TĂNG TRƯỞNG CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA
TẠI VIỆT NAM - VAI TRÒ CỦA XUẤT KHẨU
Lê Thị Thanh Ngân1
Tóm tắt: Nghiên cứu nhằm mục đích xem xét tác động của xuất khẩu đối với
tăng trưởng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa của Việt Nam thông qua số liệu
về 36.053 doanh nghiệp trên 24 lĩnh vực sản xuất từ Điều tra doanh nghiệp hàng
năm của Tổng cục Thống kê Việt Nam (GSO) giai đoạn 2014-2019. Để giải quyết
vấn đề phương sai thay đổi, tự tương quan và nội sinh của mô hình, bài viết sử
dụng phương pháp hồi quy OLS với phương pháp sai số chuẩn mạnh và GMM
hệ thống. Theo kết quả nghiên cứu, việc tham gia xuất khẩu của các doanh
nghiệp nhỏ và vừa có liên quan tích cực đến tăng trưởng về doanh số và tổng tài
sản. Tăng trưởng doanh thu của các doanh nghiệp xuất khẩu lớn hơn 36,5% so
với doanh nghiệp không xuất khẩu. Tốc độ tăng tổng tài sản của doanh nghiệp
xuất khẩu lớn hơn 19% so với tốc độ tăng trưởng của các doanh nghiệp không
xuất khẩu. Kết quả nghiên cứu cho thấy tầm quan trọng của hoạt động xuất khẩu
đối với tăng trưởng doanh nghiệp tại các nền kinh tế đang chuyển đổi như Việt
Nam. Dựa trên kết quả nghiên cứu, tác giả cũng đưa ra các khuyến nghị khác
bao gồm: tăng cường hỗ trợ tiếp cận tín dụng, lựa chọn hình thức pháp lý phù
hợp và nâng cao trình độ cho chủ doanh nghiệp.
Từ khóa: GMM, SME, tăng trưởng, xuất khẩu.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Các doanh nghiệp nhỏ và vừa đóng vai trò quan trọng trong nền kinh
tế của mỗi quốc gia trên toàn thế giới. Sự phát triển của doanh nghiệp nhỏ
và vừa được xem là cách thức để đẩy nhanh việc hoàn thành các mục tiêu
kinh tế xã hội (Cook và Nixson, 2000). Tăng trưởng luôn là mục tiêu hàng
đầu của các doanh nghiệp nhỏ và vừa nhằm hướng tới mục tiêu phát triển
bền vững bởi tăng trưởng làm tăng khả năng tồn tại của doanh nghiệp
1 Trường Đại học Ngoại thương Cơ sở II.
Tác giả liên hệ. Email: lethithanhngan.cs2@ftu.edu.vn
232
KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ DÀNH CHO CÁC NHÀ KHOA HỌC TRẺ KHỐI TRƯỜNG KINH TẾ VÀ KINH DOANH...
(Freeman và cộng sự, 1983). Do đó, nhiều nghiên cứu đã được thực hiện
để xác định các yếu tố tác động tới tăng trưởng doanh nghiệp nhỏ và vừa.
Nhiều nghiên cứu đã sử dụng dữ liệu về các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên
toàn thế giới để xem những đặc điểm nào của doanh nghiệp có tác động
tới tăng trưởng của doanh nghiệp. Khi bàn đến các đặc điểm kinh doanh,
việc tiếp cận thị trường nước ngoài thường được coi là một yếu tố quan
trọng trong việc nâng cao tốc độ tăng trưởng của doanh nghiệp (Nam &
Bảo Trâm, 2021). Xuất khẩu là hình thức thâm nhập thị trường quốc tế
được các doanh nghiệp nhỏ và vừa sử dụng rộng rãi nhất hiện nay do mức
độ rủi ro thấp, không đòi hỏi doanh nghiệp phải đầu tư nguồn nhân lực và
tài chính ở mức cao so với các phương thức khác.
Với sự phổ biến của hoạt động xuất khẩu, các nghiên cứu về tác
động của xuất khẩu tới tăng trưởng của doanh nghiệp nhỏ và vừa đã
thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trên toàn thế giới. Nhằm
cung cấp bằng chứng thực nghiệm về tác động của xuất khẩu tới tới tăng
trưởng doanh nghiệp, các nhà khoa học đã nghiên cứu mối quan hệ này
trong bối cảnh ở nhiều quốc gia khác nhau. Trong đó, phải kể đến các
nghiên cứu tại Ý của Castellani (2002) và Di Cintio và cộng sự (2017),
tại Anh của Robson và Bennett (2000), tại Canada của Baldwin và Gu
(2003), tại Đức của Wagner (2002), tại Tây Ban Nha của Golovko và
Valentini (2011) và của Farinas và Martín-Marcos (2007), tại Nhật Bản
của Lu và Beamish (2006), tại Trung Quốc của Kraay (2002) hay Yang
và Tsou (2020), tại Đài Loan của Liu và cộng sự (1999), tại châu Phi
của Esaku (2021). Tuy nhiên, các nghiên cứu này lại không đạt sự đồng
thuận, thậm chí nhiều nghiên cứu có kết quả trái ngược ngay trong cùng
một quốc gia. Vẫn còn nhiều tranh luận về những tác động của xuất
khẩu tới tăng trưởng doanh nghiệp (Wagner, 2012). Một số nghiên cứu
đã xác nhận tác động tích cực của xuất khẩu tới tăng trưởng như nghiên
cứu của Kraay (2002), Blalock và Gertler (2004), Lu and Beamish
(2006). Trong khi đó, nhiều nghiên cứu không tìm thấy bằng chứng về
tác động của xuất khẩu tới tăng trưởng doanh nghiệp (Liu và cộng sự,
1999; Aw và cộng sự, 2000; Hahn, 2005) hoặc cho rằng hoặc cho rằng
lợi ích xuất khẩu đem lại cho doanh nghiệp phụ thuộc vào các đặc điểm
về ngành (Q. Ngo & Tran, 2020), loại hình doanh nghiệp (Park, 2011)
và mức độ quốc tế hóa của doanh nghiệp (Kafouros và cộng sự, 2008).
233
Phần 1. QUẢN TRỊ KINH DOANH
Lược khảo các nghiên cứu tiền nhiệm, tác giả nhận thấy số lượng
các nghiên cứu về vai trò của xuất khẩu đối với tăng trưởng của các
doanh nghiệp nhỏ và vừa còn hạn chế trong khi đây là bộ phận doanh
nghiệp chiếm đa số tại bất cứ quốc gia nào trên thế giới nhưng lại đặc
trưng bởi quy mô hạn chế, năng suất thấp và mức độ quốc tế hóa thấp.
Hơn nữa, một số nghiên cứu được đề cập ở trên có những hạn chế về
phương pháp nghiên cứu khi không xử lý được vấn đề nội sinh trong
mô hình tăng trưởng hoặc có đề cập đến vấn đề nội sinh trong mô hình
của họ nhưng vẫn dùng các phương pháp ước lượng truyền thống như
mô hình hồi quy tác động cố định và tác động ngẫu nhiên (Ngo &
Nguyen, 2020). Để khắc phục hiện tượng này, tác giả sử dụng phương
pháp hồi quy GMM hệ thống hai bước nhằm giải quyết vấn đề khuyết
tật của mô hình.
Ngoài ra, tại Việt Nam, chưa có nhiều nghiên cứu về ảnh hưởng của
hoạt động xuất khẩu với tăng trưởng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Tác
giả cho rằng bối cảnh Việt Nam hấp dẫn bởi vì, kể từ sau “Đổi mới” vào
năm 1986, nước ta đã trải qua một quá trình tái cơ cấu đáng kể. Việt Nam
nổi tiếng là một trong những nền kinh tế mở nhất thế giới, với việc tham
gia tích cực vào một số hiệp định thương mại quốc tế. Việt Nam cũng đang
theo đuổi mô hình tăng trưởng hướng vào xuất khẩu. Do vậy, rất cần các
nghiên cứu thực nghiệm nhằm kiểm định tác động của xuất khẩu đối với
tăng trưởng doanh nghiệp. Kết quả các nghiên cứu này có ý nghĩa quyết
định trong việc đánh giá liệu Chính phủ Việt Nam có nên tập trung phần lớn
nguồn lực để thúc đẩy xuất khẩu như hiện nay hay không.
2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Vai trò của xuất khẩu tới tăng trưởng của doanh nghiệp được đề
cập tới trong nhiều học thuyết kinh tế trong đó không thể không kể đến
lý thuyết tăng trưởng doanh nghiệp được phát triển bởi Penrose (1959).
Học thuyết tăng trưởng của Penrose cho rằng để tăng trưởng doanh
nghiệp phải sử dụng hiệu quả các nguồn lực của mình. Theo đó, doanh
nghiệp là tập hợp của các nguồn lực, chuyên biệt và đặc trưng của riêng
nó. Tăng trưởng của doanh nghiệp được quyết định bởi sự đa dạng và số
lượng nguồn lực doanh nghiệp có thể sử dụng để phát triển. Xuất khẩu
234
KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TẾ DÀNH CHO CÁC NHÀ KHOA HỌC TRẺ KHỐI TRƯỜNG KINH TẾ VÀ KINH DOANH...
chính là ᴄhiến lượᴄ phát triển ᴠượt ra ngoài thị trường hiện tại nhưng
vẫn trong phạm ᴠi năng lựᴄ ᴠà mạng lưới giá trị ᴄủa tổ ᴄhứᴄ. Bằng cách
xuất khẩu các sản phẩm hoặc dịch vụ truyền thống của doanh nghiệp
vào các thị trường mới, doanh nghiệp có thể tạo ra sức mạnh tổng hợp
(synergy) cho mình (Ansoff, 1965). Theo Wernerfelt (1984), vị thế của
doanh nghiệp trên thị trường phụ thuộc vào quyền sở hữu các nguồn lực
khan hiếm của doanh nghiệp. Học thuyết nguồn lực (Resource Based
View) của Wernerfelt cho rằng một nguồn lực phải có bốn thuộc tính
để tạo ra khả năng cạnh tranh bền vững cho doanh nghiệp (1) nó phải
có giá trị; (2) nó phải hiếm trong số đối thủ cạnh tranh hiện tại và tiềm
năng; (3) nó không thể bị bắt chước một cách hoàn hảo; và (4) không
thể có một nguồn lực tương đương có thể thay thế nó (Barney, 1991).
Và xuất khẩu có thể giúp giải quyết tình trạng khan hiếm nguồn lực của
các doanh nghiệp ở khía cạnh nó không chỉ đơn giản là hành động sản
xuất hàng hóa và bán ra nước ngoài mà cũng là một cách để tích lũy
kinh nghiệm, kiến thức học hỏi được từ những người mua nước ngoài
như: chuyển giao thiết kế, phương thức kiểm soát chất lượng hay tư vấn
kỹ thuật từ người mua. Ngoài ra, trong thuyết thương mại mới, Melitz
(2003) cho rằng có sự phân bổ lại các yếu tố sản xuất trong các ngành
từ các doanh nghiệp trong nước đến các doanh nghiệp định hướng xuất
khẩu có năng suất cao hơn. Cho dù chúng ta sử dụng lý thuyết thương
mại cổ điển hay hiện đại, các nhà kinh tế học vẫn đánh giá cao lợi ích
tăng trưởng dài hạn từ thương mại quốc tế khi mà các nguồn lực của
doanh nghiệp được sử dụng hiệu quả hơn.
Mặc dù các lý thuyết nền đều ủng hộ tác động tích cực của xuất khẩu
tới tăng trưởng doanh nghiệp nhưng các nghiên cứu thực nghiệm lại cung
cấp các kết luận ngược chiều. Một mặt, các nghiên cứu cho rằng xuất
khẩu có tác động cùng chiều tới tăng trưởng doanh nghiệp. Xuất khẩu
được coi là một phương thức thâm nhập thị trường rất phù hợp đối với
các doanh nghiệp nhỏ và vừa do phương thức này đòi hỏi mức độ cam
kết về nguồn lực và tài chính tương đối thấp, dễ dàng rút lui nên rủi ro ở
mức thấp (Golovko và Valentini, 2011; Deresky và Christopher, 2015).
Thêm vào đó, xuất khẩu giúp doanh nghiệp đạt được lợi thế kinh tế theo
quy mô, tức là lợi thế kinh tế có được nhờ vào sản xuất trên quy mô lớn.
235
Phần 1. QUẢN TRỊ KINH DOANH
Bằng cách xuất khẩu, doanh nghiệp có thể tăng số lượng hàng bán ra,
phân bổ chi phí cố định trên một lượng lớn sản phẩm, làm giảm giá thành
sản phẩm. Ngoài ra, nhờ xuất khẩu, doanh nghiệp tiếp thu được các kiến
thức từ đối thủ cạnh tranh, từ người mua tại nước ngoài và từ đó tạo ra các
đổi mới, cải tiến trong doanh nghiệp, tạo tiền đề cho tăng trưởng (Blalock
& Gertler, 2004; Kraay, 2002). Mặt khác, nhiều nghiên cứu lại cho rằng
xuất khẩu tiềm ẩn nhiều rủi ro do doanh nghiệp phải đối mặt với nhiều đối
thủ cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Xuất khẩu có thể phải đối mặt với
nhiều rủi ro do phải gánh chịu các rào cản thương mại mà phía nước đối
tác tạo dựng lên (Liu và cộng sự 1999b; Di Cintio và cộng sự, 2017). Lợi
ích của việc học hỏi từ xuất khẩu cũng không tìm thấy ở một số nghiên
cứu vì các tác giả cho rằng doanh nghiệp trong các nghiên cứu của họ đã
đạt được trình độ phát triển nhất định.
Tác giả cho rằng do ảnh hưởng của đặc điểm về trình độ phát triển
kinh tế của các quốc gia và tính thời điểm của nghiên cứu mà xuất khẩu
tác động tới tăng trưởng doanh nghiệp ở các nghiên cứu với mức độ
khác nhau. Xuất phát từ đặc điểm của nền kinh tế Việt Nam, năng lực
và trình độ công nghệ của doanh nghiệp trong nền kinh tế nói chung và
doanh nghiệp nhỏ và vừa nói riêng còn thấp. Việc tham gia sâu rộng
vào chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ là cơ hội tốt để doanh nghiệp cọ sát, học
hỏi và phát triển. Hơn nữa, trong những năm qua Việt Nam rất tích cực
tham gia đàm phán, ký kết các hiệp định thương mại song phương và
đa phương các đối tác trong khu vực và trên thế giới nhằm tạo điều kiện
thuận lợi cho doanh nghiệp xuất khẩu. Bằng cách lý giải này, tác giả
ủng hộ quan điểm của Golovko & Valentini (2011); Lafuente và cộng
sự. (2018); Pham & Nam (2020) và đề xuất giả thuyết nghiên cứu: Xuất
khẩu tác động tích cực đến tăng trưởng doanh nghiệp.
3. MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. Mô hình nghiên cứu
Trong nghiên cứu này, mô hình thực nghiệm để đánh giá vai trò của
xuất khẩu đối với tăng trưởng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa được xây
dựng dựa theo nghiên cứu của Castellani (2002) và có dạng sau: