SKKN: Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h pươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ
ch t vô c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSấ ơ ồ ưỡ ọ ỏ
1. PH N M ĐUẦ Ở Ầ
1.1. Lý do ch n đ tàiọ ề
Hóa h c là môn khoa h c g n li n v i t nhiên, đi cùng v i đi s ng c aọ ọ ắ ề ớ ự ớ ờ ố ủ
con ng i. Hóa h c nghiên c u các tính ch t v t lý, các tính ch t hóa h c, hi nườ ọ ứ ấ ậ ấ ọ ệ
t ng v t lý, hi n t ng hóa h c th ng x y ra trong t nhiên và gi i thích t iượ ậ ệ ượ ọ ườ ả ự ả ạ
sao l i nh v y, t đó gi i thích đc m t s hi n t ng k bí, bài tr mê tín,ạ ư ậ ừ ả ượ ộ ố ệ ượ ỳ ừ
d đoan.ị
Hi n nay, vi c gi ng d y b môn Hóa h c các tr ng đã và đang đcệ ệ ả ạ ộ ọ ở ườ ượ
đi m i tích c c nh m góp ph n th c hi n th ng l i các m c tiêu c a tr ngổ ớ ự ằ ầ ự ệ ắ ợ ụ ủ ườ
trung h c c s (THCS). Ngoài nhi m v nâng cao ch t l ng hi u bi t ki nọ ơ ở ệ ụ ấ ượ ể ế ế
th c và v n d ng k năng, các nhà tr ng còn ph i chú tr ng đn công tác b iứ ậ ụ ỹ ườ ả ọ ế ồ
d ng h c sinh gi i các c p; coi tr ng vi c hình thành và phát tri n ti m l c tríưỡ ọ ỏ ấ ọ ệ ể ề ự
tu cho h c sinh. Đây là m t nhi m v không ph i tr ng nào cũng có th làmệ ọ ộ ệ ụ ả ườ ể
t t vì nhi u lý do. Có th nêu ra m t s lý do nh : do môn h c m i đi v i b cố ề ể ộ ố ư ọ ớ ố ớ ậ
THCS nên ki n th c k năng c a h c sinh còn nhi u ch khuy t; m t b ph nế ứ ỹ ủ ọ ề ỗ ế ộ ộ ậ
giáo viên ch a có đ các t li u cũng nh kinh nghi m đ đm nhi m côngư ủ ư ệ ư ệ ể ả ệ
vi c d y h c sinh gi i…ệ ạ ọ ỏ
Trong nh ng năm g n đây, v n đ b i d ng h c sinh d thi h c sinhữ ầ ấ ề ồ ưỡ ọ ự ọ
gi i c p huy n, c p t nh đc phòng giáo d c đc bi t quan tâm, đc các nhàỏ ấ ệ ấ ỉ ượ ụ ặ ệ ượ
tr ng và các b c cha m h c sinh nhi t tình ng h . Giáo viên đc phânườ ậ ẹ ọ ệ ủ ộ ượ
công d y b i d ng đã có nhi u c g ng trong vi c nghiên c u đ hoàn thànhạ ồ ưỡ ề ố ắ ệ ứ ể
nhi m v đc giao. Nh v y ch t l ng h c sinh gi i b môn Hóa h c trongệ ụ ượ ờ ậ ấ ượ ọ ỏ ộ ọ
nh ng năm g n đây đc nâng cao. Tuy nhiên trong th c t d y b i d ng h cữ ầ ượ ự ế ạ ồ ưỡ ọ
sinh gi i còn nhi u khó khăn cho c th y và trò.ỏ ề ả ầ
Là m t giáo tr c ti p b i d ng h c sinh gi i môn Hóa h c tr ngộ ự ế ồ ưỡ ọ ỏ ọ ở ườ
THCS, kh o sát t th c t và đã th y đc nhi u v n đ mà trong nhi u h cả ừ ự ế ấ ượ ề ấ ề ề ọ
sinh còn lúng túng, nh t là khi gi i quy t các bài toán xác đnh công th c hóaấ ả ế ị ứ
1
SKKN: Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h pươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ
ch t vô c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSấ ơ ồ ưỡ ọ ỏ
h c c a h p ch t đc bi t là h p ch t vô c . Trong khi lo i bài t p này h uọ ủ ợ ấ ặ ệ ợ ấ ơ ạ ậ ầ
nh năm nào cũng có trong các đ thi h c sinh gi i c p huy n, c p t nh. Tư ề ọ ỏ ấ ệ ấ ỉ ừ
nh ng khó khăn v ng m c tôi đã tìm tòi nghiên c u tìm ra nguyên nhân (nhữ ướ ắ ứ ư
n m k năng gi i ch a ch c ch n; thi u kh năng t duy hóa h c,…) và tìm raắ ỹ ả ư ắ ắ ế ả ư ọ
đc bi n pháp đ giúp h c sinh gi i quy t t t các bài toán xác đnh công th cượ ệ ể ọ ả ế ố ị ứ
hóa h c c a h p ch t đc bi t là các h p ch t vô c .ọ ủ ợ ấ ặ ệ ợ ấ ơ
V i nh ng lý do trên tôi đã ch n sáng ki n kinh nghi m: ớ ữ ọ ế ệ “Ph ng phápươ
gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vô c trong b iả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ ấ ơ ồ
d ng h c sinh gi i Hóa THCSưỡ ọ ỏ ”. Nh m giúp cho các em h c sinh gi i cóằ ọ ỏ
kinh nghi m trong vi c gi i toán xác đnh công th c hóa h c c a ch t nóiệ ệ ả ị ứ ọ ủ ấ
chung và xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vô c nói riêng. Qua nh ngị ứ ọ ủ ợ ấ ơ ữ
năm v n d ng sáng ki n kinh nghi m các h c sinh gi i đã t tin h n và gi iậ ụ ế ệ ọ ỏ ự ơ ả
quy t có hi u qu khi g p nh ng bài t p d ng này.ế ệ ả ặ ữ ậ ạ
1.2. Đi m m i c a sáng ki n kinh nghi m ể ớ ủ ế ệ
Trong h th ng các bài t p hoá h c, lo i bài t p xác đnh công th c hóaệ ố ậ ọ ạ ậ ị ứ
h c là r t phong phú và đa d ng. V nguyên t c đ xác đnh m t nguyên t hóaọ ấ ạ ề ắ ể ị ộ ố
h c là nguyên t nào thì ph i tìm b ng đc nguyên t kh i c a nguyên t đó.ọ ố ả ằ ượ ử ố ủ ố
T đó xác đnh đc công th c phân t đúng c a các h p ch t.ừ ị ượ ứ ử ủ ợ ấ Sáng ki nế
“Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vôươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ ấ
c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSơ ồ ưỡ ọ ỏ ” nêu ra lo i bài t p xác đnh côngạ ậ ị
th c hóa h c c a h p ch t vô c theo ph ng trình hóa h c.ứ ọ ủ ợ ấ ơ ươ ọ
Có th chia bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vô c theoể ậ ị ứ ọ ủ ợ ấ ơ
ph ng trình hóa h c thành hai lo i c b n:ươ ọ ạ ơ ả
- Lo i I: Bài toán cho bi t hóa tr c a nguyên t , ch c n tìm nguyên tạ ế ị ủ ố ỉ ầ ử
kh i đ k t lu n tên nguyên t ; ho c ng c l i (Lo i này th ng đn gi nố ể ế ậ ố ặ ượ ạ ạ ườ ơ ả
h n).ơ
2
SKKN: Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h pươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ
ch t vô c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSấ ơ ồ ưỡ ọ ỏ
- Lo i II: Không bi t hóa tr c a nguyên t c n tìm; ho c các d ki nạ ế ị ủ ố ầ ặ ự ệ
thi u c s đ xác đnh chính xác m t giá tr nguyên t kh i (ho c bài toán cóế ơ ở ể ị ộ ị ử ố ặ
quá nhi u kh năng có th x y ra theo nhi u h ng khác nhau).ề ả ể ả ề ướ
Cái khó c a bài t p lo i II là các d ki n th ng thi u ho c không củ ậ ạ ữ ệ ườ ế ặ ơ
b n và th ng đòi h i ng i gi i ph i s d ng nh ng thu t toán ph c t p, yêuả ườ ỏ ườ ả ả ử ụ ữ ậ ứ ạ
c u v ki n th c và t duy hóa h c cao; h c sinh khó th y h t các tr ng h pầ ề ế ứ ư ọ ọ ấ ế ườ ợ
x y ra. Đ gi i quy t các bài t p thu c lo i này, b t bu c h c sinh ph i bi nả ể ả ế ậ ộ ạ ắ ộ ọ ả ệ
lu n. Tu đc đi m c a m i bài toán mà vi c bi n lu n có th th c hi n b ngậ ỳ ặ ể ủ ỗ ệ ệ ậ ể ự ệ ằ
nhi u cách khác nhau:ề
+ Bi n lu n d a vào bi u th c liên h gi a kh i l ng mol nguyên tệ ậ ự ể ứ ệ ữ ố ượ ử
(M) và hóa tr ( x): ịM = f (x) (trong đó f(x) là bi u th c ch a hóa tr x).ể ứ ứ ị
T bi u th c trên ta bi n lu n và ch n c p nghi m M và x h p lý.ừ ể ứ ệ ậ ọ ặ ệ ợ
+ N u đ bài cho không đ d ki n, ho c ch a xác đnh rõ đc đi m c aế ề ủ ữ ệ ặ ư ị ặ ể ủ
các ch t ph n ng, ho c ch a bi t lo i các s n ph m t o thành, ho c l ngấ ả ứ ặ ư ế ạ ả ẩ ạ ặ ượ
đ cho g n v i các c m t ch a t i ho c đã v t,… thì đòi h i ng i gi iề ắ ớ ụ ừ ư ớ ặ ượ ỏ ườ ả
ph i hi u sâu s c nhi u m t c a các d ki n ho c các v n đ đã nêu ra. Trongả ể ắ ề ặ ủ ữ ệ ặ ấ ề
tr ng h p này ng i gi i ph i khéo léo s d ng nh ng c s bi n lu n thíchườ ợ ườ ả ả ử ụ ữ ơ ở ệ ậ
h p đ gi i quy t. Ch ng h n: tìm gi i h n c a n (ch n trên và ch n d i),ợ ể ả ế ẳ ạ ớ ạ ủ ẩ ặ ặ ướ
ho c chia bài toán ra nhi u tr ng h p đ bi n lu n…ặ ề ườ ợ ể ệ ậ
Trong ph m vi c a sáng ki n kinh nghi m này, tôi xin đc phép trìnhạ ủ ế ệ ượ
bày kinh nghi m b i d ng m t s d ng bài t p xác đnh công th c hóa h cệ ồ ưỡ ộ ố ạ ậ ị ứ ọ
c a h p ch t vô c . N i dung đ tài đc s p x p theo 3 d ng, m i d ng cóủ ợ ấ ơ ộ ề ượ ắ ế ạ ỗ ạ
nêu nguyên t c áp d ng, ph ng pháp gi i và ví d minh ho .ắ ụ ươ ả ụ ạ
2. PH N N I DUNGẦ Ộ
2.1. Th c tr ng nghiên c uự ạ ứ
2.1.1. V phía giáo viênề
3
SKKN: Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h pươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ
ch t vô c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSấ ơ ồ ưỡ ọ ỏ
Trong quá trình b i d ng h c sinh gi i, cũng nh qua các bu i sinh ho tồ ưỡ ọ ỏ ư ổ ạ
chuyên môn mà c m, phòng giáo d c t ch c tôi nh n th y đc m t s v nụ ụ ổ ứ ậ ấ ượ ộ ố ấ
đ sau:ề
- M t s giáo viên b i d ng h c sinh gi i ch a nhóm đc các bài t pộ ố ồ ưỡ ọ ỏ ư ượ ậ
xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vô c theo t ng d ng, nêu đc đi mị ứ ọ ủ ợ ấ ơ ừ ạ ặ ể
và xây d ng h ng gi i cho t ng d ng. ự ướ ả ừ ạ Đây là khâu có ý nghĩa quy t đnh trongế ị
công tác b i d ng vì nó là c m nang giúp h c sinh tìm ra đc h ng gi iồ ưỡ ẩ ọ ượ ướ ả
m t cách d dàng, h n ch t i đa nh ng sai l m trong quá trình gi i bài t p,ộ ễ ạ ế ố ữ ầ ả ậ
đng th i phát tri n đc ti m l c trí tu cho h c sinh.ồ ờ ể ượ ề ự ệ ọ
- M t s giáo viên dành th i gian b i d ng cho d ng bài t p này còn ítộ ố ờ ồ ưỡ ạ ậ
nên h c sinh không hi u sâu đc b n ch t v n đ.ọ ể ượ ả ấ ấ ề
2.1.2. V phía h c sinhề ọ
- R t ít h c sinh có sách tham kh o v lo i bài t p này. N u có cũng chấ ọ ả ề ạ ậ ế ỉ
là m t quy n sách “h c t t” ho c m t quy n sách “nâng cao” mà n i dung vi tộ ể ọ ố ặ ộ ể ộ ế
v v n đ này quá ít i. Lý do ch y u là do đi u ki n kinh t gia đình còn khóề ấ ề ỏ ủ ế ề ệ ế
khăn ho c không bi t tìm mua m t sách hay.ặ ế ộ
- Khi chu n b th c hi n đ tài, năng l c gi i các bài t p xác đnh côngẩ ị ự ệ ề ự ả ậ ị
th c hóa h c các ch t nói chung, xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vôứ ọ ấ ị ứ ọ ủ ợ ấ
c nói riêng c a h c sinh là r t y u. Đa s h c sinh cho r ng lo i này quá khó,ơ ủ ọ ấ ế ố ọ ằ ạ
các em t ra r t m t m i khi ph i làm bài t p lo i này. Vì th các em r t thỏ ấ ệ ỏ ả ậ ạ ế ấ ụ
đng trong các bu i h c b i d ng và không có h ng thú h c t p nên khi g pộ ổ ọ ồ ưỡ ứ ọ ậ ặ
d ng bài t p này trong kì thi h c sinh gi i các c p các em không làm đc bài.ạ ậ ọ ỏ ấ ượ
Các bài t p d ng này th ng có trong đ thi h c sinh gi i các c p vàậ ạ ườ ề ọ ỏ ấ
chi m bi u đi m t ng đi cao, do các em không làm đc nh ng bài t pế ể ể ươ ố ượ ữ ậ
d ng này nên nh ng năm tr c k t qu thi h c sinh gi i các c p r t th p vàạ ữ ướ ế ả ọ ỏ ấ ấ ấ
không đt gi i.ạ ả
Đó chính là lí do thúc đy tôi tìm ra bi n pháp kh c ph c v n đ này.ẩ ệ ắ ụ ấ ề
4
SKKN: Ph ng pháp gi i d ng bài t p xác đnh công th c hóa h c c a h pươ ả ạ ậ ị ứ ọ ủ ợ
ch t vô c trong b i d ng h c sinh gi i Hóa THCSấ ơ ồ ưỡ ọ ỏ
2.2. Các gi i phápả
2.2.1. Gi i pháp chungả
Khi th c hi n đ tài vào gi ng d y, tr c h t tôi gi i thi u s đ đnhự ệ ề ả ạ ướ ế ớ ệ ơ ồ ị
h ng gi i bài t p xác đnh công th c hóa h c (CTHH) dùng chung cho t t cướ ả ậ ị ứ ọ ấ ả
các d ng g m 5 b c c b n:ạ ồ ướ ơ ả
B cướ 1: Đt công th c t ng quát (CTTQ) cho ch t c n tìm, đt các n sặ ứ ổ ấ ầ ặ ẩ ố
n u c n (s mol, M, hóa tr , …).ế ầ ố ị
B cướ 2: Chuy n đi các d ki n thành s mol (n u đc).ể ổ ữ ệ ố ế ượ
B cướ 3: Vi t t t c các ph ng trình ph n ng (PTP ) có th x y ra.ế ấ ả ươ ả ứ Ư ể ả
B c 4: Thi t l p các ph ng trình toán ho c b t ph ng trình liên l cướ ế ậ ươ ặ ấ ươ ạ
gi a các n s v i các d ki n đã bi t.ữ ẩ ố ớ ữ ệ ế
B c 5: Bi n lu n, ch n k t qu phù h p.ướ ệ ậ ọ ế ả ợ
Ti p theo, tôi ti n hành b i d ng k năng theo d ng. M c đ rèn luy nế ế ồ ưỡ ỹ ạ ứ ộ ệ
t minh h a đn khó, nh m b i d ng h c sinh phát tri n k năng t bi t làmừ ọ ế ằ ồ ưỡ ọ ể ỹ ừ ế
đn đt m m d o, linh ho t và sáng t o. Đ b i d ng m i d ng tôi th ngế ạ ề ẻ ạ ạ ể ồ ưỡ ỗ ạ ườ
th c hi n theo các b c sau:ự ệ ướ
B c 1: Gi i thi u bài t p m u và h ng d n gi i.ướ ớ ệ ậ ẫ ướ ẫ ả
B c 2: Rút ra ph ng pháp gi i.ướ ươ ả
B c 3: H c sinh t luy n và nâng cao.ướ ọ ự ệ
Tu đ khó m i d ng tôi có th hoán đi th t c a b c 1 và 2.ỳ ộ ỗ ạ ể ổ ứ ự ủ ướ
2.2.2. Gi i pháp c thả ụ ể
Sau đây là m t s d ng bài t p xác đnh CTHH, cách nh n d ng, kinhộ ố ạ ậ ị ậ ạ
nghi m gi i quy t đã đc tôi th c hi n và đúc k t t th c t . Trong gi i h nệ ả ế ượ ự ệ ế ừ ự ế ớ ạ
c a đ tài, tôi ch nêu 3 d ng th ng g p sau:ủ ề ỉ ạ ườ ặ
2.2.2.1. D ng 1: Bài toán xác đnh công th c hóa h c c a h p ch t vôạ ị ứ ọ ủ ợ ấ
c theo n s trong gi i ph ng trình ơ ẩ ố ả ươ
a) Nguyên t c áp d ngắ ụ
5
