ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
133
THÚC ĐẨY ĐẦU TƯ CỦA HỘ KINH DOANH CÁ THỂ PHI NÔNG NGHIỆP
TẠI HÀ NỘI
Hoàng Thu Hà
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Với mẫu nghiên cứu gồm 150 hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp tại Hà Nội, áp
dụng kỹ thuật EFA và hồi quy logistic, bài viết này cho thấy 3/5 nhóm nhân tố được kiểm định
có tác dụng thúc đẩy hộ kinh doanh cá thể tăng cường đầu tư bao gồm: Khả năng được thị
trường chấp nhận, Hỗ trợ của Nhà nước và Khả năng mở rộng thị trường. Khi các nhân tố
này được cải thiện, hộ kinh doanh sẽ tăng cường đầu tư, đáp ứng nhiều hơn nhu cầu tiêu
dùng của dân cư đô thị, tạo việc làm và góp phần tăng trưởng GDP của thành phố.
Từ khóa: Đầu tư, hộ kinh doanh cá thể, Việt Nam
PROMOTING INVESTMENT OF NON-AGRICULTURAL
INDIVIDUAL BUSINESS HOUSEHOLDS IN HANOI
Abstract
Applying EFA and logistic regression in a sample of 150 non-agricultural individual
households in Hanoi, the authors explored that three factors impacted on household’s
investment are Market acceptance, State support and Market expansion ability. If these
factors are improved, households will increase the size of investment, so that they can meet
the consumption demand of urban residents, create jobs, as well as contribute to GDP of
Hanoi.
Key words: Investment, Households, Vietnam
1. Giới thiệu
Hộ kinh doanh cá thể là đặc điểm điển hình của nền kinh tế Việt Nam và có lịch sử
phát triển lâu hơn bất kỳ loại hình doanh nghiệp chính thức nào (Truong và cộng sự, 2013).
Nhờ số lượng lớn, loại hình sản xuất kinh doanh phong phú, có mặt khắp các địa phương, các
hộ kinh doanh cá thể đã có những đóng góp nhất định vào sự phát triển của đất nước. Tuy
nhiên, hiện tại, quy mô đầu tư phát triển của hộ kinh doanh cá thể còn rất nhỏ bé, ảnh hưởng
trực tiếp tới kết quả kinh doanh cũng như quá trình chuyển lên hình thức doanh nghiệp tư
nhân (chính thức, chuyên nghiệp và hiệu quả hơn). Điều này phần nào gây lãng phí nguồn lực
và ảnh hưởng tới mục tiêu tăng trưởng và phát triển kinh tế đất nước. Do đó, cần thiết làm rõ
những nhân tố thúc đẩy quyết định đầu tư của hộ kinh doanh cá thể, tạo cơ sở khoa học cho
134
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
các biện pháp quản lý, chính sách hỗ trợ phù hợp, đặc biệt với nhóm hộ kinh doanh cá thể phi
nông nghiệp tại thành thị (đang chưa được quan tâm nghiên cứu như nhóm DN tư nhân hoặc
hộ kinh doanh cá thể nông nghiệp tại nông thôn).
Theo khảo sát của các tác giả, hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp trên địa bàn Hà
Nội chiếm khoảng 28,5% tổng số hộ trên vùng đồng bằng sông Hồng nhưng quy mô rất nhỏ,
tổ chức sản xuất kinh doanh giản đơn, mang tính gia đình trong một phạm vi hẹp, gần như
không áp dụng bất kỳ công nghệ tiên tiến nào vào sản xuất kinh doanh. Quy mô đầu tư cũng
nhỏ bé với số tiền đầu tư mới hàng tháng tại các hộ dao động từ 2 triệu VND đến lớn nhất là
1,5 tỷ VND/tháng, chủ yếu nhằm duy trì hoạt động hơn là phát triển lên một cấp độ mới.
Những hạn chế này đang khiến các hộ gặp rất nhiều khó khăn khi gặp phải sự cạnh tranh của
các doanh nghiệp. Tuy vậy, với số lượng đông đảo và khả năng cung cấp việc làm cho lượng
lớn lao động trình độ thấp, loại hình kinh doanh này vẫn cần được hỗ trợ để tồn tại trên địa
bàn. Do đó, một nghiên cứu khoa học để xác định các nhân tố thúc đẩy quyết định đầu tư của
hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp tại Hà Nội là cần thiết.
Vì những lý do trên, bài báo này được thực hiện để trả lời câu hỏi những nhân tố thúc
đẩy quyết định đầu tư của hộ kinh doanh cá thể tại thành phố Hà Nội. Đồng thời, do các hộ
kinh doanh cá thể không có hệ thống ghi chép để theo dõi số liệu định lượng đầy đủ và chính
xác, xuất phát từ sự hạn chế về điều kiện cơ sở vật chất, năng lực quản lý hoặc cố tình không
cung cấp số liệu để trốn tránh nghĩa vụ thuế đối với nhà nước, nên nghiên cứu này chỉ tập
trung vào nhân tố định tính. Kết quả nghiên cứu từ bài báo có tác dụng lan tỏa tới nhiều đô thị
khác trên cả nước như Đà Nẵng, Hải Phòng, Hồ Chí Minh… cũng như các nước trong khu
vực có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam (Lào, Campuchia, Philipines, Malaysia…).
2. Tổng quan nghiên cứu
Trên thế giới, khi đề cập tới hình thức cá nhân kinh doanh hoặc kinh doanh một chủ,
một số nhà khoa học đã chỉ ra những nhân tố định lượng ảnh hưởng tới quyết định đầu tư của
nhóm này gồm quy mô vốn, số lao động, lợi nhuận bình quân… (xem Das, 2012; Bialowolski
and Bialowolski, 2013). Ngoài ra, dựa trên phương pháp điều tra bảng hỏi, nhiều tác giả giả
đã phát hiện một số nhóm nhân tố định tính ảnh hưởng tới đầu tư của DN nói chung, cụ thể
như sau:
* Nhóm yếu tố về hệ thống luật pháp và chính sách
Hệ thống Luật pháp: Các hộ kinh doanh cá thể sẽ ra quyết định đầu tư khi hệ thống
luật pháp đảm bảo vững chắc quyền lợi và tài sản của họ, giúp họ giảm thiểu rủi ro, giảm các
chi phí hành chính cũng như các chi phí kinh doanh cần thiết. Khi nghiên cứu về vai trò của
hộ sản xuất kinh doanh cá thể và khu vực phi chính thức tại Việt Nam, Doumer và cộng sự
(2017) đã khuyến nghị đưa khu vực hộ sản xuất kinh doanh cá thể vào trong mô hình tăng
trưởng mới. Và một trong những giải pháp cần thiết là hoàn thiện cơ sở pháp lý nhằm định
hướng và hỗ trợ cho sự phát triển của các hộ kinh doanh nhỏ lẻ này. Tương tự, CIEM (2017)
khi khảo sát các hộ kinh doanh ở Việt Nam cũng khẳng định hệ thống luật pháp có vai trò rất
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
135
quan trọng trong việc điều tiết, thúc đẩy hoạt động đầu tư kinh doanh của các hộ kinh doanh
hiện nay tại Việt Nam.
Thủ tục hành chính: Thực tế cho thấy rằng thủ tục hành chính phức tạp, tham nhũng,
cửa quyền luôn là những vấn đề nhức nhối tại các quốc gia đang phát triển. World Bank
(2005) đã chứng minh rằng các doanh nghiệp đều coi việc thực thi kém các văn bản pháp luật,
chính sách và dịch vụ công của các tổ chức chính quyền là hạn chế nghiêm trọng, ảnh hưởng
bất lợi đến hiệu quả hoạt động đầu tư. Các thủ tục hành chính chồng chéo, phức tạp, kém
minh bạch đang góp phần triệt tiêu các cơ hội đầu tư kinh doanh tiềm năng của hộ kinh doanh
cá thể.
Chính sách hỗ trợ và ưu đãi: Khi bàn về “Kinh tế hộ gia đình”, tác giả Burns (1977)
cho rằng để các hộ kinh doanh này phát triển lành mạnh và ổn định thì hỗ trợ của Chính phủ
về thuế thu nhập là nhân tố quan trọng hàng đầu. Ayele (2006) cũng chỉ ra rằng chính sách ưu
đãi của chính quyền địa phương ở Ethiopia bao gồm: hỗ trợ vốn lãi suất thấp, bảo lãnh vay
vốn, trợ cấp tài chính và các hỗ trợ khác về lao động, đất đai… có ảnh hưởng tích cực tới việc
quyết định vị trí đầu tư, gia tăng quy mô đầu tư và ngành nghề đầu tư của doanh nghiệp vừa
và nhỏ. Kết quả nghiên cứu tương tự được Storey và cộng sự (2016) phát hiện tại các công ty
tư nhân nhỏ của Anh.
Định hướng đầu tư của nhà nước: khi các đơn vị kinh doanh thiếu thông tin thị trường
hoặc kinh nghiệm kinh doanh, họ sẽ có xu hướng đầu tư ít hơn (Liu và Pang, 2009). Do đó,
nếu nhà nước hỗ trợ cung cấp một hệ thống các thông tin định hướng bao gồm cả dự báo cung
cầu thị trường trong và ngoài nước, xu hướng phát triển của các ngành, lĩnh vực, quy luật của
thị trường… DN sẽ có cơ sở ra quyết định đầu tư chính xác hơn. Từ Quang Phương (2012)
xác nhận định hướng đầu tư tốt sẽ có tác dụng kích thích đầu tư tư nhân. Ở khu vực nông thôn
của các nước Mỹ La Tinh, tình trạng thông tin bất cân xứng, thiếu thị trường tín dụng và bảo
hiểm đã cản trở không nhỏ hoạt động đầu tư của các hộ kinh doanh nhỏ (Janvry và Sadoulet,
2000).
* Nhóm nhân tố điều kiện sản xuất kinh doanh
Khả năng tiếp cận nguồn lực tài chính: Asante (2010) đã xác nhận vấn đề tín dụng có
ảnh hưởng quan trọng tới quyết định đầu tư của khu vực kinh tế tư nhân tại Ghana. Tương tự,
Rosarivà cộng sự (2016) khẳng định việc phân bổ tín dụng và hỗ trợ vốn làm tăng sản xuất,
chi tiêu tiêu dùng và đầu tư của các nông hộ tại Indonesia. Theo cách tiếp cận ngược lại, Ali
và cộng sự (2014) đã chứng minh việc hạn chế tín dụng đã làm giảm 6,3% khả năng tham gia
vào các hoạt động kinh doanh phi nông nghiệp của hộ gia đình tại Rwanda- một trong những
quốc gia đông dân nhất của Châu Phi. Điều này cũng ngụ ý rằng cần phải điều chỉnh chính
sách tín dụng và hỗ trợ vốn cho hộ kinh doanh và coi đó là yếu tố thúc đẩy hành vi đầu tư của
họ.
Khả năng tiếp cận mặt bằng kinh doanh: Đặc thù của hộ cá thể là sản xuất kinh doanh
trên mặt bằng gia đình sẵn có, hoặc đi thuê với diện tích hạn chế, bị chia nhỏ cùng với nhiều
136
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
hộ kinh doanh khác. Do vậy, nếu hộ muốn ra quyết định đầu tư mở rộng hoặc đầu tư theo
chiều sâu với công nghệ sử dụng hiện đại hơn đòi hỏi phải có mặt bằng kinh doanh đủ rộng.
Yếu tố này đã được Galan và cộng sự (2007) phát hiện tại các công ty đa quốc gia của Tây
Ban Nha, thể hiện bằng tác động thuận chiều của biến số Dễ dàng tiếp cận đất đai với quyết
định đầu tư của DN. Cùng quan điểm đó, Mwanza (2011) cho thấy thu nhập của hộ kinh
doanh ở nông thôn Zambia càng cao khi diện tích đất của hộ càng lớn.
Chi phí sản xuất: theo Dunning (1977), mọi chủ đầu tư đều bị thôi thúc tìm kiếm các
đầu vào giá rẻ, sẵn có và lâu dài. Nếu chi phí sản xuất lớn, hoạt động đầu tư sẽ trở nên khó
khăn hơn, đồng nghĩa khả năng ra quyết định đầu tư sẽ giảm sút. Trong nghiên cứu của Lu
and Yang (2007), quyết định đầu tư của các doanh nghiệp logistic quốc tế tại Đài Loan chịu
ảnh hưởng của chi phí đất đai, chi phí lao động, thuế. Tương tự Galan và cộng sự (2007) cũng
chứng minh được yếu tố chi phí (chi phí lao động, chi phí vận chuyển, hậu cần, chi phí
nguyên liệu, năng lượng, nước) có ảnh hưởng đáng kể tới quyết định đầu tư hay không và quy
mô ra sao của các doanh nghiệp tại Tây Ban Nha.
Khả năng tiếp cận công nghệ hiện đại: Khi nghiên cứu về vai trò của khoa học và
công nghệ đối với sự phát triển của doanh nghiệp tỉnh Bình Phước, Việt Nam, Nguyễn Thị
Lan Hương (2016) nhấn mạnh để nâng cao năng lực sản xuất kinh doanh, năng lực cạnh tranh
của các doanh nghiệp nhất thiết phải nghiên cứu, áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ,
khoa học kỹ thuật vào sản xuất kinh doanh. Mặc dù sản xuất kinh doanh quy mô nhỏ, phương
thức giản đơn nhưng trong thời đại 4.0, các hộ kinh doanh cá thể cũng cần đổi mới mô hình,
cách thức tổ chức hoạt động để nâng cao năng lực cạnh tranh, tiếp cận với thị trường nhanh và
rẻ nhất.
* Nhóm nhân tố về thị trường
Giá bán sản phẩm: Do nguồn lực đầu tư hạn chế nên các DN tư nhân siêu nhỏ và hộ
kinh doanh cá thể thường dựa vào giá bán từng loại sản phẩm như một chỉ báo để định hướng
phân bổ đầu tư. Các nghiên cứu về DN tại Việt Nam của Phạm Lê Thông và cộng sự (2008),
Lê Bảo Lâm và Lê Văn Hưởng (2016) đều cho thấy đầu tư của DN phụ thuộc vào tăng trưởng
của doanh thu và lợi nhuận trước thuế.
Khả năng cạnh tranh của hộ đối với các đối thủ cạnh tranh hiện đại: ở thành thị, hộ
kinh doanh cá thể là hình thức kinh doanh nhỏ, phục vụ trực tiếp nhu cầu các sản phẩm tiêu
dùng thiết yếu của các hộ dân tại các khu dân cư. Vì vậy, đối thủ cạnh tranh trực tiếp cả các
hộ là mạng lưới các siêu thị, cửa hàng tiện ích ngày càng phát triển rộng khắp tại các nước
đang phát triển. Galan và cộng sự (2007) khẳng định khả năng cạnh tranh tốt sẽ thúc đẩy
quyết định đầu tư của các doanh nghiệp tại Tây Ban Nha.
Khả năng hộ mở rộng thị trường sang địa bàn khác: Gangopadhyay và Hatchondo
(2009) nghiên cứu hành vi đầu tư kinh doanh của hộ gia đình tại Mỹ đã cho thấy đầu tư của
hộ gia đình có tương quan với sản lượng trong tương lai nhiều hơn so với hiện tại và trong
quá khứ. Điều này hàm ý rằng khả năng mở rộng thị trường trong tương lai, đặc biệt là khả
ICYREB 2021 | Chủ đề 1: Tăng trưởng kinh tế và Toàn cầu hóa
137
năng mở rộng sang các địa bàn khác ngoài khu vực hoạt động truyền thống, có ảnh hưởng tích
cực đến quyết định đầu tư của các hộ gia đình tại quốc gia này.
* Nhóm nhân tố văn hóa xã hội
Galan và cộng sự (2007) phát hiện văn hóa xã hội cũng là một yếu tố ảnh hưởng đáng
kể đến quyết định đầu tư của DN tại Tây Ban Nha. Trong đó, yếu tố văn hóa xã hội bao gồm:
tiêu chuẩn sống của dân cư tại địa phương; thái độ của công đồng địa phương đối với hoạt
động đầu tư của DN và sự tương đồng về văn hóa giữa chủ đầu tư và địa phương. Theo quan
điểm đó, nếu các hộ kinh doanh cá thể nhận thấy hoạt động đầu tư sản xuất kinh doanh của
mình được coi trọng trong xã hội, được thừa nhận và ủng hộ bởi xã hội thì họ sẽ ra các quyết
định đầu tư mạnh mẽ hơn và ngược lại.
Như vậy, một số nhân tố định tính đã được xác nhận có ảnh hưởng tới đầu tư của DN
nói chung (gồm nhiều loại hình: công ty đa quốc gia, DN nhà nước, DN tư nhân, hộ kinh
doanh cá thể…) tại nhiều quốc gia trên thế giới với các mức độ phát triển khác nhau như Anh,
Mỹ, Tây Ban Nha, Đài Loan, Indonesia, Ghana, Rwanda, Zambia... Các nghiên cứu ở Việt
Nam về vấn đề này dù đã có nhưng tập trung vào các DN không phân biệt tính chất sở hữu
hoạt động trên cùng 1 tỉnh, hoặc riêng nhóm SMEs của cả nước hay trong một ngành nghề cụ
thể, các đối tượng này có nhiều điểm khác biệt với hộ kinh doanh cá thể. Những nghiên cứu ít
ỏi về hộ kinh doanh cá thể của Doumer và cộng sự (2017), CIEM (2017) lại mang tính chất
lập luận logic, thống kê số liệu để mô tả thực trạng, khẳng định vai trò của nhóm hộ này mà
không phân tích các nhân tố ảnh hưởng bằng mô hình định lượng khoa học. Do đó, dựa trên
tổng quan nghiên cứu, các tác giả bài báo sẽ xây dựng bảng hỏi phù hợp và kiểm định mô
hình nhằm xác nhận, phát hiện các nhân tố thúc đẩy hoặc cản trở hoạt động đầu tư của hộ
kinh doanh cá thể, gắn với đặc thù hoạt động phi nông nghiệp tại thành phố Hà Nội, Việt
Nam.
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Mẫu nghiên cứu
Mẫu nghiên cứu gồm 150 hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp thuộc khu vực nội
thành Hà Nội, kinh doanh đa dạng trong các lĩnh vực thực phẩm, hiệu thuốc, thời trang, sửa
chữa xe máy, điện tử, văn phòng phẩm, làm đẹp, quán ăn… Số lượng quan sát như vậy là đủ
tiêu chuẩn để áp dụng kỹ thuật EFA và hồi quy đa biến (Tabachnick & Fidell, 2007). Thông
tin thu thập từ phiếu trả lời đạt yêu cầu của 150 chủ hộ kinh doanh cá thể trong khoảng thời
gian từ tháng 2/2018 đến tháng 5/2018. Bảng khảo sát gồm 3 phần: Thông tin của hộ kinh
doanh; Đánh giá mức độ quan trọng theo thang đo Likert 5 về 15 nhân tố tiềm ẩn ảnh hưởng
tới quyết định đầu tư; Quyết định đầu tư của các hộ kinh doanh trong tương lai.
3.2. Kỹ thuật xử lý dữ liệu
Các kỹ thuật kiểm định chính được sử dụng là thống kê mô tả, phân tích nhân tố
(EFA) và hồi quy binary logistic bằng phần mềm SPSS 22. Đồng thời, các tác giả sử dụng các
kiểm định Kaiser – Meyer – Olkin, Bartlett’s test, Total Variance Explained, Loading Factor