Những phát hiện về vạn vật và con người
Các nhà hàng hải Bồ Đào Nha tiên phong
Sự dũng cảm của Colômbô là ở chỗ ông chọn con đường thẳng
trên biển để đến những miền đất "đã biết" theo một hướng đã biết...
Ngược lại, những chuyến hành trình của người Bồ Đào Nha quanh châu
Phi và tới Ấn Độ đều dựa trên những khái niệm phỏng đoán, những tin
đồn và những gợi ý đầy rủi ro.
Trong số những người được khích lệ nhiều nhất phải kể đến các nhà
hàng hải Bồ Đào Nha, những người đã được ngành địa lý trao phó một vai
trò lớn trong lịch sử. Nằm ở phía cực tây bán đảo Ibêria, quốc gia này đã có
đường biên giới mới của mình từ rất sớm, giữa thế kỷ 13. Bồ Đào Nha
không có cửa trông ra biển Địa Trung Hải, nhưng được ưu đãi bởi những
con sông dài dễ qua lại và những bến cảng sâu mở ra đại dương. Các thành
phố mọc hai bên bờ sông đổ vào Đại Tây Dương. Vì vậy dân Bồ Đào Nha
bẩm sinh hướng ra bên ngoài, xa khỏi những trung tâm cổ điển của nền văn
minh châu Âu, phía tây hướng về đại dương còn bí ẩn, phía nam hướng về
một đại lục mà đối với người châu Âu cũng còn đầy bí ẩn.
Thành tựu của người Bồ Đào Nha là một công trình khám phá có tổ
chức dài hạn và là một thành tựu hiện đại hơn, cách mạng hơn những thành
tích nổi tiếng hơn của Colômbô. Bởi vì Colômbô đã đi theo con đường được
hướng dẫn bởi nhiều nguồn tài liệu thời cổ và trung cổ, là những thông tin
tốt nhất của thời dại ông và nếu ông thành đạt mục đích của mình, là ông xác
nhận giá trị của những thông tin đó. Như vậy trong đầu óc của ông không có
sự mơ hồ nào về những phong cảnh trên đường tới châu Á hay về hướng
phải theo. Chỉ có biển là chưa được biết rõ. Sự dũng cảm của Colômbô là ở
chỗ ông chọn con đường thẳng trên biển để đến những miền đất "đã biết"
theo một hướng đã biết nhưng không biết chính xác con đường này có thể xa
bao nhiêu.
Ngược lại, những chuyến hành trình của người Bồ Đào Nha
quanh châu Phi và tới ấn Độ theo hi vọng của họ, đều dựa trên những
khái niệm phỏng đoán, những tin đồn và những gợi ý đầy rủi ro. Họ
trông chờ gặp được những miền đất mới trên đường để lấy lương thực và
nước uống. Lộ trình của họ có thể phải xuyên qua những vùng được cho là
có nguy hiểm chết người, rất xa phía dưới xích đạo. Vì vậy, những khám phá
của người Bồ Đào Nha đòi hỏi một kế hoạch tiệm tiến, có hệ thống và từng
bước, để tiến sâu vào những miền đất lạ. Cuộc chinh phục miền Indies của
Colômbô là một đòn mạnh bạo mà nhiều thập niên sau người ta mới hiểu hết
tầm quan trọng của nó. Các nhà du hành Bồ Đào Nha bắt tay vào một công
trình kéo dài một thế kỷ rưỡi, họ đã từ lâu hình dung ra ý nghĩa thực sự của
nó và sự thành tựu của nó đã được biết ngay lập tức. Thành tựu to lớn nhất
của Colômbô là một cái gì ông đã không hề hình dung trước, một sản phẩm
phụ do những mục tiêu của ông phát sinh, một hậu quả do những sự kiện
không ngờ trước. Thành tựu của người Bồ Đào Nha là sản phẩm của một
mục tiêu rõ ràng đã định từ trước, đòi hỏi sự tài trợ lớn của quốc gia. Đây là
một kiểu mẫu lớn cho các cuộc thám hiểm thời cận đại.
Người Bồ Đào Nha đã có thể có một kế hoạch dài hạn là vì họ đã thực
hiện một cuộc mạo hiểm trên bình diện hợp tác quốc gia. Những thiên anh
hùng ca thời xưa ca tụng sự dũng cảm và kỳ tích của những cá nhân anh
hùng, như Ulyxê, Aeneas, hay Beowulf. Thiên anh hùng ca Bồ Đào Nha trên
biển không thể ca ngợi một cá nhân anh hùng nào đó, mà phải ca ngợi những
con người anh hùng, Thiên anh hùng ca Lusiads của Camoens mở đầu bằng
lời ca tụng "những người hùng đã bỏ quê hương Bồ Đào Nha lại sau lưng, để
mở một con đường tới Ceylon và đã đi xa mãi, vượt qua ngàn biển cả, nơi
chưa từng có ai qua lại". Trong khi các bài hùng ca xưa ca ngợi một người
hùng thần thánh, thì các bài hùng ca cận đại ca ngợi những dân tộc anh hùng.
Các lộ trình mạo hiểm cũng trải rộng hơn nhiều. Các con đường biển
không còn đóng khung trong những lộ trình quen thuộc trong một vùng biển
khép kín như Địa Trung Hải. Những con đường mới xuyên qua biển cả
mênh mông và chúng dẫn đi khắp nơi.
Phân cách với châu Phi chỉ bằng một eo biển nhỏ, người Bồ Đào Nha
hoàn toàn không bị chi phối bởi thiên kiến chủng tộc hay óc địa phương. Tổ
tiên của họ là những người Celtic, Ibêri và người Anh. Họ pha trộn dòng
giống của mình với người Á và Phi. Bồ Đào Nha trở thành một tiểu châu Mỹ
kiểu mẫu, một nơi đón nhận mọi loài người Kitô, Do thái và Hồi giáo.
Những đặc tính khác nhau về thể chất, tâm lý, tính khí, truyền thống, thẩm
mỹ và văn học đã làm giàu lẫn cho nhau, tạo ra những năng lượng thật
phong phú và vốn tri thức đa dạng để giúp họ đi tới đại dương bao la rồi lại
trở về được quê hương.
Khả năng về lại được quê hương là điều cốt yếu để một dân tộc có thể
làm giàu mình, làm đẹp mình và chiếu sáng mình ở những nơi xa xôi. Nó là
điều có tính quyết định đối với những nhà khám phá và nó giúp cắt nghĩa tại
sao việc đi ra ngoài biển cả, việc mở ra những đại dương lại đánh dấu cho
một kỷ nguyên mới của loài người.
Thế nhưng, để khai thác những lợi thế đa dạng đó của mình, người Bồ
Đào Nha cần có một người lãnh đạo... một người có thể tập hợp nhân lực, tổ
chức các nguồn tài lực và vạch ra đường hướng. Không có lãnh đạo, tất cả
những lợi thế kia sẽ chỉ là vô dụng. Hoàng tử Henry Nhà Hàng Hải chính là
con người đó. Nơi ông là một sự kết hợp kỳ lạ của một trí tuệ anh hùng, đại
đảm, một trí tưởng tượng bao la, với một cá tính của một hiền nhân ẩn dật.
Lạnh lùng đối với các cá nhân, nhưng ông lại sôi nổi với những lý tưởng lớn.
Tính kiên cường và tài tổ chức của ông đã trở thành yếu tố nòng cốt cho
công trình khám phá đầu tiên của thời cận đại.
Xét về mặt lịch sử, không đáng ngạc nhiên bao nhiêu nếu nhà mạo
hiểm tiên phong của thời cận đại chưa từng đích thân có mặt trong một
chuyến thám hiểm nào. Các cuộc mạo hiểm lớn ở châu Âu thời trung cổ -
thập tự chinh - đòi hỏi sự liều mạng và mối đe dọa của người ngoại giáo.
Thám hiểm thời cận đại phải là một cuộc đấu trí, một nỗ lực tưởng tượng
của ai đó, trước khi nó trở thành một cuộc mạo hiểm trên đường biển. Cuộc
mạo hiểm lớn của thời cận đại - cuộc thám hiểm - trước tiên phải được thực
hiện bằng trí tuệ. Nhà thám hiểm tiên phong là một con người suy tư đơn
độc.
Những tính cách của con người từng làm cho cuộc mạo hiểm đơn độc
này thành hiện thực thì không mấy hấp dẫn. Theo các nhà viết tiểu sử của
ông, Henry nhà Hàng Hải sống đời sống như một thầy tu và vẫn độc thân
cho tới lúc chết. Cả đời ông luôn bị giằng co giữa thập tự chinh và thám
hiểm. Cha ông, Vua Joan I, là người sáng lập triều đại Aviz, đã chiếm ngai
vàng của Bồ Đào Nha năm 1385. Trong trận chiến quyết định ở Aljubarrota,
