần như trình bày trong<br /> bảng 4. Kết quả phân tích cho thấy thành phần oxit kim loại chính là ZnO với hàm lượng<br /> khoảng 3,9% (3,16% kim loại Zn).<br /> Bảng 4. Thành phần kim loại trong các mẫu cao su.<br /> Hàm lượng Hàm lượng<br /> STT Kim loại Hợp chất<br /> nguyên tố (%) hợp chất (%)<br /> 1 Zn 3,16 ZnO 3,9<br /> 2 Mg 0,035 tạp chất -<br /> 3 Ca 0,03 tạp chất -<br /> 3.5. Tính toán tỉ lệ các thành phần trong cao su<br /> Việc lựa chọn tỉ lệ, hàm lượng chất hóa dẻo, dầu gia công, axit béo (axit stearric), chất<br /> lưu hóa (các loại xúc tiến, lưu huỳnh) được tính toán trên cơ sở kết quả phân tích được<br /> hàm lượng tổng của một số thành phần cơ bản (kết quả phân tích nhiệt TGA và AAS), các<br /> tài liệu chuyên ngành cao su và kinh nghiệm thực nghiệm cho việc thiết lập đơn cao su.<br /> Trong đó, lượng lưu huỳnh, xúc tiến lưu hóa cần 2 - 3 phần khối lượng (pkl) so với cao su<br /> nền, lượng chất hóa dẻo, dầu gia công khoảng 10 pkl, lượng axit béo, chất phòng lão<br /> khoảng 2 pkl [13,14]<br /> Chúng tôi đã thiết lập thành phần đơn cao su như sau:<br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 55, 06 - 2018 187<br />  Hóa học & Kỹ thuật môi trường<br /> <br /> Bảng 5. Thiết lập thành phần đơn cao su trên cơ sở kết quả phân tích.<br /> TT Loại hóa chất Phần khối lượng Tỉ lệ (%)<br /> 1 Cao su 100 64,10<br /> 2 Hóa dẻo, dầu gia công 10 6,41<br /> 73,71<br /> 3 Axit béo, chất phòng lão 2 1,28<br /> 4 Xúc tiến, lưu huỳnh, 3 1,92<br /> 5 Than đen 35 22,44<br /> 26,29<br /> 6 Oxit kẽm 6 3,85<br /> Tổng cộng 156 100 100<br /> Trên cơ sở các số liệu dự kiến ở bảng 5, việc chính xác hóa hàm lượng, chủng loại các<br /> thành phần lưu hóa (lưu huỳnh, xúc tiến, trợ xúc tiến), chất hóa dẻo, dầu gia công, axit<br /> béo,… sẽ được lựa chọn và khảo sát căn cứ vào yêu cầu kỹ thuật của cao su thành phẩm<br /> (độ bền cơ lý, độ cứng, khối lượng riêng) và thời gian lưu hóa cụ thể. Trong đó, hàm<br /> lượng một số thành phần cụ thể như sau: Hàm lượng cao su là 64 - 65%, hàm lượng than<br /> đen là 22 - 23%, hàm lượng ZnO: 3,8 - 3,9%.<br /> 4. KẾT LUẬN<br /> Qua các kết quả phân tích bằng các phương pháp, kỹ thuật phân tích như phương pháp<br /> IR, TGA, AAS, tách thành phần polyme trong cao su, phân tích hóa học chúng tôi đã có<br /> những kết luận về bản chất, thành phần cao su như sau:<br /> 1/ Bản chất cao su nền là cao su SBR (styrene-butadiene rubber).<br /> 2/ Hàm lượng bột độn (than đen) và oxit kim loại là: 25,94%. Trong đó, thành phần<br /> ZnO có hàm lượng khoảng 3,8 - 3,9%. Thành phần bột độn chủ yếu là than đen với hàm<br /> lượng khoảng 22 - 23%.<br /> 3/ Hàm lượng cao su, chất hóa dẻo, dầu gia công, lưu huỳnh, chất xúc tiến lưu hóa,<br /> chất chống lão hóa, axit béo là: 74,06%. Trong đó, hàm lượng cao su là 64 - 65%.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. “Project 877 Kilo class Project 636 Kilo class Diesel-Electric Torpedo Submarine<br /> Specifications”. GlobalSecurity.org.<br /> [2]. V. B. Pillai, “Studies on rubber compositions as pasive acoustic materials in<br /> underwater alectro acoustic transducer technology and their aging characteristics”,<br /> Doctor of philosophy, Cochin University of Science and Technology, (2003).<br /> [3]. C.M. Roland, “Naval applications of elastomer”, Naval Reseach Laboratory, p.542 –<br /> 551, (2003).<br /> [4]. C.Audoly, “Perpectives of metamaterials for acoustic performances of submerged<br /> platforms systems”, Undersea Defence Technology Conference, p.1-12, Oslo,<br /> Norway, (2016).<br /> [5]. Малышев А.И., Помогайбо А.С. «Анализ резин», Москва «Химия», (1977).<br /> [6]. S.B. Munteanu et al, “Spectral and thermal characterization of styrene-butadiene<br /> copolymes with different architectures”, Journal of Optoelectronics and Advanced<br /> Materials, Vol.7, No.6, p.3135-3148, (2005).<br /> [7]. Youn Suk Lee et al, “Quantitative analysis of unknown compositions in ternary<br /> polymer blends: A model study on NR/SBR/BR system”, J.Anal.Pyrolysis, Vol.78,<br /> p.85-94, (2007).<br /> [8]. James n. Willis et al, “A study of styrene butadiene rubber using GPC-FTIR”, Lab<br /> Connections, Inc. 5 Royal Avenue, Marlborough, MA01752, (1995).<br /> <br /> <br /> 188 P. M. Tuấn, …, P. X. Thạo, “Phân tích thành phần lớp cao su … tàu ngầm KILO 636M.”<br /> Nghiên cứu khoa học công nghệ<br /> <br /> [9]. Angela Hammer et al, “Thermal analysis of polymer”, Application published in<br /> METTLER TOLEDO TA, Volume 2, (2013).<br /> [10].Anil K. Sircar, “Analysis of elastomer vulcanizate composition by TG-DTG<br /> techniques”, Present at a Meeting of the Rubber division American Chemical Society,<br /> Tornto, Ontario, Canada, may 21-24, (1991).<br /> [11].Nicholas P.C., “Polymer characterization laboratory techniques and analysis”,<br /> Noyes Publications, Westwood, NewJersey, USA,(1996).<br /> [12].Krzysztof Pielichowski and James Njuguna, “Thermal Degradation of<br /> Polymeric Materials”, Rapra Technology Limited Shawbury, Shrewsbury,<br /> Shropshire, SY4 4NR, United Kingdom, (2005).<br /> [13].Nguyễn Việt Bắc, “Hóa học và công nghệ cao su”, Trung tâm KHKT&CN Quân sự, Tr.<br /> 63 - 66, (2000).<br /> [14].Ngô Phú Trù, “Kỹ thuật chế biến và gia công cao su”, Trường ĐHBK Hà Nội,<br /> (1995).<br /> ABSTRACT<br /> COMPONENT ANALYSIS OF ACOUSTIC RUBBER<br /> OF KILO636M SUBMARINE<br /> In this work, some results of the component analysis of the acoustic rubber used<br /> in the manufacture of sonar absorbing coatings for the KILO 636M submarine are<br /> reported. The IR and AAS analysis showed that the rubber was SBR (styrene<br /> butadiene rubber), the metal oxides (ZnO) content was 3.9%. The results of TGA<br /> analysis showed that the content of rubber, plasticizer, processing oil, curatives<br /> (sulfur, accalerator) and antioxidants,… were 74,06%wt. The content of powder<br /> fillers and metal oxides (ZnO) were 25,94%wt. The powdered fillers is mainly<br /> carbon black.<br /> Keywords: SBR rubber; Acoustic rubber; IR analysis; TGA analysis.<br /> <br /> Nhận bài ngày 25 tháng 01 năm 2018<br /> Hoàn thiện ngày 05 tháng 3 năm 2018<br /> Chấp nhận đăng ngày 08 tháng 6 năm 2018<br /> <br /> Địa chỉ: Viện Hóa học- Vật liệu/ Viện Khoa học – Công nghệ quân sự.<br /> *<br /> Email: pmt77.chem@gmail.com.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu KH&CN quân sự, Số 55, 06 - 2018 189<br />