327
TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH CÔNG – BỆ PHÓNG CHO NỀN KINH TẾ
TUẦN HOÀN TẠI VIỆT NAM
Trịnh Thị Phương Thảo – CQ60/09.01
Tóm tắt: Trong bối cảnh biến đối khí hậu và cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên ngày
càng nghiêm trọng, nền kinh tế toàn cầu đang chuyển dịch từ mô hình phát triển tuyến
tính sang kinh tế tuần hoàn như một xu hướng tất yếu nhằm tối ưu hóa nguồn lực, giảm
thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Tuy nhiên,
để kinh tế tuần hoàn không chỉ dừng lại ở những trang sáng kiến rời rạc mà trở thành
động lực cốt lõi của nền kinh tế, vai trò của tài chính công là không thể thay thế. Tái cấu
trúc tài chính công không đơn thuần là điều chỉnh nguồn thu – chi ngân sách nhà nước,
mà còn là sự chuyển đổi mang tính chiến lược nhằm hướng đến dòng vốn công vào các
lĩnh vực bền vững, áp dụng các công cụ tài chính xanh và định hình một hệ thống tài
khóa linh hoạt hỗ trợ đổi mới sáng tạo, đồng thời nâng cao hiệu suất chi tiêu công. Đây
không chỉ là bài toán chính trị - xã hội dài hạn mà đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa Chính
phủ Việt Nam, khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế. Bài viết này sẽ làm rõ vai trò
của tái cấu trúc tài chính công trong việc kiến tạo nền kinh tế tuần hoàn, đánh giá thực
trạng tại Việt Nam và đề xuất các giải pháp tái cấu trúc tài chính công nhằm tạo động
lực mạnh mẽ cho sự phát triển bền vững trong tương lai.
Từ khóa: Tái cấu trúc, tài chính công, kinh tế tuần hoàn
I. Cơ sở lý luận về tái cấu trúc tài chính công và nền kinh tế tuần hoàn
Tái cấu trúc tài chính công là quá trình điều chỉnh, tối ưu hóa nguồn thu – chi
ngân sách, sử dụng công cụ tài khóa linh hoạt nhằm nâng cao hiệu quả huy động, phân
bổ và sử dụng nguồn lực tài chính của Nhà nước. Một hệ thống tài chính công hiệu quả
cần đảm bảo tính bền vững, tính minh bạch và tính hiệu quả, từ đó góp phần tối ưu hóa
nguồn lực, giảm thiểu chi phí, nâng cao hiệu suất đầu tư công và điều kiện thuận lợi
định hướng nền kinh tế theo các mục tiêu phát triển dài hạn Trong khi đó, nền kinh tế
tuần hoàn (Cricular Economy – CE) là mô hình phát triển dựa trên nguyên tắc tối ưu
hóa nguồn tài nguyên, giảm thiểu chất thải và tái sử dụng nguyên vật liệu nhằm kéo dài
vòng đời của sản phẩm. Khác với mô hình kinh tế tuyến tính truyền thống (khai thác –
sản xuất – tiêu dùng – thải bỏ), kinh tế tuần hoàn hướng đến việc tạo ra một hệ sinh thái
bền vững, trong đó chất thải của sản xuất có thể trở thành đầu vào cho các chu trình kinh
tế mới. Sự kết hợp tái cấu trúc tài chính công vào phát triển kinh tế tuần hoàn không chỉ
giúp Việt Nam tối ưu hóa nguồn lực tài chính, kiểm soát ngân sách hiệu quả mà tạo điều
kiện thúc đẩy các mô hình kinh tế bền vững, giảm áp lực lên môi trường và nâng cao
khả năng thích ứng với những thách thức toàn cầu.
II. Vai trò của tái cấu trúc tài chính công trong việc phát triển nền kinh tế tuần
hoàn
328
Tái cấu trúc tài chính công đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy kinh tế tuần
hoàn ở Việt Nam, giúp tối ưu hóa nguồn lực tài chính nhà nước, điều hướng chính sách
phát triển kinh tế bền vững và khuyến khích khu vực tư nhân tham giá vào quá trình
chuyển đổi kinh tế. Cụ thể vai trò tái cấu trúc tài chính công trong phát triển kinh tế tuần
hoàn thể hiện ở những khía cạnh sau:
Thứ nhất, tái cấu trúc tài chính công là động lực quan trọng để định hướng và
tăng cường chính sách tài chính xanh, tạo nền tảng cho nền kinh tế tuần hoàn. Thông
qua cải cách ngân sách, ưu đãi thuế và công cụ tài chính như tín dụng xanh, trái phiếu
xanh, …Nhà nước có thể huy động nguồn lực cho các dự án tái chế, năng lượng tái tạo
và đổi mới công nghệ sạch. Việc lồng ghép tiêu chí bền vững vào quản lý tài chính công
không chỉ nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách mà còn giảm rủi ro môi trường, thúc
đẩy tăng trưởng xanh và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong bối cảnh hội nhập
toàn cầu.
Thứ hai, quá trình tái cấu trúc tài chính công giúp phân bổ ngân sách hiệu quả
hơn, giảm chi tiêu kém hiệu quả và tăng cường minh bạch trong quản lý ngân sách, Nhà
nước có thể huy động nhiều hơn các nguồn lực tài chính để hỗ trợ phát triển công nghệ
sạch, xây dựng hạ tầng tái chế hiện đại và khuyến khích đổi mới sáng tạo trong sản xuất.
Điều này không chỉ hỗ trợ trực tiếp cho nền kinh tế tuần hoàn mà còn giúp Việt Nam
đạt được các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs).
Thứ ba, cải cách hệ thống tài chính công đóng vai trò quan trọng trong việc nâng
cao hiệu quả quản lý nợ công, tạo điều kiện để huy động và sử dụng các nguồn vốn vay
một cách bền vững nhằm thúc đẩy tăng trưởng xanh. Việc tối ưu hóa cơ cấu nợ, đa dạng
hóa nguồn vốn từ các tổ chức tài chính quốc tế và phát hành trái phiếu xanh giúp giảm
áp lực tài khóa đồng thời đảm bảo nguồn tài trợ dài hạn cho các dự án năng lượng tái
tạo, hạ tầng xanh và công nghệ sạch.
Thứ tư, tái cấu trúc tài chính công là yếu tố then chốt để nâng cao tính minh bạch,
giảm thất thoát ngân sách và tối ưu hóa hiệu quả quản lý tài chính. Bằng cách áp dụng
các cơ chế giám sát chặt chẽ, cải thiện hệ thống báo cáo và thúc đẩy trách nhiệm giải
trình, Nhà nước có thể đảm bảo rằng các nguồn lực được sử dụng đúng mục đích, tạo
điều kiện thuận lợi cho việc triển khai các chương trình phát triển kinh tế tuần hoàn mà
không gây thất thoát hoặc lãng phí.
Thứ năm, tạo động lực cho khu vực tư nhân đổi mới sáng tạo phát triển kinh tế
bền vững. Các chính sách tài chính công linh hoạt, như hỗ trợ tín dụng xanh, quỹ đầu tư
bền vững và ưu đãi thuế cho doanh nghiệp hoạt động theo mô hình kinh tế tuần hoàn,
sẽ tạo động lực cho khu vực tư nhân tham gia vào quá trình chuyển đổi. Điều này không
chỉ giúp phát triển các ngành công nghiệp tái chế, năng lượng tái tạo mà còn mở rộng
thị trường lao động xanh, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.
329
Như vậy, tái cấu trúc tài chính công không chỉ giúp Việt Nam quản lý tài chính
hiệu quả hơn mà còn là nền tảng để thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, hướng tới một mô
hình phát triển bền vững, thân thiện với môi trường và có khả năng thích ứng với những
thách thức toàn cầu
III. Thực tiễn tái cấu trúc tài chính công hướng tới kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam
Việt Nam đang từng bước chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn thông qua các
chiến lược phát triển bền vững, trong đó tài chính công đóng vai trò quan trọng trong
việc định hướng và hỗ trợ các mô hình sản xuất, tiêu dùng thân thiện với môi trường.
Tuy nhiên, thực tiễn triển khai vẫn còn gặp nhiều thách thức do cơ chế tài chính công
chưa thực sự tối ưu để thúc đầy kinh tế tuần hoàn.
Trước hết, tái cấu trúc tài chính công giúp tái phân bổ ngân sách nhà nước theo
hướng ưu tiên vào các lĩnh vực có tác động tích cực đến môi trường như năng lượng tái
tạo, xử lý chất thải và tái chế tài nguyên. Theo bộ Kế hoạch và Đầu tư (2024), khoảng
30% tổng vốn đầu tư công giai đoạn 2021-2025 đã được phân bổ vào các dự án xanh
như metro Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, các nhà máy điện gió, điện mặt trời. Việc gia tăng
chi tiêu công vào các ngành này sẽ tạo động lực cho khu vực tư nhân mạnh mẽ hơn vào
các giải pháp tuần hoàn.
Việt Nam cũng đang tích cực cải cách thuế và các công cụ tài khóa để thúc đẩy
kinh tế tuần hoàn, đang trong quá trình xây dựng cơ chế định giá carbon và chuẩn bị
triển khai hệ thống giao dịch phát thải. Một trong những phương án được đề xuất là lồng
ghép thuế carbon vào phí bảo vệ môi trường đã được xây dựng và có thể ban hành trước
năm 2026 để phù hợp với chính sách CBAM của EU, giúp doanh nghiệp Việt Nam
không bị ảnh hưởng tiêu cực khi xuất khẩu vào thị trường này. Trong vòng 10 năm
(2012-2021), thu thuế bảo vệ môi trường tại Việt Nam đã tăng 4,6 lần, trở thành nguồn
thu quan trọng cho ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, mức thuế này vẫn còn thấp so với
các quốc gia khác, cần được điều chỉnh để có tác động mạnh hơn trong việc giả phát
thải khí nhà kính. Việc ban hành thuế carbon sẽ giúp Việt Nam đạt được mục tiêu giảm
phát thải ròng về 0 vào năm 2050, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp giảm lượng
khí thải và sử dụng công nghệ sạch hơn.
Các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực môi trường được hưởng mức thuế
suất thu nhập doanh nghiệp ưu đãi 10% suốt đời dự án, miễn thuế tối đa 4 năm và giảm
50% thuế phải nộp trong 9 năm tiếp theo. Ngoài ra doanh nghiệp sản xuất năng lượng
tái tạo hoặc tham gia vào mô hình kinh tế tuần hoàn cũng được miễn thuế nhấp khẩu đối
với máy móc, thiết bị, nguyên liệu chưa được sản xuất trong nước. Việt Nam đã triển
khai nhiều chính sách thuế xanh để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ
sạch, năng lượng tái tạo và sản xuất bền vững. Nhờ đó, tổng công suất năng lượng tái
tạo lắp đặt đã đạt 20.670 MW, chiếm 27% tổng công suất hệ thống điện quốc gia, góp
phần đáng kể vào giảm phát thải khí nhà kính. Chính phủ cũng áp dụng chính sách thuế
330
tiêu tiêu thụ đặc biệt để khuyến khích sử dụng xe điện, ô tô chạy bằng năng lượng sinh
học nhằm giảm khí thải carbon.
Thị trường chứng khoán xanh tại Việt Nam đã hình thành và phát triển, bao gồm
cả cổ phiếu xanh và trái phiếu xanh. Các chính sách ưu đãi với thị trường chứng khoán
xanh được ban hành theo thông tư 101/2021/TT-BTC, chủ thể phát hành và nhà đầu tư
trái phiếu xanh được hưởng ưu đãi giảm 50% mức giá dịch vụ đăng lý niêm yết, quản
lý niêm yết, giao dịch, …Bên cạnh đó, Bộ Tài chính dự kiến trình các cấp có thẩm quyền
ban hành các chính sách ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân đối
với các nguồn thu nhập phát sinh từ trái phiếu xanh. Với những chính sách trên, thị
trường chứng khoán xanh ngày càng mở rộng về quy mô. Doanh nghiệp niêm yết trên
thị trường chứng khoán đang thể hiện mức cam kết cao đới với thực hiện cam kết ESG.
Theo báo cáo của PWC (2024), tỷ lệ cam kết ESG của các doanh nghiệp niêm yết là
93%, vượt mức trung bình của Việt Nam là 80%. Việt Nam là thị trường phát hành nợ
xanh lớn thứ hai ASEAN, chỉ sau Singapore. Đến tháng 6/2024, dư nợ tín dụng tại Việt
Nam đạt 650,3 nghìn tỷ VND, trong đó hơn 45% dành cho các dự án năng lượng tái tạo
và 30% cho nông nghiệp xanh. Đây là dấu hiệu tích cực trong việc hướng dòng vốn vào
các hoạt động bền vững, giảm phát thải carbon và thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn.
Mặc dù, Việt Nam đã có những nỗ lực đáng kể trong việc tái cấu trúc tài chính
công nhằm thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, nhưng vẫn còn gặp một số hạn chế như sau:
dù chính phủ đã ban hành Quyết định số 687/ QĐ-TTg năm 2022 phê duyệt Đề án Phát
triển Kinh tế Tuần hoàn, song vẫn thiếu các chính sách tài chính cụ thể để hỗ trợ doanh
nghiệp triển khai mô hình này. Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang xây dựng Nghị định về cơ
chế thử nghiệm kinh tế tuần hoàn, nhưng hiện vẫn trong giai đoạn hoàn thiện, gây ra
nhiều rào cản đối với doanh nghiệp muốn tiếp cận nguồn vốn ưu đãi hoặc chính sách hỗ
trợ tài chính. Bên cạnh đó, việc phân bổ ngân sách cho phát triển kinh tế tuần hoàn còn
thấp, trong khi các dự án liên quan đến tái chế, xử lý chất thải và hạ tầng công nghiệp
xanh vẫn gặp nhiều khó khăn về vốn. Hội nghị Thúc đẩy Kinh tế Tuần hoàn trong các
Khu Công nghiệp Việt Nam năm 2024 đã nhấn mạnh rằng dù khu công nghiệp đóng vai
trò quan trọng trong chuyển đổi xanh, nhưng sự hỗ trợ tài chính từ ngân sách nhà nước
còn hạn chế.
Hiện tại, chưa có nhiều quỹ đầu tư công hoặc chính sách ưu đãi tín dụng dành
riêng cho các doanh nghiệp tham gia vào mô hình kinh tế tuần hoàn. Các doanh nghiệp
nhỏ và vừa, vốn chiếm phần lớn trong nền kinh tế Việt Nam, gặp khó khăn khi tiếp cận
nguồn vốn xanh do thiếu bảo lãnh tín dụng hoặc ưu đãi thuế từ nhà nước. Một số chương
trình đầu tư công liên quan đến kinh tế tuần hoàn vẫn chưa đảm bảo tính minh bạch, làm
giảm hiệu quả sử dụng ngân sách nhà nước. Cơ chế giám sát tài chính công cần được
cải thiện để đảm bảo nguồn lực tài chính thực sự được phân bổ hiệu quả và tránh lãng
phí. Nhìn chung, Việt Nam đang từng bước thực hiện tái cấu trúc tài chính công để hỗ
331
trợ kinh tế tuần hoàn, nhưng cần nhiều cải cách hơn nữa để thúc đẩy sự phát triển bền
vững và hiệu quả hơn trong tương lai.
IV. Đề xuất giải pháp tái cấu trúc tài chính công để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế
tuần hoàn tại Việt Nam
Để đạt được mục tiêu phát triển kinh tế tuần hoàn và thực hiện cam kết giảm phát
thải ròng bằng 0 vào năm 2050, Việt Nam cần đẩy mạnh cải cách tài chính công theo
hướng xanh hóa, nâng cao hiệu quả thuế môi trường, thúc đẩy đầu tư bền vững và phát
triển các cơ chế tài chính hỗ trợ doanh nghiệp
Thứ nhất, cải thiện hệ thống thuế theo hướng khuyến khích doanh nghiệp xanh.
Cụ thể, Việt Nam áp dụng thuế xanh, đánh thuế cao hơn đối với các doanh nghiệp gây
ô nhiễm môi trường và giảm thuế đối với các doanh nghiệp sử dụng nguyên vật liệu tái
chế. Nghiên cứu sửa đổi, bổ sung theo hướng mở rộng đối tượng chịu thuế bảo vệ môi
trường nhằm bao phủ được các nguồn gây tổn hại cho môi trường. Thuế bảo vệ môi
trường cần phải hướng đến các chủ thể gây ô nhiễm, các hành vi ô nhiễm chính xác nhất,
bao quát được các nguồn gốc ô nhiễm; xác định mức thuế suất phù hợp đối với các loại
hàng hóa thuộc diện chịu thuế bảo vệ môi trường, đảm bảo thực hiện hiệu quả nguyên
tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”.
Thứ hai, có những chính sách ưu đãi tài chính cho các doanh nghiệp xanh. Chính
phủ cần đưa ra các chính miễn, giảm thuế thu nhập doanh nghiệp hoặc thuế nhập khẩu
đối với các doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ tái chế, năng lượng tái tạo và các mô
hình kinh tế tuần hoàn. Bên cạnh thuế, việc phát triển chương trình tín dụng xanh cũng
là một giải pháp hiệu quả. Các ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính cung cấp các
khoản vay với lãi suất ưu đãi cho doanh nghiệp thực hiện sản xuất sạch, tái chế nguyên
vật liệu và sử dụng công nghệ tiết kiệm năng lượng. Điều này, sẽ giúp giảm bớt gánh
nặng tài chính cho các doanh nghiệp muốn chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn.
Thứ ba, tăng cường đầu tư công xanh. Phân bổ ngân sách nhà nước cho các dự án
xử lý chất thải, tái chế rác thải nhựa và xây dựng hạ tầng giao thông xanh. Lồng ghép
các tiêu chí phát triển bền vững vào kế hoạch đầu tư công trung hạn và dài hạn. Khuyến
khích sự tham gia của khu vực tư nhân thông qua các dự án hợp tác công tư trong lĩnh
vực năng lượng tái tạo, đô thị thông minh và nông nghiệp hữu cơ.
Thứ tư, hoàn thiện các quy định về mua sắm công xanh, chẳng hạn hoàn thiện các
quy định ưu tiên mua sắm sản phẩm dán nhãn sinh thái, nhãn năng lượng trong Luật
Đấu thầu, Luật đầu tư công hoặc ban hành quy chế mua sắm công xanh đối với các sản
phẩm thân thiện với môi trường; trong đó, (i) quy định rõ các đối tượng sản phẩm bắt
buộc thực hiện mua sắm công xanh, các sản phẩm xanh được ưu tiên mua sắm, các ưu
đãi khuyến khích đối với hoạt động mua sắm các sản phẩm xanh; (ii) quy định cơ chế
báo cáo, giám sát hàng năm đối với hoạt động mua sắm công xanh