Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: “An ninh Sinh viên trong thời kỳ Chuyển đổi số”
409
THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG
THẨM ĐỊNH THÔNG TIN TRÊN MẠNG XÃ HỘI CHO
SINH VIÊN
CURRENT STATUS AND SOLUTIONS TO DEVELOP
INFORMATION APPRAISAL SKILLS ON SOCIAL
NETWORKS FOR STUDENTS
ThS. Trần Minh Tú1, ThS. Trương Thanh Văn2
1Trường Đại học Kinh Tế - Tài Chính TP. Hồ Chí Minh
2Ngân hàng TMCP Ngoại Thương Việt Nam
*Tác giả liên hệ: ThS. Trần Minh Tú
(ĐTDĐ: 097.1989.784 ; Email: tutm@uef.edu.vn)
THÔNG TIN
TÓM TẮT
Từ khóa:
An ninh mạng, sinh
viên, thẩm định
Keywords:
Cyber security, students,
appraisal
Nền tảng mạng xã hội hiện nay được sử dụng rất
phổ biến với mọi lứa tuổi từ khắp nông thôn lên thành
thị. Bên cạnh những tiện ích của mạng xã hội về phát
triển tri thức, tiếp cận thông tin, hay giải trí,... thì mạng
xã hội cũng có tác động tiêu cực về vấn đề an ninh, như
là tin giả, các tiềm ẩn rủi ro trong quá trình sử dụng cơ
sở dữ liệu trong học tập. Sinh viên cần nhận thức rõ
ràng về những mối de doạ trên mạng xã hội, thẩm định
rõ ràng thông tin, vấn đề trước khi sử dụng bằng cách
hiểu rõ về luật an ninh, tham gia các khoá hướng dẫn
về an ninh mạng và trao đổi thêm với các bên liên quan
khác. Việc thẩm định thông tin là rất cần thiết, và hơn
hết cần được quan tâm bởi nhà trường. Bằng cách này,
sinh viên có thể cập nhật thêm các cách phòng tránh tin
giả, cách thẩm định thông tin một cách chuẩn xác từ
những người có nghiên cứu, có kinh nghiệm trong
thẩm định thông tin.
ABSTRACT
Social networks are commonly used by all ages
from rural to urban areas. Besides the benefits of social
networks in terms of developing knowledge, accessing
information, or entertainment,... social networks also
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: “An ninh Sinh viên trong thời kỳ Chuyển đổi số”
410
have negative impacts on security issues, such as fake
news, potential threats, etc. Hidden risks in the process
of using databases in learning. Students need to be
clearly aware of threats on social networks, clearly
evaluate information and issues before using them by
understanding security laws, and participate in
instructional courses on social network security,
meetings and discussions with other stakeholders to
have a clearer view of cybersecurity issues.
Information appraisal is very necessary, and above all
needs to be paid attention to by the school. In this way,
students can learn more ways to prevent fake news and
how to accurately evaluate information from people
who have research and experience in evaluating
information.
1. Giới thiệu
Trong thời đại cách mạng 4.0 và chuyển đổi số hiện nay, các nền tảng mạng xã
hội trực tuyến ngày càng được mở rộng và sử dụng rộng khắp với đủ mọi lứa tuổi, tác
động đến mọi mặt của xã hội, làm thay đổi thói quen tiếp nhận tri thức, kiến thức và
thông tin của mọi người, trong đó có sinh viên. Hơn nữa, sinh viên luôn phải đối mặt
với rất nhiều vấn đề liên quan đến an ninh mạng. Trong môi trường giáo dục đại học,
những nhu cầu về học liệu, sử dụng học liệu, thông tin trên mạng xã hội phục vụ cho
việc học tập, nghiên cứu, giảng dạy là rất lớn. Do đó, việc tiếp cận được những thông
tin cần thiết cho những nhu cầu này cần được chính xác hơn, nhanh chóng hơn. Tuy
nhiên, trên mạng xã hội, các vấn đề tin giả mạo, thông tin sai lệch gây ảnh hưởng rất lớn
đến những tin tức, kiến thức sinh viên tiếp nhận. Bước vào kỷ nguyên bùng nổ thông
tin, khi mà tất cả mọi người thông qua trang cá nhân đều có thể trở thành một kênh tin
tức với tốc độ chia sẻ và lan truyền nhanh làm cho việc thẩm định tính chính xác của
các thông tin trên mạng xã hội càng trở nên khó khăn hơn. Bên cạnh những nỗ lực xử
lý vấn đề tin giả đến từ công ty quản lý các nền tảng mạng xã hội và chính phủ thì người
sử dụng mạng xã hội, đặc biệt là sinh viên cần trang bị những kỹ năng để thẩm định
những thông tin tiếp cận được từ mạng xã hội. Do vậy, kỹ năng thẩm định thông tin trên
mạng xã hội cho sinh viên hiện nay là vô cùng cần thiết.
2. Cơ sở lý thuyết
2.1. Khái quát về chia sẻ và tiếp cận thông tin trên mạng xã hội
Cùng với sự phát triển của công nghệ, xu hướng sử dụng mạng xã hội ngày càng
tăng. Năm 2023, Internet Việt Nam phát triển mạnh mẽ với 77 triệu người dùng (tương
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: “An ninh Sinh viên trong thời kỳ Chuyển đổi số”
411
ứng 79,1% dân số). Trong đó, số lượng người sử dụng mạng xã hội là 70 triệu người,
chỉ tính nền tảng Facebook là 66,2 triệu người. Sự phổ biến của các nền tảng mạng xã
hội đã tác động đến nhiều mặt của cuộc sống, từ thói quen sinh hoạt, thói quen mua sắm
cho đến cách thức tiếp cận, chia sẻ thông tin (Vnetwork, 2023). Thêm vào đó, mạng xã
hội mang đến một không gian chia sẻ thông tin mới cho người dùng. Theo khoản 22,
Điều 3 Nghị định số 72/2013/NĐ-CP, ngày 15.7.2013 của Chính phủ về quản lý, cung
cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin trên mạng: “Mạng xã hội (social network) là
hệ thống thông tin cung cấp cho cộng đồng người sử dụng mạng các dịch vụ lưu trữ,
cung cấp, sử dụng, tìm kiếm, chia sẻ và trao đổi thông tin với nhau, bao gồm dịch vụ tạo
trang thông tin điện tử cá nhân, diễn đàn (forum), trò chuyện (chat) trực tuyến, chia sẻ
âm thanh, hình ảnh và các hình thức dịch vụ tương tự khác” (Trang, 2022).
2.2. Tin giả mạo
Tin giả, trong từ điển tiếng Anh và truyền thông quốc tế gọi là fake news là những
thông tin rác, sai lệch được lan truyền với mục đích lừa đảo. Theo Allcott và Gentzkow
(2017) thì bất kỳ hình thức làm sai lệch nội dung nào dù cố ý, vô ý hay nhầm lẫn đều
được xếp vào danh mục tin giả vì tác động khiến người đọc hiểu lầm. Tại Khoản 1 Điều
5 Nghị định 72/2013/NĐ-CP của Chính Phủ ngày 15/07/2023 cũng đề cập đến những
hành vi các hình vi bị cấm đối với việc cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin
trên mạng. Đó là: “a) Chống lại Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; gây
phương hại đến an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội; phá hoại khối đại đoàn kết dân
tộc; tuyên truyền chiến tranh, khủng bố; gây hận thù, mâu thuẫn giữa các dân tộc, sắc
tộc, tôn giáo; b) Tuyên truyền, kích động bạo lực, dâm ô, đồi trụy, tội ác, tệ nạn xã hội,
mê tín dị đoan, phá hoại thuần phong, mỹ tục của dân tộc; c) Tiết lộ bí mật nhà nước, bí
mật quân sự, an ninh, kinh tế, đối ngoại và những bí mật khác do pháp Luật quy định;
d) Đưa thông tin xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của tổ chức, danh dự và nhân
phẩm của cá nhân; đ) Quảng cáo, tuyên truyền, mua bán hàng hóa, dịch vụ bị cấm;
truyền bá tác phẩm báo chí, văn học, nghệ thuật, xuất bản phẩm bị cấm; e) Giả mạo tổ
chức, cá nhân và phát tán thông tin giả mạo, thông tin sai sự thật xâm hại đến quyền và
lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.” (Thư viện pháp luật, 2013).
Tin giả có thể được bắt nguồn từ một cá nhân, nhóm người, tổ chức và thậm chí
có thể đến từ các đặc vụ của những quốc gia. Về mục đích, tin giả có thể được lan truyền
nhằm trêu chọc người khác, vì thù địch, chuộc lợi hay các lý do chính trị. Tình trạng tin
giả mạo ảnh hưởng lớn đến những hiểu biết, kiến thức của người đọc. Rộng hơn thì tin
giả có thể ảnh hưởng đến kinh tế, chính trị và cả hội thông qua việc lan truyền những
thông tin dẫn dắt dư luận từ các đối tượng có động cơ xấu (Trang, 2022).
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: “An ninh Sinh viên trong thời kỳ Chuyển đổi số”
412
3. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp thu thập dữ liệu và xử lý thông tin được sử dụng trong bài nghiên
cứu. Thu thập tài liệu từ những công trình nghiên cứu khoa học, bài báo và tài liệu
nghiên cứu có liên quan đến công nghệ số trong ngành giáo dục đào tạo. Tìm ra khoảng
trống nghiên cứu, đồng thời kế thừa lý luận khoa học, để xây dựng cơ sở lý thuyết về
vấn đề nghiên cứu. Thêm vào đó, phương pháp phân tích và tổng hợp lý thuyết cũng
được sử dụng. Nhóm tác giả phân chia các thông tin thu thập được thành các bộ phận
riêng biệt từ những tài liệu có sẵn. Từ đó, phát hiện ra những đặc điểm chung của đối
tượng nghiên cứu, lưu lại những thông tin quan trọng liên quan trực tiếp đến vấn đề
nghiên cứu. Liên kết, sắp xếp tài liệu, thông tin lý thuyết đã thu được. Từ đó tạo tiền đề,
hệ thống lý thuyết về chủ đề của nghiên cứu.
4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
4.1. Kết quả nghiên cứu
4.1.1. Tầm quan trọng và thực trạng của kỹ năng thẩm định thông tin trên mạng
xã hội của sinh viên
Internet và mạng xã hội đang trở thành nguồn thông tin lớn nhất hiện nay. Mỗi
khi truy cập vào các nền tảng mạng xã hội ta sẽ thấy rất nhiều bài viết, hình ảnh, video
được chia sẻ. Những thông tin được chia sẻ này không hẳn là sự thật. Tin giả không chỉ
được lan truyền qua hình thức truyền miệng mà còn đang được lan truyền nhanh chóng
thông qua mạng xã hội. Với tính chất tự do, mở rộng, lan truyền nhanh và dễ ẩn danh
thì mạng xã hội đang trở thành công cụ cho việc lan truyền những thông tin sai lệch, độc
hại và thường là với mục đích xấu. Con người chúng ta thường bị ảnh hưởng về quan
điểm, suy nghĩ và những quyết định quan trọng dựa trên những tin tức mà ta tiếp cận.
Đó là lý do vì sao tiếp nhận những thông tin chính xác vô cùng quan trọng đặc biệt là
đối với sinh viên. Sinh viên là những bạn trẻ đang trong giai đoạn học hỏi và hoàn thiện
nhận thức. Với đặc tính tò mò và thường xuyên sử dụng mạng xã hội nên khả năng tiếp
cận các thông tin giả mạo cao. Sinh viên có thể nhìn thấy nhiều bài đăng và hình ảnh
lan truyền khác nhau tác động đến tâm lý của các bạn với mọi thứ trong cuộc sống. Một
lý do khiến tin giả ảnh hưởng nhiều đến sinh viên là hiện nay rất nhiều sinh viên sử dụng
mạng xã hội chưa có thể thẩm định được tính chính xác của những thông tin được tiếp
cận. Sự thiếu hụt kỹ năng này cũng góp phần gia tăng sự lan truyền của tin tức giả mạo.
Chính vì thế, kỹ năng thẩm định thông tin trên mạng xã hội của sinh viên là vô cùng cần
thiết.
Tuy nhiên, theo các nghiên cứu, nhiều người trẻ không có khả năng phân biệt
thông tin thật và giả tìm thấy trên mạng. Nghiên cứu đã khảo sát 7.804 học sinh từ độ
tuổi trung học cơ sở đến tuổi đại học, đặt câu hỏi về thông tin trực tuyến. Kết quả cho
thấy khả năng suy luận của các bạn trẻ về những thông tin tìm thấy trên mạng là rất yếu.
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: “An ninh Sinh viên trong thời kỳ Chuyển đổi số”
413
Trong một phần của nghiên cứu, 44 sinh viên từ ba trường đại học đã được cho xem qua
một dòng tweet (dòng tin trên nền tảng mạng xã hội Twitter) về việc kiểm soát súng từ
một trang thông tin thuộc cánh tả
79
và hỏi về độ tin cậy của thông tin này, kết quả cho
thấy chưa đến một phần ba số lượng sinh viên nhận ra có yếu tố thiên vị, thành kiến
trong tin tức này. Một khảo sát tương tự, các sinh viên được cho xem một tin tức về mức
lương tối thiểu được đăng tải từ trang web được tài trợ bởi một công ty vận động cho
cánh tả, sau đó được hỏi về độ ưu tín của tin tức. Theo kết quả nghiên cứu, 93% sinh
viên đại học và 91% học sinh trung học được khảo sát chưa bao giờ kiểm tra các trang
web khác để xem thông tin có uy tín hay không (Haut, & Writer, 2017). Thêm vào đó,
năng lực đánh giá thông tin của sinh viên thông qua nghiên cứu năng lực đánh giá chính
xác nội dung thông tin trong học liệu. “Về việc lựa chọn các tiêu chí, nghiên cứu cho
thấy hầu hết sinh viên Việt Nam đã biết lựa chọn các tiêu chí quan trọng để đánh giá
chất lượng học liệu. Tuy nhiên, chỉ có “27,5%” lựa chọn đầy đủ các tiêu chí đúng với
đáp án. Về khai thác thông tin, kỹ năng đọc và khai thác thông tin trong học liệu của
sinh viên vẫn còn hạn chế, khả năng bao quát, nhận dạng thông tin quan trọng chưa
thành thạo. Chỉ có “50%” sinh viên được hỏi trả lời đáp án đúng về câu hỏi điều tra
nghiên cứu kỹ năng đọc và khai thác.” (Quý, 2015).
4.1.2 Kinh nghiệm về kỹ năng thẩm định thông tin tại các nước tiên tiến
Ngày càng nhiều bang ở Mỹ yêu cầu các trường học dạy học sinh cách đánh giá
thông tin trên internet và mạng xã hội. Điển hình tại Tiểu bang California, Thống đốc
Jerry Brown đã ký một đạo luật nhằm giúp các nhà giáo dục dạy cho học sinh các kỹ
năng “kiến thức truyền thông” (09/2018). Luật mới yêu cầu Bộ Giáo dục California
cung cấp các tài liệu liên quan đến kiến thức truyền thông trên trang web của mình. Các
tài liệu này được thiết kế để cung cấp thông tin cho giáo viên và cung cấp công cụ để họ
giảng dạy môn học. Thượng nghị sĩ bang California Bill Dodd đề xuất dự luật và trở
thành luật. Ông cho biết mục tiêu là cung cấp cho sinh viên một bộ công cụ hiệu quả để
“trao quyền cho họ đưa ra quyết định sáng suốt”. Ông nói thêm rằng kiến thức tin tức
rất quan trọng đối với sinh viên và xã hội để giúp “bảo vệ tương lai của nền dân chủ”.
Dự luật được thông qua ở California tương tự như dự luật được thông qua năm 2017 ở
Bang Washington. Nó tạo ra một hệ thống tài liệu dựa trên web dành cho giáo viên. Luật
Washington cũng yêu cầu các quan chức giáo dục báo cáo về cách họ dự định bổ sung
chương trình giáo dục kiến thức truyền thông cho các trường học địa phương (VOA,
2018).
Hơn nữa, một dự luật đã được xem xét ở New Mexico. Dự luật đưa ra yêu cầu
mới về bộ môn “kỹ năng sống”. Dự luật sẽ yêu cầu sinh viên học kiến thức truyền thông
