Ph©n tÝch tranh chÊp lao ®éng vµ ®×nh c«ng ë ViÖt Nam tõ gãc ®é quan hÖ lao ®éng
1. Tranh chÊp lao ®éng, ®×nh c«ng - biÓu hiÖn cña sù bÕ t¾c
trong quan hÖ lao ®éng.
HiÖn nay, vÊn ®Ò tranh chÊp lao ®éng vµ ®×nh c«ng, ®Æc biÖt lµ ®×nh c«ng tù ph¸t vµ viÖc ®a ra c¸c biÖn ph¸p cã tÝnh kh¶ thi ®Ó ®iÒu chØnh vÊn ®Ò ®×nh c«ng ®ang lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng nhÊt trong quan hÖ lao ®éng ë ViÖt Nam. ViÖc hiÓu ®óng, khoa häc vµ kh¸ch quan c¸c lo¹i ®×nh c«ng kh¸c nhau lµ ch×a kho¸ ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé còng nh khã kh¨n trong quan hÖ lao ®éng ë ViÖt Nam. ViÖc gi¶i quyÕt sím c¸c tranh chÊp lao ®éng ®Ó tr¸nh x¶y ra ®×nh c«ng cã thÓ ®îc coi lµ biÖn ph¸p phßng ngõa cã hiÖu qu¶ nh»m lµm gi¶m ®i c¸c hËu qu¶ xÊu do ®×nh c«ng g©y ra.
Thùc tiÔn cho thÊy r»ng, tríc khi x¶y ra tranh chÊp lao ®éng, ngêi lao ®éng thêng cã nh÷ng dÊu hiÖu bÊt b×nh. NÕu kh«ng gi¶i quyÕt sím bÊt b×nh, c¸c m©u thuÉn sÏ tÝch tô vµ sÏ x¶y ra tranh chÊp. V× vËy, bÊt b×nh cã thÓ ®îc coi lµ giai ®o¹n “tiÒn tranh chÊp”, nã cha thÓ hiÖn sù bÕ t¾c trong quan hÖ lao ®éng v× ngay sau khi ph¸t hiÖn bÊt b×nh, cã thÓ gi¶i quyÕt æn tho¶ th«ng qua ®èi tho¹i.
Tranh chÊp lao ®éng x¶y ra khi hai bªn thùc sù cã xung ®ét vÒ quyÒn vµ lîi Ých. Nã cã thÓ x¶y ra th«ng qua viÖc tÝch tô c¸c m©u thuÉn, bÊt b×nh nh ®· ®Ò cËp, song cã mét sè trêng hîp, tranh chÊp x¶y ra ngay mµ kh«ng th«ng qua giai ®o¹n tÝch tô nµy. Ch¼ng h¹n, mét quyÕt ®Þnh ®¬n ph¬ng cña ngêi sö dông lao ®éng sa th¶i ngêi lao ®éng cã thÓ t¹o ra ngay tranh chÊp lao ®éng lín mµ ®«i khi cã thÓ dÉn ®Õn tranh chÊp ë møc ®é lín h¬n.
Tranh chÊp lao ®éng thêng lµ tranh chÊp vÒ quyÒn vµ lîi Ých. Khi tranh chÊp lao ®éng ë møc cao, hai bªn kh«ng thÓ ®i ®Õn tho¶ thuËn, ngêi lao ®éng sÏ sö dông ®Õn “vò khÝ tèi thîng” cña m×nh - ®ã lµ ®×nh c«ng. Theo LuËt söa ®æi, bæ sung mét sè §iÒu cña LuËt lao ®éng ®îc ban hµnh ngµy 29/11/2006, ®×nh c«ng lµ sù
ngõng viÖc t¹m thêi, tù nguyÖn vµ că tæ chøc cña tËp thÓ lao ®éng ®Ó gi¶i quyÕt tranh chÊp lao ®éng tËp thÓ. §×nh c«ng ph¶i do Ban chÊp hµnh c«ng ®oµn c¬ së hoÆc Ban chÊp hµnh c«ng ®oµn l©m thêi tæ chøc vµ l·nh ®¹o. §èi víi doanh nghiÖp cha cã Ban chÊp hµnh c«ng ®oµn c¬ së th× viÖc tæ chøc vµ l·nh ®¹o ®×nh c«ng ph¶i do ®¹i diÖn ®îc tËp thÓ lao ®éng cö vµ viÖc cö nµy ®· ®îc th«ng b¸o víi c«ng ®oµn huyÖn, quËn, th̃ x·t, thµnh phè thuéc tØnh hoÆc t¬ng ®¬ng.
Râ rµng, ®×nh c«ng lµ mét hiÖn tîng quan hÖ lao ®éng tù nhiªn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Nã biÓu hiÖn mét sù bÕ t¾c trong quan hÖ lao ®éng, khi cã sù xung ®ét vÒ quyÒn vµ lîi Ých gi÷a ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng mµ sù xung ®ét nµy kh«ng ®îc gi¶i quyÕt kÞp thêi. B¶n chÊt cña ®×nh c«ng thêng thay ®æi vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Trong thêi kú ®Çu, khi c¸c quèc gia b¾t ®Çu tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, tranh chÊp lao ®éng ph¸t sinh chñ yÕu do ngêi sö dông lao ®éng vi ph¹m quyÒn hîp ph¸p cña ngêi lao ®éng, ngêi lao ®éng thêng cã nh÷ng hµnh ®éng ph¶n kh¸ng tËp thÓ do kh«ng thÓ chÞu ®ùng ®îc sù bÊt c«ng mµ giíi chñ g©y ra. Nh÷ng tranh chÊp thêng xuyªn vÒ quyÒn trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ thÓ hiÖn mét thùc tÕ lµ ChÝnh phñ cha ®ñ n¨ng lùc ®Ó thùc thi LuËt lao ®éng th«ng qua hÖ thèng thanh tra lao ®éng hiÖu qu¶. Hµnh ®éng ph¶n ®èi tù ph¸t theo d¹ng trªn thêng mang tÝnh tù vÖ vµ thô ®éng v× ngêi lao ®éng chØ muèn b¶o vÖ quyÒn hîp ph¸p cña m×nh. Kinh nghiÖm cña c¸c quèc gia kh¸c cho thÊy, ng- êi lao ®éng sÏ nhanh chãng hµnh ®éng ®Ó ®ßi hái ®iÒu kiÖn lµm viÖc tèt h¬n còng nh cã mét møc l¬ng cao h¬n th«ng qua ®×nh c«ng. Nh vËy, trong ®iÒu kiÖn ®ã, ®×nh c«ng trë thµnh mét ph¬ng c¸ch ®Ó t¨ng cêng lîi Ých cña ngêi lao ®éng.
ViÖt Nam lµ quèc gia ®ang trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, ph¸p luËt lao ®éng cha ®¹t ®îc møc ®é chÆt chÏ cÇn thiÕt vµ ®ang trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn, ho¹t ®éng cña hÖ thèng thanh tra lao ®éng tuy cã nh÷ng tiÕn bé râ rÖt trong thêi gian qua song tÝnh hiÖu qu¶ cña nã vÉn cha ®îc nh mong muèn nªn viÖc
bÕ t¾c trong quan hÖ lao ®éng dÉn ®Õn ®×nh c«ng tù ph¸t gÇn nh lµ mét vÊn ®Ò hiÓn nhiªn, mang tÝnh quy luËt chung cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
2. Thùc tr¹ng vµ nguyªn nh©n cña tranh chÊp lao ®éng vµ
®×nh c«ng ë ViÖt Nam.
Tranh chÊp lao ®éng, ®×nh c«ng hiÖn ®ang lµ ®iÓm nãng cña trong quan hÖ lao ®éng cña c¸c doanh nghiÖp. Theo thèng kª, chØ tÝnh riªng c¸c vô tranh chÊp lao ®éng ®îc Toµ lao ®éng thô lý, gi¶i quyÕt ®· lµ: n¨m 2000 - 745 vô; n¨m 2001 - 690 vô; n¨m 2002 - 805 vô; n¨m 2003 - 781 vô; n¨m 2004 - 714 vô vµ n¨m 2005 cã 835 vô 1. CÇn lu ý r»ng, chØ khi nµo tranh chÊp kh«ng thÓ gi¶i quyÕt th«ng qua hoµ gi¶i lao ®éng vµ träng tµi lao ®éng th× míi ®îc ®a ra Toµ lao ®éng th× cã thÓ thÊy, sè c¸c vô tranh chÊp lao ®éng diÔn ra kh¸ phæ biÕn ë ViÖt Nam.
1000
800
600
400
200
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
S¬ ®å 06: C¸c vô tranh chÊp lao ®éng ®îc toµ lao ®éng thô lý giai ®o¹n 2000 - 2005
Nguyªn nh©n cña tranh chÊp lao ®éng cã nhiÒu. Lo¹i nguyªn nh©n thø nhÊt cÇn ®îc ®Ò cËp ®Õn lµ tranh chÊp lao ®éng x¶y ra do c¸c doanh nghiÖp vi ph¹m ph¸p luËt lao ®éng. KÕt qu¶ nghiªn cøu thùc tiÔn cho thÊy r»ng, c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt lao ®éng
ồ
1 Ngu n: http://irv.moi.gov.vn/News/PrintView.aspx?ID=15951
cña ngêi sö dông lao ®éng kh¸ phong phó vµ ®a d¹ng. Sau ®©y lµ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m thêng gÆp dÉn ®Õn tranh chÊp lao ®éng:
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh Hîp ®ång lao ®éng, chñ yÕu gåm c¸c hµnh
vi sau:
Cha thùc hiÖn viÖc ký kÕt hîp ®ång lao ®éng víi ngêi lao ®éng
Ký hîp ®ång lao ®éng víi ngêi lao ®éng kh«ng ®óng lo¹i
C¸c néi dung trong b¶n hîp ®ång lao ®éng chung chung, h×nh thøc, kh«ng ph¶n ¸nh râ quỷn lîi cña ngêi lao ®éngk
Ký kÕt hîp ®ång lao ®éng theo kiÓu chuçi
Tho¶ thuËn trong hîp ®ång lao ®éng nh÷ng ®ỉu kho¶n kh«ng phï hîp víi néi dung cña quan hÖ lao ®éng, tr¸i víi quy ®̃nh cña ph¸p luËtt
Vi ph¹m vÒ t¹m chuyÓn ngêi lao ®éng lµm viÖc kh¸c tr¸i nghÒ
Vi ph¹m vÒ chÊm døt hîp ®ång lao ®éng do ®¬n ph¬ng
Vi ph¹m vÒ thanh to¸n khi chÊm døt hîp ®ång lao ®éng
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ d¹y nghÒ, gåm:
Tæ chøc d¹y nghÒ mµ kh«ng ®¨ng ký ho¹t ®éng vµ kh«ng cã giÊy phÐp më c¬ së d¹y nghÒ cña c¬ quan c¬ thÈm quyÒn.
C¸c doanh nghiÖp d¹y nghÒ ®Ó sau ®ã lµm viÖc cho doanh nghiÖp nhng thu häc phÝ cña ngêi lao ®éng.
Doanh nghiÖp vµ ngêi häc nghÒ kh«ng cã hîp ®ång häc nghÒ (b»ng v¨n b¶n hoÆc b»ng miÖng)
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ kû luËt lao ®éng, tr¸ch nhiÖm vËt chÊt,
gåm:
Cha x©y dùng néi quy lao ®éng hoÆc x©y dùng néi quy lao ®éng s¬ sµi, h×nh thøc.
Néi dung cña néi quy lao ®éng kh«ng phï hîp víi quy ®̃nh cña ph¸p luËt
Xö lý kû luËt lao ®éng kh«ng ®óng h×nh thøc, hå s¬ kû luËt kh«ng ®Çy ®ñ, kh«ng chÆt chÏ, cha chøng minh ®îc râ lçi cña ngêi lao ®éng.
Dïng h×nh thøc ph¹t tiÒn, cóp l¬ng thay cho xö lý kû luËt lao ®éng.
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ tho¶ íc lao ®éng tËp thÓ, gåm:
Ngêi sö dông lao ®éng tõ chèi th¬ng lîng khi ®¹i diÖn ngêi lao ®éng ®a ra yªu cÇu th¬ng lîng.
Tho¶ íc lao ®éng sao chÐp l¹i quy ®Þnh cña ph¸p luËt lao ®éng.
Néi dung tho¶ íc lao ®éng tËp thÓ cã mét sè quy ®Þnh kh«ng phï hîp víi quy ®Þnh cña ph¸p luËt lao ®éng.
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ tiÒn l¬ng, gåm:
Ngêi sö dông lao ®éng tr¶ l¬ng díi møc l¬ng tèi thiÓu cho ngêi lao ®éng.
Sai ph¹m nµy thêng x¶y ra ®èi víi c¸c doanh nghiÖp gÆp khã kh¨n trong s¶n xuÊt kinh doanh, lÖ thuéc vµo mïa vô hoÆc ®¬n ®Æt hµng, vÝ dô nh c¸c doanh nghiÖp thuéc lo¹i h×nh dÖt may, kinh doanh kh¸ch s¹n ®Ó phôc vô nghØ m¸t.
Tr¶ l¬ng møc tèi thiÓu ®èi víi lao ®éng ®· qua ®µo t¹o.
Sai ph¹m nµy chñ yÕu thêng gÆp ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi vµ doanh nghiÖp t nh©n. MÆc dï ngêi lao ®éng ®· ®îc sö dông ®óng ngµnh nghÒ ®îc ®µo t¹o vµ hoµn thµnh khèi lîng, chÊt lîng s¶n phÈm nhng ngêi sö dông lao ®éng vÉn tho¶ thuËn trong hîp ®ång lao ®éng møc l¬ng tèi thiÓu ®Ó bít g¸nh nÆng nghÜa vô ®ãng b¶o hiÓm x· héi vµ ®em l¹i lîi nhuËn cao h¬n do tiÒn l¬ng ph¶i tr¶ Ýt h¬n, cßn ngêi lao ®éng th× do søc Ðp vÒ viÖc lµm nªn vÉn ph¶i tho¶ thuËn ®Ó lµm viÖc víi møc l¬ng thÊp. Môc tiªu lîi
nhuËn ®· lµm cho c¸c doanh nghiÖp thuéc lo¹i h×nh nµy bÊt chÊp luËt ph¸p, miÔn lµ ®¹t ®îc môc tiªu ®Ò ra.
C̣òng cã mét sè doanh nghiÖp tr¶ møc l¬ng tèi thiÓu ®èi víi lao ®éng ®· qua ®µo t¹o do kh«ng hiÓu biÕt ph¸p luËt, cho r»ng cø ¸p dông møc l¬ng do ChÝnh phñ c«ng bè lµ ®· thùc hiÖn ®óng ph¸p luËt.
Kh«ng x©y dùng ®Þnh møc lao ®éng, thang, b¶ng l¬ng trong doanh nghiÖp.
§èi víi mäi lo¹i h×nh doanh nghiÖp, ph¸p luËt lao ®éng b¾t buéc ph¶i x©y dùng thang, b¶ng l¬ng, ®Þnh møc lao ®éng. Tuy nhiªn, quy ®Þnh nµy cha ®îc ®a sè c¸c doanh nghiÖp thùc hiÖn. ®Æc biÖt lµ c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, doanh nghiÖp t nh©n, c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n th× hÇu nh cha thùc hiÖn. §©y kh«ng ph¶i lµ quy ®Þnh khã, kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc ®èi víi doanh nghiÖp nhng c¸c doanh nghiÖp cè t×nh kh«ng thùc hiÖn ®Ó cã thÓ tr¶ l¬ng cho ngêi lao ®éng thÊp h¬n, b¾t buéc ngêi lao ®éng lµm viÖc nhiÒu h¬n mµ kh«ng ph¶i tr¶ l¬ng lµm thªm giê do sè s¶n phÈm lµm ra nhiÒu h¬n so víi ®Þnh møc lao ®éng trung b×nh tiªn tiÕn.
Kh«ng tr¶ l¬ng lµm thªm giê theo quy ®Þnh cho lao ®éng lµm viÖc vµo ngµy thêng, ngµy nghØ, ngµy lÔ.
Sai ph¹m nµy x¶y ra chñ yÕu ë khèi doanh nghiÖp ngoµi quèc
doanh vµ c¸c doanh nghiÖp kh¸c lµm ¨n thua lç.
Kh«ng tr¶ l¬ng lµm ®ªm cho ngêi lao ®éng theo quy ®Þnh.
HÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp bè trÝ lµm viÖc theo ca, c¸c lo¹i h×nh lµm viÖc nh b¶o vÖ, phôc vô ®iÖn, níc ph¶i lµm viÖc ban ®ªm nhng cha ®îc ngêi sö dông lao ®éng tr¶ l¬ng lµm viÖc ban ®ªm Ýt nhÊt b»ng 130% tiÒn l¬ng tÝnh theo ®¬n gi¸ tiÒn l¬ng hoÆc tiÒn l- ¬ng cña c«ng viÖc ®ang lµm vµo ban ngµy.
Kh«ng tr¶ l¬ng cho lao ®éng n÷ nghØ ®Ó lµm vÖ sinh kinh nguyÖt, cho con bó trong thêi gian nu«i con díi 12 th¸ng tuæi.
KÕt qu¶ thanh tra suèt tõ n¨m 1995 ®Õn nay cho thÊy hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp cha thùc hiÖn viÖc tr¶ l¬ng cho lao ®éng n÷ nghØ ®Ó lµm vÖ sinh kinh nguyÖt, cho con bó trong thêi gian nu«i con nhá díi 12 th¸ng tuæi.
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ thêi giê lµm viÖc, thêi giê nghØ ng¬i,
gåm:
Thùc hiÖn kh«ng ®óng quy ®Þnh vÒ thêi giê lµm viÖc kh«ng qu¸ 8 giê trong 1 ngµy hoÆc 48 giê trong 1 tuÇn.
Thùc hiÖn kh«ng ®óng quy ®Þnh vÒ rót ng¾n thêi giê lµm viÖc ®èi víi nh÷ng ngêi lµm c«ng viÖc ®Æc biÖt nÆng nhäc, ®éc h¹i, nguy hiÓm.
Thùc hiÖn kh«ng ®óng quy ®Þnh vÒ nghØ gi÷a ca, nghØ hµng tuÇn, nghØ lÔ, nghØ hµng n¨m (nhÊt lµ nghØ hµng n¨m cho lao ®éng cha thµnh niªn, lao ®éng lµm c«ng viÖc nÆng nhäc, ®éc h¹i, nguy hiÓm vµ ®Æc biÖt nÆng nhäc, ®éc h¹i, nguy hiÓm, lao ®éng cã th©m niªn lµm viÖc trong doanh nghiÖp), ngµy ®i ®êng khi nghØ hµng n¨m, nghØ viÖc riªng cã l¬ng.
Thùc hiÖn kh«ng ®óng c¸c quy ®Þnh vÒ thêi giê nghØ ng¬i cho lao ®éng n÷ tríc vµ sau khi sinh con; lao ®éng n÷ nghØ ®Ó lµm vÖ sinh kinh nguyÖt, thêi gian nu«i con díi 12 th¸ng tuæi.
Thùc hiÖn kh«ng ®óng quy ®Þnh vÒ thêi gian lµm viÖc cho lao ®éng n÷ cã thai tõ th¸ng thø 7 hoÆc nu«i con díi 12 th¸ng tuæi.
(cid:0) Vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o hiÓm x· héi, gåm:
Kh«ng ®ãng b¶o hiÓm x· héi b»ng c¸ch ký hîp ®ång lao ®éng cã thêi h¹n 1 ®Õn díi 3 th¸ng, hÕt h¹n hîp ®ång l¹i ký tiÕp.
Nî tiÒn b¶o hiÓm x· héi, thËm chÝ vÉn thu 5% tiÒn l¬ng ®ãng b¶o hiÓm x· héi cña ngêi lao ®éng nhng kh«ng nép cho c¬ quan b¶o hiÓm x· héi.
VÒ thu vµ nép b¶o hiÓm y tÕ.
Kh«ng tr¶ ®ñ l¬ng vµ c¸c chi phÝ ch÷a trÞ v× tai n¹n lao ®éng hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp cho ngêi lao ®éng.
Kh«ng thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm cña doanh nghiÖp trong viÖc thùc hiÖn c¸c thñ tôc nh»m ®¶m b¶o quyÒn lîi vÒ b¶o hiÓm x· héi cho ngêi lao ®éng nh èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp, hu trÝ hoÆc tö tuÊt.
(cid:0) Vi ph¹m vÒ sö dông lao ®éng ®Æc thï, gåm:
Sö dông lao ®éng n÷ lµm c«ng viÖc nÆng nhäc, nguy hiÓm hoÆc tiÕp xóc víi chÊt ®éc h¹i cã ¶nh hëng xÊu ®Õn chøc n¨ng sinh ®Î vµ nu«i con.
Sa th¶i hoÆc ®¬n ph¬ng chÊm døt hîp ®ång lao ®éng víi ngêi lao ®éng n÷ v× lý do kÕt h«n, cã thai, nghØ thai s¶n hoÆc nu«i con díi 12 th¸ng tuæi.
Sö dông lao ®éng n÷ cã thai tõ th¸ng thø 7 hoÆc ®ang nu«i con díi 12 th¸ng tuæi lµm thªm giê, lµm viÖc ban ®ªm vµ ®i c«ng t¸c xa (Nh ®· ®îc ph©n tÝch ë nh÷ng phÇn tríc).
Kh«ng thùc hiÖn quy ®Þnh cho lao ®éng nghØ trong thêi gian hµnh kinh, thêi gian nu«i con díi 12 th¸ng tuæi theo quy ®̃nh t¹i kho¶n 3, ®iÒu 115, Bé LuËt lao ®éng (Nh ®· ®îc nªu ë c¸c néi dung tríc).
N¬i cã sö dông lao ®éng n÷ nhng kh«ng cã chç thay quÇn ¸o, buång t¾m, buång vÖ sinh n÷.
Sö dông lao ®éng díi 15 tuæi vµo lµm viÖc ë nh÷ng nghØ, c«ng viÖc cã quy ®Þnh cÊm.
Sö dông lao ®éng díi 15 tuæi ®èi víi nh÷ng nghÒ, c«ng viÖc ®îc sö dông lao ®éng lo¹i nµy nhng kh«ng ®îc sù ®ång ý cña cha mÑ hoÆc ngêi ®ì ®Çu.
Sö dông lao ®éng cha thµnh niªn lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, nguy hiÓm, tiÕp xóc víi chÊt ®éc h¹i hoÆc chç lµm viÖc, c«ng viÖc cã ¶nh hëng xÊu tíi nh©n c¸ch cña hä.
Kh«ng thùc hiÖn quy ®Þnh vÒ thêi giê lµm viÖc, nghØ ng¬i ®èi víi lao ®éng cha thµnh niªn quy ®Þnh t¹i kho¶n 1, ®iÒu 122; tiÕt b, kho¶n 1, ®iÒu 74, Bé LuËt lao ®éng.
Sö dông lao ®éng cha thµnh niªn lµm thªm giê, lµm viÖc ban ®ªm trong mét sè nghÒ, c«ng viÖc mµ ph¸p luËt cÊm.
(cid:0) C¸c sai ph¹m vÒ an toµn lao ®éng, gåm:
CÊp ph¸t ph¬ng tiÖn b¶o vÖ c¸ nh©n cho ngêi lao ®éng kh«ng ®Çy ®ñ.
CÇu thang, sµn thao t¸c kh«ng ®óng tiªu chuÈn, sö dông cÇu thang lµm vÞ trÝ thao t¸c. Lèi ®i bÞ bÞt hoÆc trë thµnh n¬i ®Ó vËt t, phÕ th¶i...
Cöa tho¸t hiÓm kh«ng ®ñ, kh«ng ®îc sö dông hoÆc bÞ che, bÞt.
Kh«ng vÖ sinh, thu gom c¸c chÊt th¶i, chÊt dÉn ch¸y t¹i c¸c doanh nghiÖp cã nguy c¬ ch¸y næ.
M«i trêng lao ®éng cã nhiÒu yÕu tè g©y nguy hiÓm, mÊt an toµn: DÇu mì trªn sµn nhµ, lèi ®i; ¸nh s¸ng kh«ng ®ñ; bôi...
Sö dông c¸c thiÕt bÞ cò, tù chÕ t¹o kh«ng ®¶m b¶o tiªu chuÈn an toµn. NhiÒu thiÕt bÞ an toµn, ®o lêng, b¶o vÖ kh«ng cã hoÆc chÊt lîng kÐm.
Kh«ng x¸c ®Þnh tÝnh chÊt, nguy c¬ nguy hiÓm vµ kh«ng ®¶m b¶o c¸c ®iÒu kiÖn an toµn ®èi víi c¸c thiÕt bÞ cã kh¶ n¨ng g©y ch¸y, næ.
Trang thiÕt bÞ phßng ch¸y ch÷a ch¸y kh«ng ®Çy ®ñ, qu¸ h¹n sö dông, ®Ó ë vÞ trÝ khã tiÕp cËn, khã lÊy hoÆc ®Ó trong c¸c tñ bÞ kho¸.
§iÒu kiÖn lµm viÖc an toµn trong hÇm kÝn, buång kÝn cã m«i trêng Èm ít hoÆc cã kh¶ n¨ng ph¸t sinh c¸c chÊt ®éc h¹i, ch¸y næ cha ®¶m b¶o. Bè trÝ nh©n lùc theo dâi, kiÓm tra kh«ng ®Çy ®ñ.
Néi quy, biÓn b¸o, quy tr×nh xö lý sù cè t¹i chç cho m¸y, thiÕt bÞ, vÞ trÝ lµm viÖc yªu cÇu an toµn kh«ng ®îc bè trÝ ®Çy ®ñ
M«i trêng lao ®éng kh«ng ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi lao ®éng lµm viÖc an toµn, nhÊt lµ c¸c khu vùc nguy hiÓm: ¸nh s¸ng kh«ng ®ñ cho vÞ trÝ lµm viÖc, tiÕng ån qu¸ lín ¶nh hëng tíi viÖc kiÓm tra, theo dâi, c¸c yÕu tè kh¸c g©y mái mÖt, thiÕu tËp trung.
…
(cid:0) C¸c sai ph¹m vÒ vÖ sinh lao ®éng, gåm:
Kh«ng thùc hiÖn c«ng t¸c y tÕ- ch¨m sãc qu¶n lÝ søc khoÎ ngêi lao ®éng.
Kh«ng bè trÝ c¸n bé tÕ, trang bÞ thuèc men y dông cô y tÕ vµ thµnh lËp m¹ng líi vÖ sinh viªn.
Kh«ng tæ chøc kh¸m søc khoÎ tuyÓn dông, ®Þnh k× vµ kh¸m ph¸t hiÖn bÖnh nghÒ nghiÖp.
Ngêi lao ®éng bÞ bÖnh nghÒ nghiÖp kh«ng ®îc gi¸m ®Þnh søc khoÎ, ®iÒu trÞ vµ khai b¸o theo qui ®Þnh.
Kh«ng thùc hiÖn c«ng t¸c qu¶n lÝ, c¶i thiÖn m«i trêng lao ®éng:
N¬i s¶n xuÊt cã ph¸t sinh yÕu tè ®éc h¹i kh«ng trang bÞ hoÆc trang bÞ kh«ng ®Çy ®ñ c¸c ph¬ng tiÖn kÜ thuËt vÖ sinh nh»m c¶i thiÖn §KL§
Ngêi sö dông lao ®éng kh«ng trang bÞ hoÆc trang bÞ kh«ng ®ñ, kh«ng ®óng chñng lo¹i c¸c ph¬ng tiÖn b¶o hé lao ®éng cho NL§.
Ngêi lao ®éng lµm c¸c nghÒ/c«ng viÖc ®éc h¹i nguy hiÓm kh«ng ®îc båi dìng t¹i chç b»ng hiÖn vËt hoÆc båi dìng b»ng tiÒn.
…
Tranh chÊp lao ®éng ë møc cao thêng dÉn ®Õn ®×nh c«ng. Theo b¸o c¸o sè 02/BC-CP ngµy 28 th¸ng 4 n¨m 2006 cña ChÝnh phñ th× tõ khi Bé luËt lao ®éng cã hiÖu lùc thi hµnh ®Õn ngµy 15 th¸ng 4 n¨m 2006, c¶ níc ®· x¶y ra 1.250 cuéc ®×nh c«ng, b×nh qu©n 111 cuéc/n¨m. T¹i thêi ®iÓm cuèi n¨m 2005, ®Çu n¨m 2006, c¸c cuéc ®×nh c«ng tù ph¸t liªn tiÕp xÈy ra theo ph¶n øng d©y chuyÒn vµ chØ tÝnh trong th¸ng 5/2006, ®· cã 19 cuéc ®×nh c«ng x¶y ra trªn ®Þa bµn c¶ níc. Theo b¸o Lao ®éng sè 131 sè ra ngµy 9/6/2007, chØ riªng 6 th¸ng ®Çu n¨m 2007 ®· cã 150 vô ®×nh c«ng trªn ph¹m vi c¶ níc.
Trong sè 1250 cuéc ®×nh c«ng ®îc ®Ò cËp trªn, cã 841 cuéc x¶y ra ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi (chiÕm 66,7%); c¸c doanh nghiÖp d©n doanh cã 332 cuéc (chiÕm 26,4%) vµ c¸c doanh nghiÖp nhµ níc cã 87 cuéc, chiÕm 6,9%. Riªng th¸ng 3/ 2007 cã 35 cuéc ®×nh c«ng, trong ®ã cã 33 cuéc ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, 2 cuéc cßn l¹i ë c¸c doanh nghiÖp d©n doanh. Cßn th¸ng 5/ 2007 c¶ níc cã 11 cuéc ®×nh c«ng, trong ®ã cã 7 cuéc ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi vµ 4 cuéc ë c¸c doanh nghiÖp d©n doanh. Nh vËy, ®×nh c«ng diÔn ra phæ biÕn nhÊt ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, sau ®ã ®Õn c¸c doanh nghiÖp d©n doanh vµ thÊp nhÊt lµ ë c¸c doanh nghiÖp nhµ níc.
S¬ ®å 01: §×nh c«ng ph©n theo lo¹i h×nh doanh nghiÖp giai ®o¹n 1996 - 2006
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài
Doanh nghiệp tư nhân
Doanh nghiệp nhà nuớc
§iÒu ®¸ng lu ý lµ trong sè 841 cuéc ®×nh c«ng trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi cã tíi 305 cuéc ®×nh c«ng ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t cña §µi Loan (chiÕm 36,3%) vµ 235 cuéc ®×nh c«ng ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t cña Hµn Quèc (chiÕm 27,9%). §iÒu nµy chøng tá trong c¸c doanh nghiÖp cña ngêi Hµn Quèc vµ §µi Loan, quan hÖ chñ - thî tån t¹i nhiÒu vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n träng yÕu dÉn ®Õn ®×nh c«ng ë c¸c doanh nghiÖp §µi Loan vµ Hµn Quèc lµ do c¸ch øng xö cña ngêi sö dông lao ®éng víi ngêi lao ®éng ViÖt Nam cha hîp lý, dÔ dÉn ®Õn nh÷ng va ch¹m vµ ®ông ®é. Tr¸i ngîc h¼n víi c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t §µi Loan vµ Hµn Quèc, t¹i c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t NhËt B¶n, tranh chÊp lao ®éng rÊt Ýt x¶y ra vµ hÇu nh kh«ng cã ®×nh c«ng. Së dÜ cã hiÖn tîng nµy lµ do ho¹t ®éng ®èi tho¹i gi÷a chñ vµ thî, gi÷a qu¶n lý vµ nh©n viªn ®îc thùc hiÖn tèt, c¸c m©u thuÉn võa ph¸t sinh ®· ®îc gi¶i quyÕt, qua ®ã ng¨n ngõa ®îc c¸c xung ®ét dÉn ®Õn ®×nh c«ng.
NÕu ph©n tÝch t×nh h×nh ®×nh c«ng theo n¨m, s¬ ®å 09 cho thÊy trong giai ®o¹n 1995 - 2004, sè lîng c¸c vô ®×nh c«ng trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi vµ doanh nghiÖp d©n doanh cã xu híng t¨ng lªn, trong khi ®ã sè lîng c¸c vô ®×nh c«ng trong c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc cã xu híng gi¶m xuèng.
S¬ ®å 02: Tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi giai ®o¹n 1995 - 2006 ph©n theo xuÊt xø cña nguån vèn ®Çu t
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Doanh nghiệp có vốn đầu tư của Đài Loan
Doanh nghiệp có vốn đầu tư của Hàn quốc
Các doanh nghiệp khác
XÐt vÒ tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng ph©n theo lo¹i h×nh doanh nghiÖp, s¬ ®å 10 cho thÊy, tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi kh«ng ngõng t¨ng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trong khi ®ã tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng trong c¸c doanh nghiÖp nhµ níc l¹i cã xu híng gi¶m m¹nh kÓ tõ n¨m 2000 trë l¹i ®©y.
S¬ ®å 03: Sè lîng c¸c vô ®×nh c«ng hµng n¨m ph©n theo lo¹i h×nh doanh nghiÖp giai ®o¹n 1995 - 2004
90
80
70
60
Doanh nghiệp nhà nước
50
40
30
20
10
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài Doanh nghiệp tư nhân
0
1995
1997
1999
2001
2003
NÕu xem xÐt vÊn ®Ò ®×nh c«ng trong mèi quan hÖ g¾n kÕt víi tiÒn l¬ng, cã thÓ thÊy mét ®iÓm kh¸ m©u thuÉn. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña ViÖn Khoa häc Lao ®éng & X· héi, trong n¨m 2002, thu nhËp b×nh qu©n/1 lao ®éng/ th¸ng cña khu vùc nhµ níc lµ 1.209.000 ®ång/ th¸ng; ë c¸c doanh nghiÖp d©n doanh - 806.000 ®ång/ th¸ng; ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi - 1.658.000 ®ång/ th¸ng. §iÒu ®ã chøng tá møc ®é ®ñ sèng cña tiÒn l¬ng ®îc ®¶m b¶o tèt nhÊt ë c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, tiÕp ®Õn lµ c¸c doanh nghiÖp nhµ níc vµ thÊp nhÊt ë c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng theo luËt doanh nghiÖp. Víi møc ®é thu nhËp cao nh vËy, t¹i sao ®×nh c«ng l¹i diÔn ra kh¸ phæ biÕn ë khu vùc cã vèn ®Çu t níc ngoµi, sau ®ã ®Õn c¸c doanh nghiÖp d©n doanh vµ thÊp nhÊt ë c¸c doanh nghiÖp Nhµ nuíc?
Theo chóng t«i, së dÜ ®×nh c«ng ë khu vùc cã vèn ®Çu t níc ngoµi cao h¬n h¼n so víi c¸c khu vùc kh¸c lµ do mét sè nguyªn nh©n sau:
Mét lµ, do sù kh¸c biÖt vÒ v¨n ho¸ vµ hµnh vi c«ng nghiÖp trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi. Râ rµng r»ng, sù kh¸c biÖt vÒ hµnh vi øng xö cã thÓ g©y nªn sù thiÕu hiÓu biÕt lÉn nhau, lµm cho quan hÖ chñ thî trë nªn c¨ng th¼ng. H¬n n÷a, sù c¨ng
th¼ng nµy l¹i kh«ng ®îc gi¶i to¶ kÞp thêi do thiÕu sù ®èi tho¹i cÇn thiÕt gi÷a chñ vµ thî, gi÷a qu¶n lý vµ nh©n viªn dÉn ®Õn sù bïng ph¸t m©u thuÉn vµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña nã lµ ®×nh c«ng.
Hai lµ, do cung c¸ch qu¶n lý. Ngêi níc ngoµi quen víi c¸ch qu¶n lý ®ßi hái ngêi lao ®éng ph¶i cã t¸c phong lµm viÖc c«ng nghiÖp: ®óng giê, tr¸nh g©y l·ng phÝ thêi gian, th¾t chÆt kû luËt lao ®éng. Song víi ngêi ViÖt, do ¶nh hëng cña nÒn v¨n minh lóa níc, do ®ang ë trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi tõ nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp sang nÒn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nªn vÒ phong c¸ch lµm viÖc vÉn mang ®Ëm nÐt cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp. §iÒu ®ã sÏ t¹o nªn m©u thuÉn vµ viÖc thiÕu c¬ héi gi¶i to¶ m©u thuÉn th«ng qua ®èi tho¹i vµ th¬ng l- îng cã thÓ lµm cho m©u thuÉn bïng ph¸t.
Ba lµ, do c¸ch ®Þnh møc lao ®éng. VÒ nguyªn t¾c, khi ®Þnh møc lao ®éng cho ngêi lao ®éng, c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi thùc hiÖn ®Þnh møc lao ®éng trªn c¬ së chän ngêi cã søc khoÎ tèt, thµnh th¹o víi c«ng viÖc vµ thùc hiÖn chôp ¶nh, bÊm giê, lo¹i bá hoµn toµn c¸c lo¹i thêi gian l·ng phÝ. C¸c møc ®ã ®îc ¸p dông cho ng- êi ViÖt Nam lµ kh«ng cã tÝnh kh¶ thi do ngêi ViÖt Nam cã søc khoÎ kÐm h¬n so víi ngêi níc ngoµi. §iÒu ®ã dÉn ®Õn hiÖn tîng, dï cè g¾ng, ngêi ViÖt Nam kh«ng thÓ hoµn thµnh møc s¶n lîng ca trong ca lµm viÖc. Trong mét sè doanh nghiÖp, ngêi ViÖt Nam ph¶i lµm ®Õn 12h míi hoµn thµnh ®îc møc s¶n lîng ca vµ chØ ®îc nhËn møc l¬ng dµnh cho ca lµm viÖc 8h. M©u thuÉn n¶y sinh tõ ®ã. Ngêi ViÖt Nam ®ßi hái doanh nghiÖp ph¶i tr¶ l¬ng lµm thªm giê v× trªn thùc tÕ hä ®· lµm viÖc dµi h¬n 8h/ ngµy, cßn ngêi níc ngoµi kh«ng chÊp nhËn tr¶ l¬ng lµm thªm giê do ngêi lao ®éng míi chØ hoµn thµnh møc lao ®éng. §×nh c«ng v× thÕ ®· x¶y ra.
Bèn lµ, do møc l¬ng cña c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi vµ doanh nghiÖp d©n doanh thÊp. Nh trªn ®· ®Ò cËp, thu nhËp b×nh qu©n cña ngêi lao ®éng trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi cao nhÊt, sau ®ã míi ®Õn doanh nghiÖp nhµ níc vµ thÊp nhÊt lµ ë c¸c doanh nghiÖp d©n doanh.
Song, nÕu xÐt cô thÓ h¬n, cã thÓ thÊy, thu nhËp cña ngêi lao ®éng trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi cã sù ph©n ho¸ râ rÖt theo tr×nh ®é vµ vÞ trÝ c«ng viÖc, trong khi ®ã, trong khu vùc nhµ n- íc, thu nhËp cña ngu¬× lao ®éng cã tÝnh b×nh qu©n rÊt cao. HÖ qu¶ lµ, trong khu vùc cã vèn ®Çu t níc ngoµi, trong khi thu nhËp cña lao ®éng cã tr×nh ®é cao rÊt cao (thËm chÝ lªn ®Õn 1000 - 2000 USD/ th¸ng), th× thu nhËp cña c«ng nh©n l¹i kh¸ khiªm tèn, kh«ng cao h¬n nhiÒu so víi møc l¬ng tèi thiÓu dµnh cho c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi. ThËm chÝ nhiÒu n¬i tr¶ cho c«ng nh©n víi møc l¬ng chØ b»ng møc l¬ng tèi thiÓu. NÕu so s¸nh víi thu nhËp cña c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ níc, thu nhËp cña c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi thËm chÝ thÊp h¬n. Theo sè liÖu cña C«ng ®oµn ngµnh DÖt May, trong n¨m 2007, thu nhËp b×nh qu©n cña c«ng nh©n ngµnh nµy chØ vµo kho¶ng 1,6 - 1,7 triÖu ®ång/th¸ng, thÊp h¬n so víi chuÈn chung cña ngµnh c«ng nghiÖp rÊt nhiÒu (chuÈn thu nhËp cña ngµnh c«ng nghiÖp lµ 2,2 triÖu ®ång/ th¸ng). Ph©n tÝch s©u h¬n, cã thÓ thÊy thu nhËp cña c«ng nh©n cña c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam lµ 1,74 triÖu ®ång/ th¸ng, trªn thùc tÕ cao h¬n nhiÒu so víi c«ng nh©n c¸c doanh nghiÖp FDI víi møc b×nh qu©n kho¶ng tõ 1,1 - 1,3 triÖu ®ång/ th¸ng2.
N¨m lµ, do tÝnh æn ®Þnh cña c«ng viÖc cña c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi vµ doanh nghiÖp d©n doanh kh«ng cao. NÕu nh ngêi lao ®éng lµm viÖc trong khu vùc nhµ níc Ýt cã kh¶ n¨ng mÊt viÖc th× víi khu vùc kh«ng thuéc së h÷u nhµ níc, do tÝnh chÊt qu¶n lý cã ®iÓm kh¸c biÖt lµ chó träng ®Æc biÖt ®Õn hiÖu qu¶ s¶n xuÊt - kinh doanh, cïng víi nh÷ng t¸c ®éng cña thÞ trêng, kh¶ n¨ng mÊt viÖc cña ngêi lao ®éng lu«n lu«n lín. YÕu tè nµy ®· t¸c ®éng lªn t©m lý cña ngêi lao ®éng, t¹o c¬ së cho sù ph¶n kh¸ng khi cã ®iÒu kiÖn.
2 Theo http://saovangdatviet.dddn.com.vn/Desktop.aspx/TinTuc/Thoi Su/Can_thong_diep_thau_dao/
S¸u lµ, do hÖ thèng thanh kiÓm tra ho¹t ®éng cha hiÖu qu¶. MÆc dï c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt lao ®éng kh¸ ®Çy ®ñ vµ t¹o sù
c«ng b»ng nhÊt ®Þnh gi÷a c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp, song, do ho¹t ®éng cña hÖ thèng thanh tra lao ®éng cha bao phñ hÕt ®îc c¸c doanh nghiÖp kh«ng thuéc së h÷u nhµ níc dÉn ®Õn hiÖn tîng kh«ng hiÓu luËt, vi ph¹m ph¸p luËt lao ®éng ë c¸c doanh nghiÖp kh«ng thuéc së h÷u nhµ níc kh¸ phæ biÕn. Sù vi ph¹m ph¸p luËt lao ®éng ë c¸c doanh nghiÖp nµy lµ “mÇm mèng” lµm ph¸t sinh m©u thuÉn, nhiÒu khi dÉn ®Õn ®×nh c«ng.
. S¬ ®å 04: Tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng hµng n¨m ph©n theo lo¹i h×nh doanh nghiÖp giai ®o¹n 1995 - 2004
80
Doanh nghiệp nhà nước
60
40
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài
20
Doanh nghiệp tư nhân
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Ph©n tÝch kü c¸c cuéc ®×nh c«ng nãi trªn, cã thÓ thÊy trªn ®Þa bµn Thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 505 vô (chiÕm 40,1%), ë B×nh D¬ng cã 279 vô (chiÕm 22,1%), ë §ång Nai cã 253 vô (chiÕm 20,1%), c¸c tØnh cßn l¹i cã 223 cuéc ®×nh c«ng, chiÕm 17,7%. Nh vËy, cã tíi 82,3% tæng sè c¸c cuéc ®×nh c«ng tËp trung ë khu vùc träng ®iÓm kinh tÕ phÝa Nam mµ chñ yÕu lµ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, §ång Nai vµ B×nh D¬ng. §iÒu nµy còng dÔ hiÓu bëi kh¶ n¨ng t×m kiÕm viÖc lµm cña ngêi lao ®éng ë khu vùc phÝa Nam, ®Æc biÖt lµ ë c¸c tØnh/ thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D¬ng, §ång Nai cao h¬n so víi c¸c tØnh/ thµnh phè kh¸c trong c¶ níc do møc ®é ph¸t triÓn cña c¸c tØnh, thµnh phè nµy cao h¬n. Víi viÖc dÔ dµng kiÕm
®îc viÖc lµm trong trêng hîp bÞ sa th¶i, ngêi lao ®éng ë khu vùc nµy kh«ng “ng¹i” ®×nh c«ng. §iÒu nµy tr¸i ngîc h¼n so víi c¸c khu vùc kh¸c, khi mµ viÖc t×m ®îc mét chç lµm viÖc cã thÓ coi lµ mét “c¬ may” ®èi víi ngêi lao ®éng, hä kh«ng d¸m ®×nh c«ng v× nÕu ®×nh c«ng cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ nh mÊt viÖc lµm dµi h¹n, kh«ng ®ñ nguån thu nhËp ®Ó nu«i sèng b¶n th©n vµ gia ®×nh.
BiÓu 1: §×nh c«ng ë ViÖt Nam giai ®o¹n 1995 - 20063
Doanh nghiÖp nhµ níc
Doanh nghiÖp t nh©n
N¨m
Doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi
Tæng sè vô
Sè lîng
%
Sè lîng
%
Sè lîng
%
60
11
18,3
28
46,7
21
35
1995
52
6
11,5
32
61,6
14
29,2
1996
48
10
20,8
24
50
14
26,9
1997
62
11
17,7
30
48,4
21
33,8
1998
63
4
6,4
38
60,3
21
33,3
1999
71
15
21,1
39
54,9
17
23,9
2000
85
9
10,6
50
58,8
26
30,6
2001
88
5
5,6
54
61,4
29
33,0
2002
119
3
2,5
81
68,1
35
29,4
2003
96
1
1,1
40
72,9
25
26,0
1/10/200 4
Chung
744
75
10,1
446
59,9
223
30,0
3 Nguån: §×nh c«ng vµ gi¶i quyÕt ®×nh c«ng, hiÖn tr¹ng vµ gi¶i ph¸p. Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam, 2004 vµ kÕt qu¶ tæng hîp sè liÖu cña t¸c gi¶.
XÐt vÒ ®Æc ®iÓm cña c¸c vô ®×nh c«ng x¶y ra ë ViÖt Nam, cã thÓ thÊy râ mét ®Æc ®iÓm næi tréi lµ tÝnh tù ph¸t cña ®×nh c«ng rÊt cao. KÕt qu¶ thèng kª cña Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi cho thÊy tÊt c¶ c¸c cuéc ®×nh c«ng giai ®o¹n 1995-2004 vµ phÇn lín c¸c cuéc ®×nh c«ng tõ 2004 trë l¹i ®©y ®Òu lµ ®×nh c«ng tù ph¸t. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c cuéc ®×nh c«ng nµy x¶y ra kh«ng tu©n thñ khung khæ ph¸p lý vÒ tranh chÊp lao ®éng tËp thÓ vµ kh«ng cã sù tham gia cña c«ng ®oµn. Thªm vµo ®ã, ®×nh c«ng x¶y ra tríc khi cã tho¶ - íc lao ®éng tËp thÓ chø kh«ng ph¶i lµ sù lùa chän cuèi cïng sau khi ngêi lao ®éng (do c«ng ®oµn ®¹i diÖn) vµ ngêi sö dông lao ®éng kh«ng thÓ ®¹t ®îc tho¶ thuËn th«ng qua th¬ng lîng tËp thÓ.
Nh vËy, ®×nh c«ng ë ViÖt Nam, nÕu xÐt tõ gãc ®é ph¸p lý lµ tr¸i luËt (xem quy ®Þnh t¹i §iÒu 173 cña LuËt söa ®æi, bæ sung mét sè §iÒu cña Bé LuËt lao ®éng ban hµnh ngµy 29/11/2006 vµ §iÒu 176 cña Bé LuËt Lao ®éng ban hµnh n¨m 1994 vÒ c¸c trêng hîp ®×nh c«ng bÊt hîp ph¸p). Tuy nhiªn, xÐt tõ gãc ®é thùc tiÔn cã thÓ thÊy ngêi lao ®éng ®· kh¸ linh ho¹t khi sö dông ®×nh c«ng nh lµ mét vò khÝ ®Çu tiªn vµ còng lµ vò khÝ cuèi cïng ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu buéc ngêi sö dông lao ®éng ph¶i tu©n thñ c¸c yªu cÇu cña m×nh.
Mét ®Æc ®iÓm rÊt ®¸ng lu ý kh¸c lµ mÆc dï ®×nh c«ng tù ph¸t song c¸c cuéc ®×nh c«ng nµy ®Òu ®îc tæ chøc tèt vµ tÝnh ®oµn kÕt cña c«ng nh©n rÊt cao trong suèt qu¸ tr×nh ®×nh c«ng. C¸c b¸o c¸o vÒ diÔn biÕn c¸c cuéc ®×nh c«ng ®Òu cho thÊy mét thùc tÕ lµ trong c¸c cuéc ®×nh c«ng, ban ®Çu chØ cã sù tham gia cña mét nhãm nhá, sau ®ã toµn bé c«ng nh©n sÏ cïng ®×nh c«ng g©y nªn søc Ðp rÊt lín cho giíi chñ.
Nghiªn cøu c¸c vô tranh chÊp lao ®éng vµ ®×nh c«ng ë ViÖt Nam, cã thÓ thÊy nguyªn nh©n cña c¸c tranh chÊp nµy trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. Nguyªn nh©n n¶y sinh nhiÒu cuéc ®×nh c«ng vµo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû 20 chñ yÕu lµ do “sù kh¸c biÖt vÒ v¨n ho¸” vµ mét sè vô ®¸nh ®Ëp, xóc ph¹m
c«ng nh©n cña ngêi qu¶n lý níc ngoµi. Sè liÖu cña Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi cho thÊy cã kho¶ng 50% sè vô ®×nh c«ng trong khu vùc cã vèn ®Çu t níc ngoµi tríc n¨m 2001 ®· x¶y ra bëi nguyªn nh©n ®¸nh ®Ëp, xóc ph¹m cña ngêi qu¶n lý níc ngoµi ®èi víi c«ng nh©n ViÖt Nam. Tuy nhiªn, tõ n¨m 2001 cho ®Õn nay, sè vô ®×nh c«ng x¶y ra do nguyªn nh©n trªn ®· gi¶m ®¸ng kÓ vµ lý do kinh tÕ hiÖn nay ®· vµ ®ang trë thµnh lý do chñ yÕu. Nh÷ng nghiªn cøu cña ILO4 ®· cho thÊy r»ng, së dÜ tû lÖ c¸c vô ®×nh c«ng cao ë khu vùc cã vèn ®Çu t níc ngoµi lµ do cêng ®é lµm viÖc cña ngêi lao ®éng trong c¸c doanh nghiÖp nµy cao h¬n, ngêi lao ®éng tin r»ng ngêi lao ®éng cã thÓ ®¸p øng c¸c yªu cÇu cña hä vµ Nhµ níc sÏ ñng hé hä chèng l¹i ngêi níc ngoµi. Híng suy nghÜ nµy, suy cho cïng, kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã c¨n cø.
4 §×nh c«ng vµ quan hÖ lao ®éng ë ViÖt Nam/TS. Chang Hee Lee vµ GS. Simon Clark. ILO Hµ Néi, 2005, tr. 4. 5 Nhãm chuyªn gia nµy gåm TS. Chang Hee Lee (chuyªn gia quan hÖ lao ®éng cña ILO), GS. Simon Clark (chuyªn gia t vÊn quèc tÕ vµ Ths. §ç Quúnh Chi (Vô Quan hÖ quèc tÕ, Bé Lao ®éng – Th¬ng binh vµ X· héi).
C¸c cuéc ®×nh c«ng cã xu híng gia t¨ng n¨m sau cao h¬n n¨m tríc vµ cã gÇn 90% sè cuéc ®×nh c«ng cã néi dung yªu cÇu ngêi sö dông lao ®éng ph¶i ®¶m b¶o quyÒn vµ lîi Ých vÒ tiÒn l¬ng, tiÒn th- ëng, b¶o hiÓm x· héi, thêi giê lµm viÖc vµ nghØ ng¬i, ký kÕt hîp ®ång lao ®éng. Trong khi ®ã, hÇu hÕt c¸c vô ®×nh c«ng trong khu vùc nhµ níc ®Òu xoay quanh vÊn ®Ò chËm tr¶ l¬ng hoÆc kh«ng tr¶ l¬ng; gi¶m biªn chÕ vµ trî cÊp th«i viÖc. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc ®Þa vÒ nguyªn nh©n x¶y ra ®×nh c«ng cña nhãm chuyªn gia ILO vµo th¸ng 11/20045 víi sè mÉu nghiªn cøu lµ 100 vô ®×nh c«ng vµ kÕt qu¶ thu thËp th«ng tin tõ c¸c nguån kh¸c, trong giai ®o¹n 2002 - 2004, cã tíi 1/3 sè vô ®×nh c«ng xuÊt ph¸t tõ vÊn ®Ò tr¶ l¬ng thÊp (thêng lµ doanh nghiÖp kh«ng thÓ t¨ng l¬ng nh ®· høa víi c«ng nh©n); 1/4 sè vô ®×nh c«ng liªn quan ®Õn yªu cÇu t¨ng tiÒn thëng (thêng do nguyªn nh©n doanh nghiÖp kh«ng tr¶ ®îc møc thëng nh ®· tho¶ thuËn); 1/4 sè vô liªn quan ®Õn thêi giê lµm viÖc (tr¶ l¬ng lµm thªm qu¸ thÊp); 1/5 sè vô ®ßi hái ph¶i tr¶ hÕt kho¶n l¬ng cßn nî cho c«ng nh©n; 1/6 sè vô x¶y ra lµ do doanh nghiÖp kh«ng tr¶ l¬ng lµm
thªm; 1/6 sè vô x¶y ra do c«ng nh©n kh«ng ®îc nhËn hîp ®ång lao ®éng; 1/8 sè vô lµ do ngêi sö dông lao ®éng kh«ng ®ãng b¶o hiÓm x· héi vµ 1/8 sè vô ®×nh c«ng x¶y ra lµ do ngêi sö dông lao ®éng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p ph¹t tr¸i víi quy ®Þnh cña luËt cho c«ng nh©n.
S¬ ®å 05 : Nguyªn nh©n ®×nh c«ng giai ®o¹n 2002 - 20046
35
30
25
20
15
10
5
0
Nợ lương
Xử phạt trái luật
Trả lương thấp
Trả thưởng thấp
Trả lương làm thêm thấp
Không trả lương làm thêm
Không có hợp đồng lao động
Không đóng bảo hiểm xã hội
6 TÝnh theo ®¬n vÞ % so víi tæng sè vô ®×nh c«ng
Nghiªn cøu trªn cña ILO cho thÊy vÊn ®Ò l¬ng, thëng lµ vÊn ®Ò chñ yÕu chi phèi c¸c quyÕt ®Þnh dÉn ®Õn ®×nh c«ng, song
nÕu ph©n tÝch s©u h¬n cã thÓ thÊy lý do dÉn ®Õn ®×nh c«ng kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng vÊn ®Ò trªn. Nh÷ng nghiªn cøu cña chóng t«i vÒ biÕn ®éng cung cÇu lao ®éng trong mèi liªn quan víi ®×nh c«ng cho thÊy mét sù “g¾n kÕt” kh¸ chÆt chÏ. Vµo cuèi n¨m 2005 - ®Çu n¨m 2006, c¶ níc diÔn ra mét lo¹t c¸c vô ®×nh c«ng ë c¸c doanh nghiÖp DÖt May mang tÝnh lan truyÒn nhanh, m¹nh, chñ yÕu diÔn ra ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D¬ng vµ §ång Nai. Vµo thêi ®iÓm ®ã, ë c¸c tØnh/ thµnh phè nµy cã kho¶ng 70 - 80% sè lao ®éng lµ ngêi di c tõ n¬i kh¸c ®Õn7, ®iÒu kiÖn sinh ho¹t cña hä rÊt khã kh¨n, møc l¬ng thÊp khiÕn hä kh«ng thÓ göi tiÒn vÒ nhµ, qua ®ã ®éng lùc lµm viÖc cña hä ë thµnh phè bÞ gi¶m ®¸ng kÓ. §ã còng lµ thêi ®iÓm mµ ë kh¾p c¸c tØnh thµnh trong c¶ níc, c¸c khu c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng b¾t ®Çu chuyÓn m×nh, ho¹t ®éng m¹nh mÏ vµ nhu cÇu vÒ nh©n lùc ngµnh DÖt May t¨ng m¹nh ë c¸c khu c«ng nghiÖp nµy. Ngêi lao ®éng lµm nghÒ DÖt May trë nªn “cã gi¸” h¬n, cã vÞ thÕ cao h¬n trªn thÞ trêng lao ®éng, hä cã nhiÒu c¬ héi ®Ó lùa chän viÖc lµm h¬n, ®Æc biÖt lµ c¬ héi viÖc lµm ë tØnh nhµ víi gi¸ tiªu dïng rÎ, ®iÒu kiÖn ¨n ë thuËn lîi h¬n. ChÝnh t©m lý tho¶i m¸i ®ã thóc ®Èy hä ®i tíi nh÷ng ho¹t ®éng ®Êu tranh m¹nh mÏ víi giíi chñ nh»m mu cÇu mét lîi Ých tèt h¬n. H¬n n÷a, trong mét thÞ trêng lao ®éng khan hiÕm lao ®éng, viÖc tæ chøc ®×nh c«ng còng dÔ thùc hiÖn do ngêi sö dông lao ®éng kh«ng muèn mÊt lao ®éng vµ hä dÔ dµng ®i ®Õn tho¶ hiÖp h¬n ®èi víi ngêi lao ®éng.
7 §×nh c«ng vµ quan hÖ lao ®éng ë ViÖt Nam/TS. Chang Hee Lee vµ GS. Simon Clark. ILO Hµ Néi, 2005, tr. 6. 8 B¶n tæng hîp th¶o luËn t¹i Héi trêng s¸ng 7/6/2006 cña Quèc héi ViÖt Nam.
Mét nguyªn nh©n kh¸c cÇn ph¶i ®Ò cËp ®Õn lµ viÖc thiÕu v¾ng c¸c tæ chøc c«ng ®oµn c¬ së t¹i c¸c doanh nghiÖp cã x¶y ra ®×nh c«ng. Theo sè liÖu cña Quèc héi ViÖt Nam8, trong số 614 cuộc đình công xảy ra trong 5 năm 2000 - 2004, có 331 cuộc đình công xảy ra ở các doanh nghiệp có công đoàn. ViÖc thiÕu v¾ng c¸c tæ chøc c«ng ®oµn c¬ së ë c¸c doanh nghiÖp sÏ dÉn ®Õn viÖc mét sè quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña ngêi lao ®éng kh«ng ®îc b¶o vÖ, thËm chÝ cßn bÞ x©m h¹i; nh÷ng nhu cÇu chÝnh ®¸ng cña ngêi lao ®éng
vµ nh÷ng bÊt b×nh Ýt cã ®iÒu kiÖn ®îc bµy tá víi chñ sö dông lao ®éng vµ c¸c nhµ qu¶n lý. M©u thuÉn tÝch tô l©u dÇn sÏ t¹o ra sù bïng næ trong lùc lîng lao ®éng mµ biÓu hiÖn cô thÓ cña nã lµ ®×nh c«ng.
Còng cÇn bæ sung mét nguyªn nh©n n÷a dÉn ®Õn ®×nh c«ng lµ sù ho¹t ®éng thiÕu hiÖu qu¶ cña c«ng ®oµn c¬ së. Còng theo nguån sè liÖu trªn, trong tæng sè kho¶ng trªn 200.000 doanh nghiÖp hiÖn nay trªn ph¹m vi c¶ níc chØ cã 19.891 doanh nghiÖp cã tæ chøc c«ng ®oµn c¬ së (tÝnh ®Õn thêi ®iÓm 1/1/2006), chiÕm tû lÖ 9,95%. Xö lý c¸c sè liÖu nµy cho thÊy, trong tæng sè 19891 doanh nghiÖp cã c«ng ®oµn cã 1,66% sè doanh nghiÖp x¶y ra ®×nh c«ng. Trong khi ®ã, ®èi víi c¸c doanh nghiÖp kh«ng cã tæ chøc c«ng ®oµn chØ cã 0,16% tæng sè doanh nghiÖp cã x¶y ra ®×nh c«ng. §iÒu nµy chøng tá tû lÖ c¸c doanh nghiÖp cã c«ng ®oµn ®Ó x¶y ra ®×nh c«ng nhiÒu h¬n lµ tû lÖ c¸c doanh nghiÖp cã tæ chøc c«ng ®oµn. Lý gi¶i vÒ vÊn ®Ò nµy, cã mét sè nguyªn nh©n chñ yÕu sau:
Thø nhÊt, viÖc tån t¹i tæ chøc c«ng ®oµn ë nhiÒu doanh nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c¸c doanh nghiÖp kh«ng thuéc së h÷u nhµ níc chØ mang tÝnh h×nh thøc. Râ rµng, khi thµnh lËp tæ chøc c«ng ®oµn, viÖc lùa chän nh©n sù cña Ban ChÊp hµnh c«ng ®oµn ë nhiÒu doanh nghiÖp cã sù can thiÖp cña C«ng ®oµn ®Þa ph¬ng, víi quan ®iÓm lµ lùa chän ngêi cã tr×nh ®é vµ n¨ng lùc ®Ó cã thÓ ®µm ph¸n vµ th¬ng lîng víi ngêi sö dông lao ®éng. Quan ®iÓm nµy cña C«ng ®oµn ViÖt Nam ®· ®îc nªu râ trong mét cuéc Héi th¶o quèc tÕ vÒ tr¸ch nhiÖm x· héi - tiÕn tíi sù an toµn vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®îc tæ chøc t¹i Hµ Néi cuèi n¨m 2006. Song nh÷ng nghiªn cøu thùc tiÔn cho thÊy r»ng, nh÷ng ngêi cã tr×nh ®é cao l¹i lµ nh÷ng ngêi gi÷ träng tr¸ch trong doanh nghiÖp, ®îc hëng møc l¬ng cao vµ hä sî chñ sö dông lao ®éng trï óm. Hay nãi ®óng b¶n chÊt vÊn ®Ò h¬n, hä lµ ®¹i diÖn cho giíi chñ.
T¹i Héi th¶o quèc gia vÒ Quan hÖ lao ®éng ®îc tæ chøc t¹i TP. Hå ChÝ Minh th¸ng 4/ 2006, nhiÒu ý kiÕn tõ c¸c ®Þa ph¬ng ph¶n ¸nh
r»ng cã nhiÒu doanh nghiÖp cã Chñ tÞch C«ng ®oµn lµ Gi¸m ®èc nh©n sù. Râ rµng ®ã lµ ®iÒu kh«ng thÓ chÊp nhËn ®îc, bëi Gi¸m ®èc nh©n sù vÒ thùc chÊt lµ ngêi ®¹i diÖn cho ngêi sö dông lao ®éng, kh«ng thÓ ®¹i diÖn cho c«ng nh©n ®îc. Víi c¸ch bè trÝ nh©n sù nh vËy, râ rµng ho¹t ®éng cña tæ chøc c«ng ®oµn chØ mang tÝnh h×nh thøc vµ ®iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao ®a sè c¸c cuéc ®×nh c«ng ®· vµ ®ang x¶y ra ë ViÖt Nam l¹i lµ nh÷ng cuéc ®×nh c«ng mang tÝnh tù ph¸t vµ theo mét sè nhµ lµm luËt, cã tÝnh “phi ph¸p”9.
Thø hai, nghiÖp vô c«ng t¸c c«ng ®oµn cña c¸n bé c«ng ®oµn c¬ së cßn nhiÒu yÕu kÐm, dÉn ®Õn viÖc c¸n bé c«ng ®oµn kh«ng n¾m b¾t ®îc t©m t nguyÖn väng cña c«ng nh©n, kh«ng cã nh÷ng hµnh ®éng kÞp thêi ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cho ngêi lao ®éng hoÆc gi¶i thÝch cho ngêi lao ®éng hiÓu thÕ nµo lµ ®×nh c«ng ®óng ph¸p luËt. NghiÖp vô c«ng ®oµn yÕu kÐm còng cã thÓ dÉn ®Õn mét hiÖn tîng lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng th¬ng lîng hiÖu qu¶ víi giíi chñ nh»m ®¹t ®îc c¸c tho¶ thuËn vÒ quyÒn vµ lîi Ých hîp lý vµ cã lîi cho ngêi lao ®éng. Thùc tÕ cho thÊy r»ng, hÇu hÕt c¸c tho¶ íc lao ®éng tËp thÓ ®· ®îc ký kÕt hiÖn nay gi÷a c«ng ®oµn vµ ngêi sö dông lao ®éng ®Òu lµ mét sù “sao chÐp” l¹i luËt lao ®éng, rÊt Ýt c¸c tho¶ thuËn cao h¬n so víi luËt ®Þnh. §iÒu ®ã chøng tá, sù th¬ng lîng gi÷a chñ vµ thî chØ mang tÝnh h×nh thøc vµ sù ph¶n kh¸ng cña ngêi lao ®éng dÉn ®Õn ®×nh c«ng, theo gãc nh×n ®ã, lµ mét hÖ qu¶ mang tÝnh tÊt yÕu.
9 Xem B¶n tæng hîp th¶o luËn t¹i Héi trêng s¸ng 7/6/2006 cña Quèc héi ViÖt Nam.
ViÖc ®éi ngò c¸n bé c«ng ®oµn c¬ së vµ ®éi ngò c«ng nh©n viªn cßn thiÕu hiÓu biÕt vÒ luËt lao ®éng còng lµ mét nguyªn nh©n quan träng dÉn ®Õn c¸c cuéc ®×nh c«ng. Khi ph¸t biÓu t¹i mét sè cuéc Héi th¶o quèc gia vÒ quan hÖ lao ®éng, ®¹i diÖn Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam lu«n nhÊn m¹nh vÊn ®Ò nµy. Thùc tÕ ®· chØ ra r»ng, sù thiÕu hiÓu biÕt vÒ ph¸p luËt lao ®éng cã thÓ dÉn ®Õn hiÖn tr¹ng lµ ngêi lao ®éng vµ ®¹i diÖn cña hä kh«ng biÕt quyÒn lîi cña m×nh bÞ x©m h¹i dÉn ®Õn viÖc kh«ng ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh hoÆc khi biÕt quyÒn lîi bÞ x©m h¹i, hä
lËp tøc thùc hiÖn ®×nh c«ng b·i c«ng ®Ó ®ßi quyÒn lîi mµ kh«ng biÕt r»ng viÖc ®×nh c«ng nh vËy lµ tr¸i víi quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
Mét nguyªn nh©n kh¸c dÉn ®Õn ®×nh c«ng cÇn ®Ò cËp ®Õn lµ c«ng t¸c qu¶n lý nhµ níc cßn nhiÒu yÕu kÐm, ®iÓn h×nh lµ viÖc c¬ quan qu¶n lý nhµ níc trùc tiÕp cña c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi (Ban Qu¶n lý c¸c khu chÕ xuÊt, khu c«ng nghiÖp) kh«ng lµm tèt c«ng t¸c n¾m t×nh h×nh, ph¸t hiÖn vµ xö lý kÞp thêi nh÷ng vÊn ®Ò thuéc thÈm quyÒn. C«ng t¸c thanh tra, kiÓm tra thùc hiÖn cha tèt, ®Ó mét sè doanh nghiÖp vi ph¹m chÝnh s¸ch, ®iÒu kiÖn lao ®éng trong mét thêi gian dµi kh«ng ®îc ph¸t hiÖn, xö lý, g©y tÝch tô m©u thuÉn gi÷a ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng; kh«ng kÞp thêi kiÕn nghÞ c¸c c¬ quan chøc n¨ng söa ®æi, bæ sung chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cho phï hîp víi thùc tÕ. Trong khi ®ã, hiÓu biÕt vµ nhËn thøc cña ngêi lao ®éng vÒ c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt lao ®éng cßn rÊt h¹n chÕ, thu nhËp cña ngêi lao ®éng phÇn ®«ng cßn thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh. V× vËy, mét mÆt, nÕu c«ng t¸c phæ biÕn, tuyªn truyÒn ph¸p luËt lao ®éng t¹i doanh nghiÖp ®îc duy tr× thêng xuyªn, liªn tôc nh»m n©ng cao hiÓu biÕt ph¸p luËt, nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ quyÒn, nghÜa vô cña ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng, mÆt kh¸c, nÕu c¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ níc thùc hiÖn tèt chøc n¨ng thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt lao ®éng, kÞp thêi ®iÒu chØnh nh÷ng quy ®Þnh kh«ng phï hîp víi thùc tÕ th× cã thÓ ng¨n chÆn ®îc c¸c cuéc ®×nh c«ng.
3. Ph¬ng ph¸p t×nh thÕ trong gi¶i quyÕt ®×nh c«ng vµ nh÷ng
thµnh c«ng vµ hËu qu¶ cña nã.
10 §×nh c«ng vµ quan hÖ lao ®éng ë ViÖt Nam/ILO Hµ Néi, 2005, Tr. 7.
Khi nghiªn cøu ®×nh c«ng ë ViÖt Nam, cã thÓ thÊy râ r»ng hÇu hÕt c¸c vô ®×nh c«ng ®îc ghi nhËn lµ kh«ng qua quy tr×nh hoµ gi¶i vµ träng tµi. Theo nghiªn cøu cña ILO10, trong sè 744 vô ®×nh c«ng ®· x¶y ra giai ®o¹n 1995-2004, c¶ 744 vô ®Òu kh«ng tr¶i qua hai quy tr×nh quan träng nµy tríc khi diÔn ra ®×nh c«ng. §iÒu ®¸ng l-
u ý lµ, sau khi x¶y ra ®×nh c«ng, viÖc hoµ gi¶i díi sù chñ tr× cña chÝnh quyÒn míi b¾t ®Çu tiÕn hµnh.
Th«ng thêng, khi mét cuéc ®×nh c«ng næ ra, ngêi lao ®éng tËp trung tríc cæng Nhµ m¸y vµ chÆn lèi ®i l¹i. Tuy nhiªn, do lµ ®×nh c«ng tù ph¸t nªn lóc nµy hä thêng cha cã ®îc nh÷ng yªu s¸ch râ rµng. Sau khi nhËn ®îc th«ng b¸o cña c«ng ®oµn c¬ së, c«ng an ®Þa ph- ¬ng hoÆc Uû ban nh©n d©n ®Þa ph¬ng, mét ®¹i diÖn cña Së Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®Þa ph¬ng cïng víi c¸n bé cña Liªn ®oµn lao ®éng tØnh/ thµnh phè tíi doanh nghiÖp ®Ó ®iÒu tra vô tranh chÊp. C¸n bé Së Lao ®éng - Th¬ng binh & X· héi cïng víi c¸n bé c«ng ®oµn ®Þa ph¬ng sÏ tæ chøc mét cuéc häp víi c«ng nh©n ®×nh c«ng ®Ó t×m hiÓu nh÷ng m©u thuÉn, bÊt b×nh, yªu s¸ch vµ nguyÖn väng cña hä. Sau ®ã, hä tËp hîp nh÷ng yªu s¸ch cña c«ng nh©n vµ tiÕn hµnh ®µm ph¸n trùc tiÕp víi ngêi sö dông lao ®éng th«ng qua mét cuéc häp kÝn nh»m t×m kiÕm c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp ®Ó gi¶i quyÕt tranh chÊp.
§iÒu ®¸ng lu ý ë ®©y lµ hÇu nh trong c¸c cuéc ®µm ph¸n kÝn nµy, ®¹i diÖn ngêi lao ®éng rÊt Ýt khi ®îc tham gia. §iÒu nµy cã thÓ ®îc lý gi¶i bëi nhiÒu nguyªn nh©n, ch¼ng h¹n phÝa Së Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi cã thÓ sî hä bÞ trï óm hoÆc sî viÖc thiÕu kü n¨ng ®µm ph¸n cña c«ng nh©n cã thÓ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ nhÊt ®Þnh nµo ®ã. Còng cÇn kh¼ng ®Þnh mét ®iÒu lµ phÇn lín c¸c Së Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®Þa ph¬ng rÊt muèn gi¶i quyÕt nhanh chãng vµ æn tho¶ c¸c vô ®×nh c«ng, nç lùc cao trong viÖc thuyÕt phôc c«ng nh©n quay vÒ lµm viÖc víi môc ®Ých tr¸nh ®Ó ®×nh c«ng lan réng g©y ¶nh hëng ®Õn m«i trêng ®Çu t, ®¶m b¶o æn ®Þnh x· héi vµ trËt tù trong khu vùc.
Xem xÐt c¸ch hoµ gi¶i trªn cña c¸c Së Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi, cã thÓ thÊy tÝnh t×nh thÕ trong hoµ gi¶i rÊt cao. Nã cã t¸c dông chän läc, theo ®ã ®¹i diÖn cña Së sÏ chän ra c¸c yªu cÇu mµ hä cho lµ “chÝnh ®¸ng” ®Ó ®Ò nghÞ ngêi sö dông lao ®éng vµ nh÷ng yªu cÇu “kh«ng chÝnh ®¸ng” mµ hä kh«ng thÓ yªu cÇu ngêi sö dông
lao ®éng thùc hiÖn. Nh÷ng kÕt qu¶ ®µm ph¸n trong c¸c cuéc häp kÝn nªu trªn cho thÊy c¸c Së Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®· thµnh c«ng trong viÖc gi¶i quyÕt tranh chÊp lao ®éng tËp thÓ. §iÓm ®Æc biÖt cÇn nhÊn m¹nh lµ kh«ng hÒ cã sù can thiÖp cña C«ng an chèng l¹i ngêi ®×nh c«ng hoÆc ngêi l·nh ®¹o cuéc ®×nh c«ng ngay c¶ trong vµ sau khi cuéc ®×nh c«ng diÔn ra.
Tuy nhiªn, vÊn ®Ò chÝnh cÇn ph¶i ®Ò cËp ë ®©y lµviÖc ph©n biÖt gi÷a yªu s¸ch “hîp ph¸p” vµ “kh«ng hîp ph¸p” nÕu nãi vÒ vÊn ®Ò quyÒn hoÆc “chÝnh ®¸ng” vµ “kh«ng chÝnh ®¸ng” nÕu bµn ®Õn vÊn ®Ò lîi Ých. Khi nãi ®Õn yªu s¸ch “hîp ph¸p” còng cã nghÜa lµ ¸m chØ mét trong hai bªn cã lçi trong vÊn ®Ò ®×nh c«ng. Theo NghÞ ®Þnh sè 58/CP ngµy 31/5/1997, c«ng nh©n ®îc tr¶ l¬ng ®Çy ®ñ trong qu¸ tr×nh ®×nh c«ng nÕu nh cuéc ®×nh c«ng ®îc c«ng nhËn lµ hîp ph¸p vµ ngêi sö dông lao ®éng lµ bªn cã lçi. ChØ khi nµo ®×nh c«ng lµ bÊt hîp ph¸p mµ ngêi sö dông lao ®éng lµ bªn kh«ng cã lçi th× c«ng nh©n míi kh«ng ®îc tr¶ l¬ng. ViÖc hoµ gi¶i t×nh thÕ hiÖn nay cã xu híng t¸ch biÖt gi÷a yªu s¸ch hîp ph¸p vµ chÝnh ®¸ng víi yªu s¸ch bÊt hîp ph¸p vµ kh«ng chÝnh ®¸ng, ®ång thêi cã xu híng biÕn ®×nh c«ng vÒ lîi Ých thµnh tranh chÊp vÒ quyÒn hîp ph¸p trong ®ã ngêi sö dông lao ®éng cã lçi vµ lo¹i bá nh÷ng yªu cÇu ®îc coi lµ kh«ng chÝnh ®¸ng n¶y sinh tõ sù m©u thuÉn kh«ng hoµ gi¶i ®îc vÒ lîi Ých gi÷a hai bªn.
Hoµ gi¶i t×nh thÕ, nh trªn ®· ®Ò cËp, ®· mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh, phÇn nhiÒu lµ mang tÝnh ng¾n h¹n, gi¶i quyÕt ®îc tranh chÊp tríc m¾t mét c¸ch nhanh chãng vµ lµm dÞu ®i c¸c m©u thuÉn, xung ®ét ë doanh nghiÖp, song vÒ l©u dµi, ph¬ng ph¸p nµy sÏ ®Æt ra nh÷ng th¸ch thøc vµ nh÷ng hËu qu¶ khã gi¶i quyÕt. Râ rµng r»ng, mong muèn cña ChÝnh phñ lµ t¹o m«i trêng ®Çu t lµnh m¹nh, tr¸nh xung ®ét chñ thî dÉn ®Õn ®×nh c«ng vµ ®×nh c«ng lan réng ®Ó t¹o t©m lý “yªn t©m” ®èi víi c¸c nhµ ®Çu t, ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ ®Çu t níc ngoµi, song ph¬ng ph¸p gi¶i quyÕt t×nh thÕ ®· ¸p dông l¹i kh«ng ph¶i lµ mét ph¬ng c¸ch tèt, vµ viÖc ¸p dông ph¬ng ph¸p nµy sÏ ®Ó l¹i mét sè hËu qu¶:
Mét lµ, ngêi lao ®éng sÏ cã mét ®éng lùc lín ®Ó ®×nh c«ng tù ph¸t v× theo c¸ch hiÓu cña hä, mÆc dï vÊn ®Ò lîi Ých cña hä bÞ biÕn thµnh vÊn ®Ò quyÒn, song th«ng qua hoµ gi¶i t×nh thÕ, c¸c yªu s¸ch cña hä sÏ ®îc ®¸p øng. Theo nghiªn cøu cña ILO víi 50 doanh nghiÖp cã ®×nh c«ng th× cã tíi 48 doanh nghiÖp ®¸p øng c¸c yngsachs do ngêi lao ®éng ®Ò ra. Ngoµi ra, trong khu«n khæ ®Êu tranh vÒ quyÒn, hä ®îc tr¶ l¬ng ®Çy ®ñ trong suèt thêi gian ®×nh c«ng. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, khi tæ chøc ®×nh c«ng, ngêi lao ®éng kh«ng mÊt g× mµ cßn ®îc thªm nhiÒu quyÒn lîi, trong ®ã cã c¶ quyÒn lîi vÒ kho¶n tiÒn l¬ng ®îc hëng dï kh«ng ®i lµm trong nh÷ng ngµy ®×nh c«ng.
Hai lµ, hoµ gi¶i t×nh thÕ dùa trªn quyÒn hîp ph¸p kh«ng gi¶i quyÕt thÊu ®¸o ®îc vÊn ®Ò. Trªn thùc tÕ, nã chØ lµ sù tÝch hîp vÊn ®Ò cho t¬ng lai mµ th«i bëi ph¬ng ph¸p nµy kh«ng thÓ gi¶i quyÕt thÝch ®¸ng nh÷ng m©u thuÉn vÒ lîi Ých vèn bÞ coi lµ nh÷ng yªu cÇu kh«ng thÝch ®¸ng. V× vËy, ngêi lao ®éng sÏ tiÕp tôc ®×nh c«ng ®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc trong t¬ng lai.
Ba lµ, qu¸ tr×nh hoµ gi¶i t×nh thÕ cã thÓ t¹o ra hËu qu¶ kh«ng lêng tríc ®èi víi vai trß cña c«ng ®oµn vµ tho¶ íc lao ®éng tËp thÓ t¹i doanh nghiÖp. Râ rµng, viÖc ®×nh c«ng tù ph¸t cïng víi viÖc hoµ gi¶i t×nh thÕ sÏ nhanh h¬n vµ ngêi lao ®éng nhanh chãng ®¹t ®îc môc ®Ých h¬n, nhÊt lµ khi vai trß cña c«ng ®oµn c¬ së hiÖn ®ang kh¸ mê nh¹t. C«ng nh©n ®×nh c«ng tù ph¸t sÏ tiÕp tôc bá qua c«ng ®oµn vµ quy tr×nh ®×nh c«ng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt cho dï hä biÕt c¸c quy ®Þnh nµy cña ph¸p luËt bëi theo hä, ®×nh c«ng lµ ph¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ hä lu«n lµ ngêi “kh«ng mÊt g×, chØ ®îc lîi”. Trong bèi c¶nh ®ã, vai trß cña c«ng ®oµn vèn ®· mê nh¹t l¹i cµng thªm mê nh¹t, bëi hä kh«ng thÓ gi¸m s¸t ®îc viÖc tu©n thñ ph¸p luËt lao ®éng cña ngêi sö dông lao ®éng còng nh lîi Ých cña c«ng nh©n, kh«ng n¾m ®îc c¸c yªu s¸ch cña c«ng nh©n vµ kh«ng tæ chøc thùc hiÖn ®îc viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn th«ng qua hoµ gi¶i vµ träng tµi.
