Văn học lãng mạn và hiện thực phê phán 1930-1945

Chia sẻ: Hoangdung Hoangdung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:40

Thêm vào BST

Báo xấu

1.039
lượt xem 205
download

Văn học lãng mạn và hiện thực phê phán 1930-1945

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bao gồm: Đây mùa thu tới, Tràng Giang, Đây thôn Vĩ dạ, Tống biệt hành, Hai đứa trẻ, Đời thừa, Chí Phèo, Hạnh phúc một tang gia, Số đỏ, chữ người tử tù

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn học lãng mạn và hiện thực phê phán 1930-1945

Chuyeân ñeà1 : Vaên hoïc laõng maïn vaø hieän thöïc pheâ phaùn 1930-1945 Ñeà 1 : ÑAÂY MUØA THU TÔÙI – Xuaân Dieäu 1/ Caûm giaùc chung cuûa baøi thô laø buoàn. Buoàn vì haøng lieãu ruõ. Buoàn vì caùi laïnh len loûi ñaây ñaây gôïi noãi coâ ñôn, buoàn vì coù söï chia lìa, tan taùc töø hoa coû, chim muoâng tôùi con ngöôøi. Buoàn vì coù moät caùi gì nhö laø noãi nhôù nhung ngaån ngô, phaûng phaát ôû khoâng gian vaø loøng ngöôøi. Hoài aáy, khi baøi thô ra ñôøi (ruùt trong taäp Thô thô – 1938) muøa thu laø muøa buoàn, tuy thöôøng laø noãi buoàn man maùc coù caùi veû ñeïp vaø caùi neân thô rieâng cuûa noù. Thöïc ra ñaây laø moät caûm höùng raát töï nhieân vaø coù tính truyeàn thoáng veà muøa thu cuûa thô ca nhaân loaïi (Nguyeãn Du, Nguyeãn Khuyeán, Taûn Ñaø... cuõng nhö Ñoã Phuû, Baïch Cö Dò...). Baøi Ñaây muøa thu tôùi cuõng naèm trong truyeàn thoáng. Nhöng caûnh thu cuûa thô Xuaân Dieäu coù caùi môùi , caùi rieâng cuûa noù. AÁy laø chaát treû trung töôi môùi ñöôïc phaùt hieän qua con maét “Xanh non” cuûa taùc giaû, laø söùc soáng cuûa tuoåi treû vaø tình yeâu, laø caùi caûm giaùc coâ ñôn “run raåy” cuûa caùi toâi caù nhaân bieåu hieän nieàm khao khaùt giao caûm vôùi ñôøi. Caûm giaùc chung, linh hoàn chung aáy cuûa baøi thô ñaõ ñöôïc theå hieän cuï theå qua caùc chi tieát, caùc caâu thô, ñoaïn thô cuûa taùc phaåm. 2/ Ñoaïn moät: Trong thi ca truyeàn thoáng phöông Ñoâng, oanh vaøng lieãu bieác thöôøng ñeå noùi muøa xuaân, tuoåi treû vaø tình yeâu. Ngöôøi ta daønh sen taøn, laù ngoâ ñoàng ruïng, cuùc nôû hoa ñeå dieãn taû muøa thu. Xuaân Dieäu laïi thaáy tín hieäu cuûa muøa thu tröôùc heát n ôi nhöõng haøng lieãu ruõ beân hoà. Trong thô Xuaân Dieäu, döôøng nhö ñaàu moái cuûa moïi so saùnh lieân töôûng laø nhöõng coâ gaùi ñeïp. Vaäy thì nhöõng haøng lieãu beân hoà, caønh meàm, laù möôùt daøi ruõ xuoáng thöôùt tha, coù theå töôûng töôïng laø nhöõng thieáu nöõ ñöùng cuùi ñaàu cho nhöõng laøn toùc daøi ñoå xuoáng song song... Laø maùi toùc maø cuõng laø nhöõng doøng leä (leä lieãu). Nhöõng doøng leä tuoân rôi haøng noái haøng cuøng chieàu vôùi nhöõng aùng toùc daøi. Vaäy laø muøa thu cuûa Xuaân Dieäu tuy buoàn maø vaãn ñeïp, vaø nhaát laø vaãn treû trung. ÔÛ hai caâu ñaàu cuûa ñoaïn thô, nhaø thô khai thaùc trieät ñeå thuû phaùp laùy aâm ñeå taïo neân gioïng ñieäu buoàn, ñoàng thôøi gôïi taû caùi daùng lieãu (hay nhöõng aùng toùc daøi) buoâng xuoáng, ruû maõi xuoáng. Nhöõng “naøng lieãu” ñöùng chòu tang moät muøa heø röïc rôõ vöøa ñi qua chaêng? Tin thu tôùi treân haøng lieãu, nhaø thô nhö kheõ reo leân “Ñaây muøa thu tôùi – muøa thu tôùi”. Ñaøng sau tieáng reo thaàm, ta hình dung caëp maét long lanh, treû trung cuûa nhaø thô. Muøa thu cuûa Xuaân Dieäu khoâng gôïi söï taøn taï, maø nhö khoaùc boä aùo môùi
tuy khoâng röïc rôõ, nhöng maø ñeïp vaø thaät laø thô moäng raát phuø hôïp vôùi muøa thu: “Vôùi aùo mô phai deät laù vaøng”. 3/ ÔÛ hai ñoaïn hai vaø ba, nhaø thô chuû yeáu caûm nhaän muøa thu baèng xuùc giaùc: söông laïnh, gioù laïnh. Coù leõ caùi laïnh khoâng chæ ñeán vôùi nhaø thô baèng xuùc giaùc. OÂng ñem ñeán theâm cho caûnh thu caùi run raåy cuûa taâm hoàn mình nöõa chaêng? Moät taâm hoàn raát nhaïy caûm vôùi thaân phaän cuûa hoa taøn, laù ruïng, nhöõng nhaùnh caây gaày guoäc trô truïi... Chuùng ñang reùt run leân tröôùc gioù thu! Laïi moät thaønh coâng nöõa trong thuû phaùp laùy aâm “nhöõng luoàng run raåy rung rinh laù”. Caùi reùt caøng deã caûm thaáy ôû nôi troáng vaéng, nhaát laø caûnh troáng vaéng ôû nhöõng beán ñoø. Beán ñoø laø nôi loäng gioù. Beán ñoø laïi laø nôi tuï hoäi ñoâng vui. Thu veà, gioù laïnh, ngöôøi ta cuõng ngaïi qua laïi beân soâng. Xuaân Dieäu ñaõ dieån taû caùi laïnh baèng moät caâu thô ñaëc saéc “Ñaõ nghe reùt möôùt luoàn trong gioù”. Moät chöõ “luoàn” khieán caùi reùt nhö ñöôïc vaät chaát hoùa hôn, coù söï tieáp xuùc da thòt cuï theå hôn. 4/ Ñoaïn boán Nguyeãn Du noùi “Ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø”. ÔÛ ñaây ngöôøi cuõng buoàn maø caûnh cuõng buoàn. Buoàn nhaát laø söï troáng vaéng vaø caûnh chia lìa. Caû baøi thô gôïi yù naøy, nhöng ñeán ñoaïn cuoái nhaø thô môùi noùi tröïc tieáp nhö muoán ñöa ra moät keát luaän chaêng: Maây vaãn töøng khoâng chim bay ñi Khi trôøi u uaát haän chia li Tuy nhieân caûm giaùc veà muøa thu, taâm söï veà muøa thu laø moät caùi gì moâng lung, laøm sao coù theå keát luaän thaønh moät yù naøo roõ reät. Vaäy thì toát nhaát laø noùi löûng lô: Ít nhieàu thieáu nöõ buoàn khoâng noùi Töïa cöûa nhìn xa, nghó ngôïi gì? Lôøi keát luaän naèm ôû trong loøng nhöõng thieáu nöõ ñöùng töïa cöûa baâng khuaâng. Neùt maët caùc coâ thì buoàn vaø caëp maét caùc coâ thì nhìn ra xa, nghóa laø khoâng nhìn moät caùi gì cuï theå – chaéc haún laø ñang nhìn vaøo beân trong loøng mình ñeå laéng nghe nhöõng caûm giaùc buoàn nhôù moâng lung khi muøa thu tôùi. Lôøi keát luaän khoâng noùi gì roõ reät nhöng laïi gôïi môû raát nhieàu caûm nghó cho ngöôøi ñoïc. Trong taäp Tröôøng ca, Xuaân Dieäu töøng vieát: Trôøi muoán laïnh neân ngöôøi ta caàn nhau hôn. Vaø ngöôøi naøo chæ coù moät thaân thì caàn moät ngöôøi khaùc (...) Thu, ngöôøi ta vì laïnh saép ñeán maø raát caàn ñoâi, cho neân khoâng gian ñaày nhöõng lôøi nhôù nhung, nhöõng hoàn coâ ñôn thaûo ra nhöõng tieáng thôû daøi ñeå goïi nhau”. Ñoù phaûi chaêng cuõng laø taâm traïng cuûa taùc giaû Ñaây muøa thu tôùi vaø cuûa nhöõng thieáu nöõ trong baøi thô naøy chaêng?
Ñeà 2 : TRAØNG GIANG cuûa Huy Caän Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Huy Caän vieát nhieàu veà thieân nhieân, vuõ truï – Ñaây laø moät hoàn thô buoàn, noãi buoàn cuûa moät con ngöôøi gaén boù vôùi ñaát nöôùc, queâ höông, nhöng coâ ñôn baát löïc, thöôøng tìm ñeán nhöõng caûnh meânh moâng baùt ngaùt, hoang vaéng luùc chieàu taø vaø ñem ñoái laäp noù vôùi nhöõng söï vaät gôïi leân hình aûnh nhöõng thaân phaän nhoû nhoi, toäi nghieäp, bô vô trong taøn taï vaø chia lìa. Baøi thô Traøng giang laø moät tröôøng hôïp tieâu bieåu cho nhöõng ñaëc ñieåm phong caùch noùi treân. 1/ Traøng giang nghóa laø soâng daøi. Nhöng hai chöõ noâm na “ soâng daøi” khoâng coù ñöôïc saéc thaùi tröøu töôïng vaø coå xöa cuûa hai aâm Haùn Vieät “traøng giang”. Vôùi hai aâm Haùn Vieät, con soâng trong thô töï nhieân trôû thaønh daøi hôn, trong taâm töôûng ngöôøi ñoïc, roäng hôn, xa hôn, vónh vieãn hôn trong taâm töôûng ngöôøi ñoïc. Moät con soâng döôøng nhö cuûa moät thuôû xa xöa naøo ñaõ töøng chaûy qua haøng nghìn naêm lòch söû, haøng nghìn naêm vaên hoùa vaø in boùng trong haøng nghìn aùng coå thi. Caùi caûm giaùc Traøng giang aáy laïi ñöôïc toâ ñaäm theâm bôûi lôøi thô ñeà laø “Baâng khuaâng trôøi roäng nhôù soâng daøi” (Nhôù hôø – Löûa thieâng) 2/ Khoå moät: ÔÛ hai caâu ñaàu, caûnh vaät thöïc ra töï noù khoâng coù gì ñaùng buoàn. Nhöng loøng ñaõ buoàn thì töï nhieân vaãn thaáy buoàn. Ñaây laø caùi buoàn töï trong loøng lan toûa ra theo nhöõng gôïn soùng nhoû nhaáp nhoâ “ñieäp ñieäp” vôùi nhau treân maët nöôùc moâng meânh. Cuõng noãi buoàn aáy, taùc giaû thaû troâi theo con thuyeàn xuoâi maùi laëng leõ ñeå laïi sau mình nhöõng reõ nöôùc song song. ÔÛ hai caâu sau, noãi buoàn ñaõ tìm ñöôïc caùch theå hieän saâu saéc hôn trong noãi buoàn cuûa caûnh: aáy laø söï chia lìa cuûa “thuyeàn veà nöôùc laïi” vaø nhaát laø caûnh ngoä cuûa moät caønh cuûi lìa röøng khoâng bieát troâi veà ñaâu giöõa bao doøng xuoâi ngöôïc. Thöû töôûng töôïng: moät caønh cuûi khoâ gaày guoäc chìm noåi giöõa baùt ngaùt traøng giang... Buoàn bieát maáy! 3/ Khoå hai: Böùc tranh veõ theâm ñaát theâm ngöôøi. Caùi buoàn ôû ñaây gôïi leân ôû caùi tieáng xaøo xaïc chôï chieàu ñaõ vaõn töø moät laøng xa nôi moät coàn caùt heo huùt naøo vaúng laïi. Coù thoaùng hôi tieáng cuûa con ngöôøi ñaáy, nhöng mô hoà vaø chæ gôïi theâm khoâng khí taøn taï, vaéng veû, chia lìa. Hai caâu cuoái cuûa khoå thô ñoät ngoät ñaåy cao vaø môû roäng khoâng gian cuûa caûnh thô theâm ñeå caøng laøm cho caùi beán soâng vaéng kia trôû thaønh coâ lieâu hôn: Naéng xuoáng, trôøi leân saâu choùt voùt. Soâng daøi, trôøi roäng, beán coâ lieâu 4/ Khoå ba: Caûnh meânh moâng buoàn vaéng caøng ñöôïc nhaán maïnh hôn baèng hai laàn phuû ñònh:
Meânh moâng khoâng moät chuyeán ñoø ngang Khoâng caàu gôïi chuùt nieàm thaân maät... Khoâng coù moät con ñoø, khoâng coù moät caây caàu, nghóa laø hoaøn toaøn khoâng boùng ngöôøi hay moät caùi gì gôïi ñeán tình ngöôøi, loøng ngöôøi muoán qua laïi gaëp gôõ nhau nôi soâng nöôùc. Chæ coù nhöõng caùnh beøo ñang troâi daït veà ñaâu: laïi theâm moät hình aûnh cuûa coâ ñôn, cuûa tan taùc, chia lìa. 5/ Khoå boán: Chæ coù moät caùnh chim xuaát hieän treân caûnh thô. Xöa nay thô ca noùi veà caûnh hoaøng hoân thöôøng vaãn toâ ñieåm theâm moät caùnh chim treân neàn trôøi: Chim hoâm thoi thoùp veà röøng (Nguyeãn Du) Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moûi. (Baø Huyeän Thanh Quan) Chim moûi veà röøng tìm choán truù (Hoà Chí Minh) Baøi thô Huy Caän cuõng coù moät caùnh chim chieàu nhöng ñuùng laø moät caùnh chim chieàu trong “thô môùi”, neân noù nhoû nhoi hôn, coâ ñôn hôn. Noù chæ laø moät caùnh chim nhoû (chim nghieâng caùnh nhoû) treân moät neàn trôøi “lôùp lôùp maây cao ñuøn nuùi baïc”. Vaø caùnh chim nhoû ñang sa xuoáng phía chaân trôøi xa nhö moät tia naéng chieàu rôùt xuoáng. Ngöôøi ta vaãn noùi ñeán yù vò coå ñieån cuûa baøi thô. Noù theå hieän ôû hình aûnh nhaø thô moät mình tröôùc vuõ truï ñeå caûm nhaän caùi vónh vieãn, caùi voâ cuøng cuûa khoâng gian, thôøi gian ñoái vôùi kieáp ngöôøi. YÙ vò coå ñieån aáy laïi ñöôïc toâ ñaäm theâm baèng moät töù thô Ñöôøng. Loøng queâ dôïn dôïn vôøi con nöôùc Khoâng khoùi hoaøng hoân cuõng nhôù nhaø Taùc giaû Traøng giang tuy noùi “khoâng khoùi hoaøng hoân” nhöng chính laø ñaõ baèng caùch aáy ñöa theâm “khoùi hoaøng hoân Thoâi Hieäu” vaøo trong baøi thô cuûa mình ñeå laøm giaøu theâm caùi buoàn vaø noãi nhôù cuûa ngöôøi löõ thöù tröôùc caûnh traøng giang. 6/ Moãi ngöôøi Vieät Nam ñoïc Traøng giang ñeàu lieân töôûng ñeán moät caûnh soâng nöôùc naøo mình ñaõ ñi qua. Coù moät caùi gì raát quen thuoäc ôû hình aûnh moät caønh cuûi khoâ hay nhöõng caùnh beøo chìm noåi treân soùng nöôùc meânh moâng, ôû hình aûnh nhöõng coàn caùt, laøng maïc ven soâng, ôû caûnh chôï chieàu xaøo xaïc, ôû moät caùnh chim chieàu.
Moät nhaø caùch maïng hoaït ñoäng bí maät thôøi Phaùp thuoäc moãi laàn qua soâng Hoàng laïi nhôù ñeán baøi Traøng giang. Tình yeâu ñaát nöôùc queâ höông laø noäi dung caûm ñoäng nhaát cuûa baøi thô. Coøn “caùi toâi Thô môùi” thì taát nhieân laø phaûi buoàn. Thô Huy Caän laïi caøng buoàn. Buoàn thì caûnh khoâng theå vui. Huoáng chi laïi gaëp caûnh buoàn. Nhöng trong noãi coâ ñôn cuûa nhaø thô, ta caûm thaáy moät nieàm khaùt khao ñöôïc gaàn guõi,hoøa hôïp, caûm thoâng giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong tình ñaát nöôùc , tình nhaân loaïi – nieàm khaùt khao coù moät chuyeán ñoø ngang hay moät chieác caàu thaân maät noái lieàn hai bôø soâng nöôùc Traøng giang. Ñeà 3 : ÑAÂY THOÂN VÓ DAÏ – Haøn Maëc Töû Caên cöù vaøo baûn thaân vaên baûn thô, ta thaáy noåi leân haøng ñaàu laø hình aûnh Hueá ñeïp vaø thô. Baøi thô goàm 3 khoå, 12 caâu thaát ngoân. Moãi khoå thô döôøng nhö ñöôïc daønh ñeå noùi veà moät phöông dieän cuûa Hueá. 1/ “Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?” Caâu hoûi laøm soáng daäy kyû nieäm veà thoân Vó, noùi roäng hôn veà xöù Hueá, trong taâm hoàn ñaèm thaém vaø thô moäng cuûa Haøn Maëc Töû. Caûnh buoåi sôùm nôi thoân Vó: Naéng môùi leân, chieáu saùng, laáp loaùng nhöõng haøng cau. Vó Daï coù nhöõng haøng cau thaúng taép thaân cao vöôït leân treân caùc maùi nhaø vaø nhöõng taùn caây. Nhöõng taøu cao con boùng loaùng söông ñeâm nhö huùt laáy aùnh saùng luùc ban mai. “Vöôøn ai möôùt quaù xanh nhö ngoïc” laø caâu thô khoâng coù gì ñaëc saéc taân kyø laém veà maët saùng taïo hình aûnh vaø töø ngöõ, nhöng caøng nghó caøng thaáy taû nhöõng vöôøn caây töôi toát, xum xueâ cuûa Vó Daï cuõng chæ coù theå noùi nhö theá maø thoâi. Moãi ngoâi nhaø ôû Vó Daï, noùi chung ôû Hueá, ñöôïc goïi laø nhöõng nhaø vöôøn. Vöôøn boïc quanh nhaø, gaén vôùi ngoâi nhaø xinh xinh thöôøng laø nhaø treät, thaønh moät caáu truùc thaåm mó chaët cheõ. Xuaân Dieäu goïi moãi caáu truùc aáy laø moät baøi thô töù tuyeät. Vì theá vöôøn ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo – Nhöõng caây caûnh vaø caây aên quaû ñeàu xanh toát môn môûn vaø saïch seõ, döôøng nhö ñöôïc caét tæa, lau chuøi, maøi giuõa thaønh nhöõng caønh vaøng laù ngoïc. Söï ví von ôû ñaây ñöôïc naâng leân theo höôùng caùch ñieäu hoaù. Khuynh höôùng caùch ñieäu hoùa ñöôïc ñaåy leân cao hôn nöõa ôû caâu thöù tö: “Laù truùc che ngang maët chöõ ñieàn”. Ñaõ goïi laø caùch ñieäu hoùa thì khoâng neân hieåu theo nghóa taû thöïc, tuy raèng caùch ñieäu hoaù cuõng xuaát phaùt töø söï thöïc: thaáp thoaùng ñaèng sau nhöõng haøng raøo xinh xaén, nhöõng khoùm truùc, coù boùng ai ñoù kín ñaùo, dòu daøng, phuùc haäu. 2/ Trong khoå thô thöù hai, doøng kyû nieäm vaãn tieáp tuïc. Nhôù Hueá khoâng theå khoâng nhôù doøng soâng Höông.
Doøng soâng Höông, gioù vaø maây. Con thuyeàn ai ñoù ñaäu döôùi aùnh traêng nôi beán vaéng... Boán caâu thô nhö dieãn taû caùi nhòp ñieäu nheï nhaøng, chaäm raõi cuûa Hueá. Gioù theo loái gioù maây ñöôøng maây Doøng nöôùc buoàn thiu, hoa baép lay Caùi tinh teá ôû ñaây taû laøn gioù thoåi raát nheï, khoâng ñuû cho maây bay, khoâng ñuû cho nöôùc gôïn, nhöng gioù vaãn run leân nheø nheï cho hoa baép lay. Taát nhieân ñaây phaûi laø caûnh soâng Höông chaûy qua Vó Daï löõng lôø troâi veà phía cöûa Thuaän. Ñuùng laø nhòp ñieäu cuûa Hueá roài. Hai caâu tieáp theo ñaày traêng. Caûnh trong kyû nieäm neân caûnh cuõng chuyeån theo loâgich cuûa kyû nieäm. Caûnh soâng Höông khoâng gì thô moäng hôn laø döôùi aùnh traêng – Haøn Maëc Töû cuõng khoâng meâ gì hôn laø meâ traêng. Traêng trôû thaønh nhaân vaät coù tính huyeàn thoaïi trong nhieàu baøi thô cuûa oâng. AÙnh traêng huyeàn aûo traøn ñaày vuõ truï, taïo neân moät khoâng khí hö aûo, nhö laø trong moäng: Thuyeàn ai ñaäu beán soâng traêng gioù Coù chôû traêng veà kòp toái nay? Phaûi ôû trong moäng thì soâng môùi coù theå laø “soâng traêng” vaø thuyeàn môùi coù theå “chôû traêng veà” nhö moät du khaùch treân soâng Höông... Hình aûnh thuyeàn chôû traêng khoâng gì môùi, nhöng “soâng traêng” thì coù leõ laø cuûa Haøn Maëc Töû. 3/ Khoå thöù ba: Ngöôøi xöa nôi thoân Vó. Nhôù caûnh khoâng theå khoâng nhôù ngöôøi. Ngöôøi phuø hôïp vôùi caûnh Hueá khoâng gì hôn laø nhöõng coâ gaùi Hueá. Ai laøm thô veà Hueá maø chaúng nhôù ñeán nhöõng coâ gaùi naøy (Hueá ñeïp vaø thô cuûa Nam Traân. Döûng döng cuûa Toá Höõu...) Nhöõng khoå thô döôøng nhö môû ñaàu baèng moät lôøi thoát ra tröôùc moät hình aûnh ai ñoù tuy môø aûo nhöng coù thöïc: Mô khaùch ñöôøng xa khaùch ñöôøng xa AÙo em traéng quaù nhìn khoâng ra Môø aûo vì “khaùch ñöôøng xa” vaø “nhìn khoâng ra” nhöng coù thöïc vì “aùo em traéng quaù”. Hình aûnh bieát bao thaân thieát nhöng cuõng raát ñoãi xa vôøi. Xa, khoâng chæ laø khoaûng caùch khoâng gian maø coøn laø khoaûng caùch cuûa thôøi gian, vaø moái tình cuõng xa vôøi – vì voán xöa ñaõ gaén boù, ñaõ höùa heïn gì ñaâu. Vì theá maø “ai bieát tình ai coù ñaäm ñaø?” “Ai” laø anh hay laø em? Coù leõ laø caû hai. Giöõa hai ngöôøi (Haøn Maëc Töû vaø coâ gaùi maø nhaø thô ñaõ töøng thaàm yeâu troäm nhôù) laø “söông khoùi” cuûa khoâng gian, cuûa thôøi gian, cuûa moái tình chöa coù lôøi öôùc heïn, laøm sao bieát ñöôïc coù ñaäm ñaø hay khoâng? Lôøi thô cöù baâng khuaâng hö thöïc vaø gôïi moät noãi buoàn xoùt xa.
Nhöng khoå thô khoâng chæ minh hoaï cho moái tình cuï theå giöõa nhaø thô vaø ngöôøi baïn gaùi. Ñaët trong doøng kyû nieäm veà Hueá, ta thaáy hieän leân trong söông khoùi cuûa ñaát kinh ñoâ hình aûnh raát ñaëc tröng cuûa caùc coâ gaùi Hueá. Nhöõng coâ gaùi Hueá thöôøng e leä quaù, kín ñaùo quaù neân xa vôøi, hö aûo quaù. Nhöõng coâ gaùi aáy khi yeâu, lieäu tình yeâu coù ñaäm ñaø chaêng? Ñaây khoâng phaûi laø söï ñaùnh giaù hay traùch moùc ai. Tình yeâu caøng thieát tha, caøng hay ñaët ra nhöõng nghi vaán nhö vaäy. Tình trong thô bao giôø cuõng laø tình rieâng. Nhöng tình rieâng chæ coù yù nghóa khi noùi ñöôïc tình cuûa moïi ngöôøi. Pheùp bieän chöùng cuûa tình caûm ngheä só laø nhö vaäy. Ñoái vôùi söï tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc, noåi leân tröôùc heát trong khoå thô naøy, cuõng nhö trong toaøn boä baøi thô vaãn laø hình aûnh thô moäng vaø ñaùng yeâu cuûa caûnh vaø ngöôøi xöù Hueá. Ñeà 4 : TOÁNG BIEÄT HAØNH cuûa Thaâm Taâm Trong phong traøo Thô môùi cuûa nhöõng nhaø thô saùng taùc khoâng nhieàu nhöng aán töôïng ñeå laïi raát saâu ñaäm. Thaâm Taâm laø moät tröôøng hôïp nhö vaäy. Neùt rieâng trong thô oâng laø gioïng ñieäu traàm huøng vaø raén roûi, noùi leân noãi day döùt veà theá söï vaø con ngöôøi. 1/ Toáng bieät haønh laø moät baøi thô hay. Ñeà taøi “ Toáng bieät” laø moät ñeà taøi quen thuoäc trong kho taøng thô ca Vieät Nam vaø thô ca theá giôùi. Thaâm Taâm ñaõ choïn ñeà taøi naøy vaø vieát theo theå haønh, moät theå thô coå phong coù tröôùc thô Ñöôøng luaät, vieát khaù töï do, phoùng khoaùng. Ngoaøi Toáng bieät haønh, oâng coøn vieát moät soá baøi thô khaùc theo theå thô naøy nhö Can tröôøng haønh, Voïng nhaân haønh, Taïm bieät haønh. Ñeà taøi khoâng môùi, theå thô coå, nhöng taùc giaû laïi ñöa ñöôïc vaøo ñoù caùi khoâng khí cuûa thôøi ñaïi mình ñang soáng, caùi hoaøi baõo cuûa con ngöôøi ñöông thôøi neân ñaõ taïo ra neùt ñoäc ñaùo cuûa baøi thô. Baøi thô dieãn taû taâm traïng vaø suy tö cuûa “ngöôøi tieãn” sau khi tieãn “ngöôøi ñi” (ly khaùch) ra ñi tìm “chí lôùn”. “Ngöôøi tieãn” vaø “ngöôøi ñi” laø hai ngöôøi baïn cuøng chí höôùng, oâm aáp chí tung hoaønh, khoâng muoán soáng taàm thöôøng. “Ta” trong baøi thô naøy laø ngöôøi tieãn; “ly khaùch”, “ngöôøi” laø “ngöôøi ra ñi”. 2/ Ñoaïn ñaàu baøi thô (“Ñöa ngöôøi... meï giaø cuõng ñöøng mong”) mieâu taû noãi loøng ngöôøi ñöa tieãn vaø söï quyeát chí ra ñi cuûa ngöôøi ñi. Boán caâu môû ñaàu cho thaáy noãi loøng xao xuyeán thaûng thoát cuûa “ngöôøi tieãn” khi “toáng bieät” ngöôøi ra ñi. ÔÛ ñaây coù noãi xuùc ñoäng phaáp phoûng, coù noãi buoàn baõ lo aâu (Sao coù tieáng soùng ôû trong loøng. Sao ñaày hoaøng hoân trong maét trong). Taïi sao ngöôøi ñöa tieãn laïi coù taâm traïng aáy? Bôûi leõ ngöôøi ñöa tieãn hieåu raèng mình ñang tieãn moät ngöôøi quyeát chí ra ñi maø khoâng theå khuyeân can, khoâng theå níu keùo. Ngöôøi ra ñi quyeát hieán thaân cho “ chí lôùn”, quyeát khoâng trôû veà vôùi “hai baøy tay khoâng”. Cho neân “khoâng bao giôø noùi trôû laïi”, “ba naêm meï giaø cuõng ñöøng mong”. Cuoäc “toáng
bieät” coù theå thaønh ra cuoäc vónh bieät. Con ñöôøng nhoû ít ngöôøi ñi, ñaày khoù khaên traéc trôû cuoán huùt ngöôøi ñi roài, ñöøng mong chi ngaøy gaëp laïi. Cho neân duø laø cuøng chí höôùng, duø khoâng phaûn ñoái vieäc ra ñi, maø ngöôøi tieãn vaãn khoâng khoûi thaûng thoát, taùi teâ keâu leân “Ly khaùch! ly khaùch! Con ñöôøng nhoû”. Ngöôøi tieãn goïi theo ngöôøi ra ñi nhö muoán níu keùo laïi caùi hình boùng daùng khuaát daàn treân con ñöôøng nhoû. 3/ Ñoaïn hai cuõng laø ñoaïn cuoái baøi thô (Ta bieát ngöôøi buoàn... nhö hôi röôïu say)... Sau khi “ngöôøi ñi” ñaõ ñi roài, ngöôøi tieãn nhôù laïi ngöôøi ra ñi vaø noãi loøng “ngöôøi ra ñi” hieän leân trong söï nhôù laïi ñoù. Neáu nhö ôû ñoaïn tröôùc “ngöôøi ra ñi” ñöôïc mieâu taû coù veû nhaát quyeát (“Moät giaõ gia ñình, moät döûng döng”) thì ôû ñoaïn naøy taùc giaû mieâu taû “ngöôøi ra ñi” cuõng ñaày day döùt: “Ta bieát ngöôøi buoàn chieàu hoâm tröôùc” laïi ”bieát ngöôøi buoàn saùng hoâm nay” nöõa, chöù khoâng phaûi nhö caùi veû “döûng döng” luùc ra ñi. ”Ta bieát ngöôøi buoàn chieàu hoâm tröôùc” vì moät chò, roài hai chò khoùc heát nöôùc maét ”khuyeân noát em trai doøng leä soùt”. Coù gì laøm duyeân côù ñeàu ñöôïc ñöa ra khuyeân noát, khuyeân heát. Doøng leä soùt laø nhöõng gioït nöôùc maét cuoái cuøng. Heát chò naøy ñeán chò kia, heát gioït nöôùc maét naøy ñeán gioït nöôùc maét khaùc ñaõ chaûy ñeán caïn kieät ñeå khuyeân em ôû laïi. Tröôùc moät tình caûm nhö theá ta hieåu ngöôøi buoàn laém. Ñoù chính laø moät noãi caûm thoâng. “Ta bieát ngöôøi buoàn saùng hoâm nay” khi “em nhoû ngaây thô ñoâi maét bieác”, “goùi troøn thöông tieác” trong chieác khaên tay ñöa taëng... Nhö theá, heát “chieàu hoâm tröôùc” ñeán “saùng hoâm sau”, heát chò roài ñeán em, taát caû nhöõng gì yeâu thöông ruoät raø maùu muû ñeàu muoán giöõ laïi ngöôøi ra ñi . Nhöng ngöôøi ra ñi vaãn döùt aùo ra ñi. “Doøng leä soùt” cuûa chò, “ñoâi maét bieác” cuûa em, roài meï giaø “naéng ngaõ caønh daâu” cuõng khoâng theå ngaên caûn ñöôïc, níu keùo ñöôïc söï quyeát chí ra ñi cuûa ngöôøi ñi. Khi ngöôøi ñi ñaõ ñi roài, ngöôøi tieãn vaãn nhö chöa daùm tin: Ngöôøi ñi ? ÖØ nhæ, ngöôøi ñi thöïc! “Ngöôøi ñi ?” vôùi moät daáu chaám hoûi nhö ngôõ ngaøng: ngöôøi ñi thaät roài sao? Hai tieáng “öø nhæ” xen vaøo ñaây nhö moät söï baøng hoaøng ñeán ngaån ngô. “Theá laø ngöôøi ñi thöïc” roài! Ngöôøi tieãn bieát ngöôøi ra ñi ñaõ ñi thöïc roài, ñi thöïc vôùi moät söï gaéng göôïng, söï daèn loøng ñeán ñau ñôùn: Meï thaø coi nhö chieác laù bay Chò thaø coi nhö laø haït buïi Em thaø coi nhö hôi röôïu say “Thaø coi nhö” laëp laïi ba laàn vôùi ba ngöôøi thaân yeâu nhaát: moät söï löïa choïn ñau ñôùn, moät söï “döùt aùo” naëng tróu loøng, chöù naøo ñaâu phaûi coá laøm ra veû “döûng döng” nhö ôû treân kia.
4/ “Toáng bieät haønh” laø moät baøi thô “toáng bieät”; coù keû ôû ngöôøi ñi. Ngöôøi ôû, loøng xao xuyeán taùi teâ; ngöôøi ñi cuõng ñau ñôùn tróu loøng. Nhöng duø sao ngöôøi ñi cuõng quyeát chí leân ñöôøng, ñeå thöïc hieän chí lôùn cuûa mình, chöù nhaát ñònh khoâng ñaém mình trong söï ngoät ngaït, tuø tuùng. Caùi quyeát chí “ toáng bieät” aáy laøm cho baøi thô thaät giaøu chaát laõng maïn vaø ñaày haøo khí. Trong Thi nhaân Vieät Nam nhaø pheâ bình Hoaøi Thanh thaät tinh teá khi cho raèng: “Trong baøi Toáng bieät haønh thaáy soáng laïi caùi khoâng khí rieâng cuûa nhieàu baøi thô coå. Ñieäu thô gaáp. Lôøi thô gaét. Caâu thô raén roûi, gaân guoác, khoâng meàm maïi, uyeån chuyeån nhö phaàn nhieàu thô baây giôø. Nhöng vaãn ñöôïm chuùt baâng khuaâng khoù hieåu cuûa thôøi ñaïi”. Baøi thô khoù hieåu vì töø ngöõ trong thô haøm suùc, doàn neùn, nhieàu choã tónh löôïc; giöõa caùc doøng thô coù nhieàu khoaûng troáng taïo thaønh moät veû ñeïp bí aån vaø coå kính raát hieám thaáy trong thô ca hieän ñaïi. Ñeà 5 : Phaân tích böùc tranh phoá huyeän ngheøo trong truyeän ngaén “Hai ñöùa treû” – Thaïch Lam “Hai ñöùa treû” tuy chöa phaûi laø truyeän ngaén hay nhaát nhöng laïi khaù tieâu bieåu cho phong caùch ngheä thuaät cuûa Thaïch Lam: bình dò, nheï nhaøng maø tinh teá, thaâm thuyù. Truyeän döôøng nhö chaúng coù gì: haàu nhö khoâng coù coát truyeän, chaúng coù xung ñoät gay caán, chaéng coù gì ñaëc bieät caû. “Hai ñöùa treû” chæ laø moät maûng ñôøi thöôøng bình laëng cuûa moät phoá huyeän ngheøo töø luùc chieàu xuoáng cho tôùi ñeâm khuya, vôùi höông vò maøu saéc, aâm thanh quen thuoäc: tieáng troáng thu khoâng caát treân moät chieác choøi nhoû, moät raùng chieàu ôû phía chaân trôøi, moät muøi vò aâm aåm cuûa ñaát, tieáng choù suûa, tieáng eách nhaùi, tieáng muoãi vo ve... nhöõng aâm thanh cuûa maáy ngöôøi beù nhoû, thöa thôùt, moät quaùn nöôùc cheø töôi, moät gaùnh haøng phôû, moät caûnh vaõn chôï chieàu vôùi voû nhaõn, voû thò, raùc röôûi vaø nhöõng ñöùa treû con nhaø ngheøo ñang cuùi lom khom tìm toøi, nhaët nhaïnh, moät ñoaøn taøu ñeâm löôùt qua... vaø noãi buoàn mô hoà vôùi nhöõng khao khaùt ñeán toäi nghieäp cuûa “Hai ñöùa treû” Chuyeän haàu nhö chæ coù theá. Nhöng nhöõng hình aûnh taàm thöôøng aáy, qua taám loøng nhaân haäu, qua ngoøi buùt tinh teá, giaøu chaát thô cuûa Thaïch Lam laïi nhö coù linh hoàn, lung linh muoân maøu saéc, coù khaû naêng laøm xao ñoäng ñeán choã thaàm kín vaø nhaïy caûm nhaát cuûa theá giôùi xuùc caûm, coù khaû naêng ñaùnh thöùc vaø khôi gôïi bieát bao tình caûm xoùt thöông, day döùt, dòu daøng, nhaân aùi. Ñoù laø truyeän cuûa “Hai ñöùa treû” nhöng cuõng laø truyeän cuûa caû moät phoá huyeän ngheøo vôùi nhöõng con ngöôøi beù nhoû thöa thôùt, toäi nghieäp ñang aâm thaàm ñi vaøo ñeâm toái.
Ít coù taùc phaåm naøo hình aûnh ñeâm toái laïi ñöôïc mieâu taû ñaäm ñaëc, trôû ñi trôû laïi... nhö moät aùm aûnh khoâng döùt nhö trong truyeän “Hai ñöùa treû” cuûa Thaïch Lam: taùc phaåm môû ñaàu baèng nhöõng daáu hieäu cuûa moät “ngaøy taøn” vaø keát thuùc baèng moät “ñeâm tòch mòch ñaày boùng toái”, ôû trong ñoù, maøu ñen, boùng toái bao truøm vaø ngöï trò taát caû: ñöôøng phoá vaø caùc ngoõ con daàn daàn chöùa ñaày boùng toái, toái heát caû, con ñöôøng thaêm thaúm ra soâng, con ñöôøng qua chôï veà nhaø, caùc ngoõ vaøo laøng laïi saãm ñen hôn nöõa. Moät tieáng troáng caàm canh ôû huyeän ñaùnh tung leân moät tieáng ngaén, khoâ khan, khoâng vang ñoäng ra xa, roài cuõng chìm ngay vaøo boùng toái... Caû ñoaøn taøu töø Haø Noäi mang aùnh saùng löôùt qua trong phuùt choác roài cuõng “ñi vaøo ñeâm toái”... Trong caùi phoâng cuûa moät khung caûnh boùng toái daøy ñaëc naøy, laø nhöõng maûnh ñôøi cuûa nhöõng con ngöôøi soáng trong taêm toái. Hoï laø nhöõng con ngöôøi bình thöôøng, chæ xuaát hieän thoaùng qua, haàu nhö chæ nhö moät caùi boùng, töø hình aûnh meï con chò Tí vôùi haøng nöôùc toài taøn ñeán moät gia ñình nhaø xaåm soáng leâ la treân maët ñaát, cho ñeán caû nhöõng con ngöôøi khoâng teân: moät vaøi ngöôøi baùn haøng veà muoän, nhöõng ñöùa treû con nhaø ngheøo cuùi lom khom nhaët nhaïnh, tìm toøi... ... Taát caû hoï khoâng ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû chi tieát: nguoàn goác, xuaát thaân, soá phaän... nhöng coù leõ nhôø theá maø soá phaän hoï hieän leân caøng theâm beù nhoû, toäi nghieäp, ai cuõng soáng moät caùch aâm thaàm, nhaãn nhuïc, lam luõ. Vaên Thaïch Lam laø nhö theá : nheï veà taû , thieân veà gôïi vaø bieåu hieän ñôøi soáng beân trong: soáng trong laëng leõ, taêm toái nhöng giöõa hoï khoâng theå thieáu vaéng tình ngöôøi. Qua nhöõng lôøi trao ñoåi vaø nhöõng cöû chæ thaân maät giöõa hoï ta nhaän ra ñöôïc moái quan taâm, gaén boù. Vaø taát caû hoï döôøng nhö ñeàu hieàn laønh, nhaân haäu qua ngoïn buùt nhaân haäu cuûa Thaïch Lam. Nhöng giöõa baáy nhieâu con ngöôøi, nhaø vaên chæ ñi saâu vaøo theá giôùi taâm hoàn cuûa “hai ñöùa treû”: Lieân vaø An. Chuùng chöa phaûi laø loaïi cuøng ñinh nhaát cuûa xaõ hoäi nhöng laø tieâu bieåu cho nhöõng con nhaø laønh, ñang rôi vaøo caûnh ngheøo ñoùi, beá taéc vì sa suùt, thaát nghieäp. Khoâng phaûi ngaãu nhieân taùc giaû laáy “Hai ñöùa treû” ñeå ñaët teân cho truyeän ngaén cuûa mình. Hình aûnh taêm toái cuûa phoá huyeän vaø nhöõng con ngöôøi taêm toái khoâng keùm, soáng ôû ñaây hieän leân qua caùi nhìn vaø taâm traïng cuûa chò em Lieân, ñaëc bieät laø cuûa Lieân. Môû ñaàu taùc phaåm ta baét gaëp hình aûnh Lieân ngoài yeân laëng beân maáy quaû thuoác sôn ñen “ñoâi maét chò boùng toái ngaäp ñaày daàn vaø caùi buoàn cuûa buoåi chieàu queâ thaám vaøo taâm hoàn ngaây thô cuûa chò” vaø “chò thaáy buoàn man maùc tröôùc caùi giôø khaéc cuûa “ngaøy taøn”. Thaïch Lam khoâng mieâu taû tæ mæ ñôøi soáng vaät chaát cuûa hoï, nhaø vaên chuû yeáu ñi saâu theå hieän theá giôùi tinh thaàn cuûa Lieân vôùi noãi buoàn man maùc, mô hoà cuûa moät coâ beù khoâng coøn hoaøn toaøn treû con, nhöng cuõng chöa phaûi laø ngöôøi lôùn. Taùc giaû goïi “chò” laø vì quaû Lieân laø moät ngöôøi chæ bieát quan taâm saên soùc em baèng tình caûm trìu meán, dòu daøng, bieát ñaûm ñang taûo taàn thay meï nhöng taâm hoàn Lieân thì vaãn coøn laø taâm hoàn treû daïi vôùi nhöõng khao khaùt hoàn nhieân, thô ngaây, bình dò. ÔÛ ñaây, nhaø vaên ñaõ nhaäp vaøo vai cuûa “hai ñöùa treû”, thaáu hieåu, caûm thoâng, chæa seû vaø dieãn taû caùi theá giôùi taâm hoàn trong saùng cuûa chò em Lieân: hình aûnh boùng toái vaø böùc tranh phoá huyeän maø ta ñaõ noùi treân kia ñöôïc caûm nhaän chuû yeáu töø noãi
nieàm khao khaùt cuûa hai ñöùa treû. Taâm hoàn treû voán öa quan saùt, sôï boùng toái vaø khaùt khao aùnh saùng. Böùc tranh phoá huyeän hieän ra chính laø qua taâm traïng naøy: “Hai chò em göôïng nheï (treân chieác choõng saép gaõy) ngoài yeân nhìn ra phoá...” Lieân troâng thaáy “maáy ñöùa treû con nhaø ngheøo ven chôï cuùi lom khom treân maët ñaát ñi laïi tìm toøi” nhöng “chính chò cuõng khoâng coù tieàn ñeå maø cho chuùng noù...”. Trôøi nhaù nhem toái, baây giôø chò em Lieân môùi thaáy thaèng cu beù xaùch ñieáu ñoùm vaø khieâng caùi gheá treân löng ôû trong ngoõ ñi ra... Hai chò em Lieân ñöùng söõng nhìn theo” baø cuï Thi “ñi laãn vaøo boùng toái... “Hai chò em ñaønh ngoài yeân treân choõng ñöa maét theo doõi nhöõng ngöôøi veà muoän töø töø ñi trong ñeâm”... “Töø khi nhaø Lieân doïn veà ñaây... ñeâm naøo Lieân vaø em cuõng phaûi ngoài treân chieác choõng tre döôùi goác caây baøng vôùi caùi toái cuûa quang caûnh phoá xung quanh”... Ñeâm toái ñoái vôùi Lieân “quen laém, chò khoâng sôï noù nöõa”. “Khoâng sôï noù nöõa” nghóa laø ñaõ töøng sôï. Chæ maát töø “khoâng sôï noù nöõa” maø gôïi ra bao lieân töôûng. Haún laø Lieân ñaõ töøng sôï caùi boùng toái daøy ñaëc ñaõ töøng bao vaây nhöõng ngaøy ñaàu môùi doïn veà ñaây. Coøn baây giôø Lieân ñaõ “quen laém”. Soáng maõi trong boùng toái roài cuõng thaønh quen, cuõng nhö khoå maõi ngöôøi ta cuõng quen daàn vôùi noãi khoå. Coù moät caùi gì toäi nghieäp, cam chòu qua hai töø “quen laém” maø nhaø vaên duøng ôû ñaây. Nhöng ngoøi buùt vaø taâm hoàn cuûa Thaïch Lam khoâng chæ döøng ôû ñaáy. Cam chòu nhöng cuõng khoâng hoaøn toaøn cam chòu, nhaø vaên ñaõ ñi saâu vaøo caùi noãi theøm khaùt aùnh saùnh trong choã saâu nhaát cuûa nhöõng taâm hoàn treû daïi. OÂng doõi theo Lieân vaø An ngöôùc maét leân nhìn voøm trôøi vaïn ngoâi sao laáp laùnh ñeå tìm soâng Ngaân haø vaø con vòt theo sau oâng thaàn noâng nhö treû thô vaãn khao khaùt nhöõng ñieàu kì dieäu trong truyeän coå tích, nhöng vuõ truï thaêm thaúm bao la ñoái vôùi taâm hoàn hai ñöùa treû nhö ñaày bí maät, laïi quaù xa laï laøm moûi trí nghó, neân chæ moät laùt, hai em laïi cuùi nhìn veà maët ñaát, vaø quaàng saùng thaân maät xung quanh ngoïn ñeøn lay ñoäng cuûa chò Tí... Nhaø vaên chaêm chuù theo doõi töø cöû chæ, aùnh maét cuûa chuùng vaø ghi nhaän laïi theá thoâi. Nhöng chæ caàn theá, cuõng ñuû laøm nao loøng ngöôøi ñoïc. Soáng maõi trong boùng toái, “quen laém” vôùi boùng toái, nhöng caøng nhö theá, chuùng caøng khaùt khao höôùng veà aùnh saùng, chuùng theo doõi, tìm kieám, chæ mong aùnh saùng ñeán töø moïi phía: töø “ngaøn sao laáp laùnh treân trôøi”, ñeám töøng hoät saùng loït qua pheân nöùa, chuùng mô töôûng tôùi aùnh saùng cuûa quaù khöù, cuûa nhöõng kæ nieäm veà “Haø Noäi xa xaêm”, “Haø Noäi saùng röïc, vui veû vaø huyeân naùo” ñaõ luøi xa tít taép; chuùng maûi meâ ñoùn chôø ñoaøn taøu töø Haø Noäi veà vôùi “caùc toa ñeøn saùng tröng”; chuùng coøn nhìn theo caû caùi chaám nhoû cuûa chieác ñeøn xanh treo treân toa sau cuøng xa xa maõi... Ñoù laø theá giôùi cuûa ao öôùc, duø chæ laø moät ao öôùc nhoû nhoi, duø chæ nhö laø moät aûo aûnh. Khoâng thaám ñöôïm moät taám loøng nhaân aùi saâu xa, khoâng hieåu loøng con treû, khoâng coù moät taâm hoàn nhaïy caûm giaøu chaát thô thì khoâng theå dieãn taû tinh teá ñeán theá noãi theøm khaùt aùnh saùng cuûa nhöõng con ngöôøi soáng trong boùng toái. Ñoïc “Hai ñöùa treû”, ta coù caûm giaùc nhö nhaø vaên chaúng hö caáu saùng taïo gì. Moïi chi tieát giaûn dò nhö ñôøi soáng thöïc. Cuoäc soáng cöù hieän leân trang vieát nhö noù voán nhö vaäy. Nhöng söùc maïnh cuûa ngoøi buùt Thaïch Lam laø ôû ñaáy. Töø nhöõng chuyeän ñôøi thöôøng voán phaúng laëng, teû nhaït vaø ñôn ñieäu, nhaø vaên ñaõ phaùt hieän ra moät ñôøi soáng ñang vaän ñoäng, coù beà saâu, trong ñoù aùnh saùng toàn taïi beân caïnh boùng toái, caùi ñeïp ñeõ naèm ngay trong caùi bình thöôøng, caùi khao khaùt öôùc mô trong caùi nhaãn nhuïc cam
chòu, caùi xoân xao bieán ñoäng trong caùi bình laëng haøng ngaøy, caùi taêm toái tröôùc maét vaø nhöõng kæ nieäm saùng töôi... Neùt ñoäc ñaùo trong buùt phaùp Thaïch Lam laø ôû choã: nhaø vaên ñaõ söû duïng ngheä thuaät töông phaûn moät caùch haàu nhö töï nhieân, khoâng chuùt toâ veõ, cöôøng ñieäu, vaø nhôø theá, böùc tranh phoá huyeän trôû neân phong phuù, chaân thaät, gôïi caûm. Ñoïc “Hai ñöùa treû” ta bò aùm aûnh day döùt khoâng thoâi tröôùc ñeâm toái bao truøm phoá huyeän vaø xoùt xa thöông caûm tröôùc cuoäc ñôøi hiu quaïnh cam chòu cuûa nhöõng con ngöôøi soáng nôi ñaây. Nhöng “Hai ñöùa treû” cuõng thu huùt ta bôûi caùi höông vò man maùc cuûa ñoàng queâ vaøo moät “chieàu muøa haï eâm nhö ru” vaø “moät ñeâm muøa haï eâm nhö nhung vaø thoaûng qua gioù maùt”... Noù laøm soáng laïi caû moät thôøi quaù vaõng, noù ñaùnh thöùc tình caûm queâ höông ñaäm ñaø, vaø laøm giaøu taâm hoàn ta bôûi nhöõng tình caûm “eâm maùt vaø saâu kín”. Ñeà 6 : Phaân tích taâm traïng chò em Lieân ñeâm ñeâm coá thöùc ñeå ñöôïc nhìn chuyeán taøu ñi qua phoá huyeän (Hai ñöùa treû – Thaïch Lam) Hai ñöùa treû laø moät trong nhöõng truyeän ngaén thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi nhieàu nhaát cuûa Thaïch Lam. Hình aûnh chuyeán taøu ñeâm chaïy qua moät phoá huyeän ngheøo thôøi tröôùc ñaõ ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû raát kheùo leùo, ñaõ noåi leân thaønh moät hình aûnh ñaày yù nghóa, boäc loä chuû ñeà cuûa taùc phaåm. Tröôùc heát, boái caûnh cho chuyeán taøu ñeâm xuaát hieän laø cuoäc soáng buoàn teû, ñôn ñieäu, ñaùng thöông nôi phoá huyeän. Thaïch Lam ñaõ choïn ñöôïc thôøi ñieåm ñeå laøm noåi baät nhöõng tính chaát aáy. Truyeän baét ñaàu töø tieáng troáng thu khoâng doäi xuoáng phoá huyeän, töøng tieáng, töøng tieáng moûi moøn, giöõa luùc treân baàu trôøi, aùnh ngaøy ñang daàn nhöôøng choã cho boùng hoaøng hoân, phöông taây ñoû röïc leân nhö löûa baùo hieäu moät ngaøy ñang taét. Ñeâm toái seõ ñem tôùi cho phoá huyeän nhöõng gì? Chæ coù boùng toái, söï im laëng, maø tieáng eách nhaùi ngoaøi ñoàng, tieáng muoãi keâu trong nhaø, laïi khieán cho noù caøng trôû neân vaéng laëng, hoang vu, buoàn baõ hôn. Theá ra, giöõa theá kyû hai möôi, theá kyû cuûa nhöõng ñoâ thò ñaày aáp aùnh saùng, vaãn coù nhöõng mieàn ñaát, nhieàu mieàn ñaát, soáng trong söï taêm toái cuûa cuoäc soáng haøng traêm, haøng ngaøn naêm veà tröôùc nhö vaäy ñaáy. Phieân chôï chieàu ñaõ vaõn, nhöõng oàn aøo taáp naäp cuûa buoåi chôï ñaõ tan ñi, ñeå laïi phoá huyeän vôùi thöïc chaát cuûa noù: caùi ngheøo naøn, caùi tieâu ñieàu xô xaùc. Nhöõng ñöùa treû con lom khom tìm kieám treân caùi neàn chôï xô xaùc aáy, giöõa nhöõng raùc röôûi maø phieân chôï boû laïi, mong tìm ñöôïc chuùt gì ñôõ cho cuoäc soáng. Thaät laø moät chi tieát ñaày yù nghóa vaø raát gôïi caûm veà caùi ngheøo. Roài ñeâm xuoáng. Cuoäc soáng coù xoân xao ñoäng ñaäy ñöôïc chuùt naøo chaêng? Quaû cuõng coù xoân xao moät chuùt ñaáy, nhöng khoâng vì theá maø veû ngheøo, veû buoàn cuûa cuoäc soáng laïi bôùt ñi. Baét ñaàu laø ngoâi haøng nöôùc cuûa con chò Tí, vôùi chieác voõng con, vaøi ba caùi baùt, moät ñieáu huùt thuoác laøo... baøy ra roài laïi thu vaøo vì vaéng khaùch. Tieáp
ñeán laø gaùnh phôû coù ngoïn löûa baäp buøng cuûa baùc Sieâu, cuõng vaéng khaùch vì ñoù laø thöù quaù xa xæ (phôû maø trôû thaønh xa xí phaåm, thaät laø moät nhaän xeùt hoùm hænh vaø ñaày xoùt xa cuûa Thaïch Lam!). Chính giöõa caûnh tieâu ñieàu nhö vaäy cuûa phoá huyeän, Thaïch Lam ñaõ mieâu taû taâm traïng khaéc khoaûi chôø ñôïi chuyeán taøu cuûa hai chò em coâ beù Lieân. Ñoù laø hai ñöùa treû ñaõ töøng coù nhöõng ngaøy soáng ôû moät nôi khoâng ñeán noãi ngheøo khoå vaø toái taêm nhö theá. Vôùi chuùng, nhaát laø vôùi beù Lieân, nôi aáy Haø Noäi luoân ñoïng laïi nhö moät kyû nieäm xa xoâi vaø mô hoà nhöng bao giôø cuõng eâm ñeàm, ñeïp ñeõ vaø röïc rôõ aùnh saùng. Coøn giôø ñaây, nôi phoá huyeän, cuoäc soáng cuûa chuùng thieáu haún aùnh saùng vaø nieàm vui. Ngaøy naøo cuõng gioáng heät ngaøy naøo, chuùng chôø baùn cho ngöôøi ta nhöng moùn haøng nhoû nhoi khoâng heà thay ñoåi: moät bao dieâm, moät cuoän chæ, maáy baùnh xaø phoøng... Chieàu chieàu, trong boùng chaäp choaïng cuûa hoaøng hoân vaø trong tieáng muoãi vo ve, hai chò em caëm cuïi kieåm ñeám soá tieàn beù nhoû baùn ñöôïc trong ngaøy. Chi tieát veà chieác choõng tre cuõ, saép gaõy ñöôïc Thaïch Lam ñöa vaøo ñaây thaät laø ñaày yù nghóa: cuoäc soáng cuûa hai ñöùa treû môùi lôùn leân sao maø ñaõ sôùm giaø nua taøn taï! Caû chi tieát baø laõo hôi ñieân ñeán mua röôïu uoáng, cuõng gôïi leân bao noãi buoàn. Caùi theá giôùi maø caùc em Lieân vaø An tieáp caän ngaøy naøy qua ngaøy khaùc chæ coù theá. Ñaây laø nieàm vui, bieát laáy gì maø hy voïng? May maén thay, hai ñöùa treû ñaõ tìm ñöôïc chuùt nieàm vui ñeå mong ñôïi. Moãi ñeâm chuyeán taøu töø Haø Noäi seõ ñi qua phoá huyeän trong maáy phuùt. Moãi ñeâm, hai ñöùa treû laïi chôø ñôïi chuyeán taøu. Haún caùc em ñaõ chôø ñôïi noù qua suoát moät ngaøy buoàn teû cuûa mình. Nhöng noãi ñôïi chôø baét ñaàu khaéc khoaûi töø khi boùng chieàu ñoå xuoáng. Roài trong ñeâm toái, nhöõng ngoïn ñeøn thaép leân ôû ñaèng kia, boùng hai meï con chò Tí treân ñöôøng, ngoïn löûa baäp buøng cuûa gaùnh phôû baùc Sieâu, tieáng haùt cuûa vôï choàng baùc xaåm muø... Vôùi caùc em, ñoù laø nhöõng caùi moác ñieåm böôùc ñi cuûa thôøi gian ñang cho caùc em xích gaàn laïi vôùi chuyeán taøu. Moãi ñeâm, chæ coù moät chuyeán taøu ñi qua phoá huyeän. Caùc em khoâng theå boû lôõ noù. Bôûi theá, ñaõ buoàn nguûríu caû maét, An vaø Lieân vaãn coá choáng laïi côn buoàn nguû. Cho ñeán khi, vì chôø ñôïi quaù laâu trong caùi khoâng khí buoàn teû cuûa phoá huyeän, beù An khoâng theå thöùc ñöôïc nöõa. Em goái ñaàu leân tay chò, mi maét saép söûa rôi xuoáng, coøn daën vôùi: - Taøu ñeán chò ñaùnh thöùc em daäy nheù! Thaät laø moät caûnh chôø ñôïi thieát tha nhö moïi söï chôø ñôïi thieát tha ôû treân ñôøi!. Treân phoá huyeän aáy, giöõa taâm traïng chôø ñôïi aáy cuûa hai ñöùa treû, chuyeán taøu ñeâm ñöôïc Thaïch Lam mieâu taû tæ mæ vaø trang troïng laøm sao! Chuyeán taøu ñöôïc baùo tröôùc töø xa, vôùi hình aûnh hai ba ngöôøi caàm ñeøn loàng lung lay caùc boùng daøi, veû xoân xao cuûa nhöõng ngöôøi chôø taøu, roài ngoïn löûa xanh bieác saùt maët ñaát nhö ma trôi. Roài tieáng coøi xe löûa ôû ñaâu vang laïi trong ñeâm khuya keùo daøi ra theo ngoïn gioù xa xoâi. Chuyeán taøu ñaõ ñeán cuøng vôùi tieáng coøi ñaõ rít leân. Ñoaøn taøu vuït qua tröôùc maët. Beù An ñaõ thöùc daäy vaø taâm hoàn caû hai ñöùa treû ñeàu bò cuoán huùt bôûi chuyeán taøu. Caùc toa ñeøn ñeàu saùng tröng... nhöõng toa haïng treân sang troïng, loá nhoá ngöôøi, ñoàng vaø keàn laáp laùnh, vaø caùc cöûa kính saùng. Ñoaøn taøu ñaõ ñi qua nhöng taâm hoàn chò em Lieân thì vaãn göûi huùt theo noù maõi, nhìn noù ñeå laïi trong ñeâm toái nhöõng ñoám than ñoû bay tung treân ñöôøng saét... caùi chaám nhoû cuûa chieác ñeøn xanh... xa xa maõi roài ñi khuaát sau raëng tre. Giôø ñaây, söï töông phaûn giöõa hình aûnh ñoaøn taøu vôùi cuoäc soáng nôi phoá huyeän caøng
trôû neân roõ reät trong taâm trí cuûa ñöùa treû: ñeâm toái vaãn bao boïc xung quanh, ñoàng ruoäng meânh mang vaø yeân laëng. Ñoïc xong truyeän HAI ÑÖÙA TREÛ, ngöôøi ñoïc khoâng theå khoâng ngaãm nghó veà yù nghóa saâu xa cuûa hình aûnh chuyeán taøu ñeâm maø Thaïch Lam ñaõ coá tình mieâu taû noù ñeå laøm noåi leân thaät roõ cuoäc soáng buoàn teû ñaùng thöông cuûa hai chò em Lieân? Vôùi caùc em, chuyeán taøu aáy laø taát caû nieàm vui vaø hi voïng. Ñoù laø Haø Noäi trong quaù khöù eâm ñeàm xa xoâi. Ñoù laø nieàm vui duy nhaát ñeå giaûi toaû cho taâm trí sau moät ngaøy meät moûi, ñôn ñieäu vaø buoàn chaùn. Ñoù laø aâm thanh, aùnh saùng, veû laáp laùnh, cuûa moät cuoäc ñôøi maø caùc em hi voïng, moät cuoäc ñôøi khaùc, hoaøn toaøn khoâng gioáng vôùi cuoäc ñôøi ngheøo naøn vaø teû nhaït nôi ñaây. Coù leõ, qua truyeän ngaén naøy, Thaïch Lam ñaõ muoán noùi vôùi chuùng ta: coù nhöõng cuoäc ñôøi môùi ñaùng thöông sao, coù nhöõng öôùc mô beù nhoû, toäi nghieäp nhöng chaân thaønh tha thieát vaø caûm ñoäng laøm sao! Nhöng daãu sao, söï chôø ñôïi cuûa caùc em cuõng cho chuùng ta moät baøi hoïc: trong cuoäc ñôøi, phaûi bieát vöôït leân caùi teû nhaït, caùi voâ vò haøng ngaøy ñeå maø hi voïng, vì coøn coù hi voïng, daãu cho hi voïng raát nhoû beù, thì môùi coù theå coøn goïi laø soáng. HAI ÑÖÙA TREÛ khoâng thuoäc loaïi truyeän haáp daãn ngöôøi ñoïc vì söï ly kyø hay gay caán cuûa coát truyeän. Söùc maïnh vaø söùc soáng cuûa noù naèm trong vaán ñeà maø noù ñaët ra vaø caû trong thaùi ñoä cuûa Thaïch Lam ñoái vôùi cuoäc soáng: moät thaùi ñoä aáp iu ñaày loøng nhaân aùi. Chính thaùi ñoä aáy cuõng aûnh höôûng ñeán caùch vieát cuûa Thaïch Lam: tæ mæ vaø traân troïng. Truyeän tuy hôi buoàn nhöng noù giuùp cho con ngöôøi theâm yeâu thöông con ngöôøi. Ñeà 7: Phaân tích taán bi kòch cuûa ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ qua nhaân vaät Hoä trong truyeän ngaén Ñôøi thöøa cuûa Nam Cao. Thôøi kyø vaên hoïc 1930-1945, khoâng ai vöôït ñöôïc Nam Cao trong vieäc moâ taû taán bi kòch cuûa ngöôøi trí thöùc, nhaát laø ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ. Chæ xeùt rieâng moät truyeän ngaén Ñôøi thöøa (in laàn ñaàu tieân vaøo cuoái naêm 1943), ta cuõng coù theå nhaän ra taán bi kòch aáy vôùi bao nghòch caûnh, beá taéc, xoùt xa. Hoä, nhaân vaät chính cuûa Ñôøi thöøa, laø moät nhaø vaên coù taøi vaø ñaày taâm huyeát. Ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ra ôû Hoä nhieàu neùt töï truyeän cuûa chính Nam Cao. Hoä ñaõ töøng vieát ñöôïc nhöõng taùc phaåm coù giaù trò, ñöôïc baïn beø cuøng giôùi vieát vaên vaø ngöôøi ñoïc yeâu meán, coå vuõ. Nhöng, khoâng muoán döøng laïi ôû baát kyø chaëng naøo cuûa thaønh coâng, khoâng bao giôø maõn nguyeän vôùi nhöõng gì ñaõ ñöôïc vieát ra. Hoä luoân luoân khao khaùt vöôn tôùi caùi taän thieän, taän mó cuûa ngheä thuaät. Hoä theøm khaùt nghó ñeán moät taùc phaåm “noù seõ laøm môø heát caùc taùc phaåm cuøng ra moät thôøi”. Hoä doác loøng phuïng söï ngheä thuaät. Vôùi Hoä, ngheä thuaät laø taát caû,laø treân heát, nieàm ñam meâ ngheä thuaät cao nhaát, loaïi tröø heát moïi ñam meâ khaùc. Coâng vieäc haøng ngaøy cuûa Hoä chæ coøn coù hai thöù: ñoïc vaø vieát, khoâng vieát thì ñoïc, khoâng ñoïc thì vieát;
ñoïc ñeå caøng hoaøn thieän theâm caây buùt cuûa mình, ñoïc ñeå thöôûng thöùc caùi ñeïp chaân chính, caùi ñeïp cao thöôïng cuûa vaên chöông ngheä thuaät; vieát ñeå saùng taïo, ñeå theå hieän nhöõng khaùt voïng ñeïp ñeõ cuûa mình veà vaên chöông theá söï. Ñoïc vaø vieát, Hoä queân taát caû cuoäc ñôøi nhoû nhen, queân taát caû nhöõng khoù khaên, ngheøo tuùng cuûa moät nhaø vaên ngheøo. Trong caùch nhìn cuûa Hoä, caû caùi ngheøo tuùng aáy cuõng laø moät neùt ñeïp, caùi ñeïp cuûa moät nhaø vaên, moät con ngöôøi queân mình vì vaên chöông, ngheä thuaät. Hoä (vaø caû Nam Cao nöõa) coù laø moät nhaø vaên “ngheä thuaät vò ngheä thuaät” khoâng? Khoâng. Bôûi vôùi Hoä, ngheà vaên thaät laø moät ngheà cao ñeïp trong ñôøi, laø moät ngheà coù yù nghóa phuïc vuï con ngöôøi, phuïng söï nhaân loaïi ôû möùc ñoä cao. Noù laøm cho con ngöôøi trôû neân phong phuù hôn, cao thöôïng hôn, nhaân aùi vaø ñoä löôïng hôn, gaàn guõi nhau hôn. Hoä töï ñoøi hoûi cao vaø khoâng bao giôø töï baèng loøng veà mình, vì caùi ñeïp, söï tuyeät ñoái cuûa ngheä thuaät, ñoàng thôøi cuõng vì moät yù thöùc traùch nhieäm cao ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, ñoái vôùi nhaân loaïi maø Hoä phuïng söï. Ñoái vôùi Hoä, ñöa ra cho ngöôøi ñoïc moät taùc phaåm môø nhaït, noâng caïn, hôn nöõa, laïi vieát caåu thaû, laø moät vieäc laøm thieáu löông taâm, teä hôn nöõa, ñoù laø moät söï löøa gaït. Khoâng muoán chæ laøm “moät ngöôøi thôï kheùo tay” trong ngheà vaên. Hoä muoán “khôi nhöõng nguoàn chöa ai khôi, vaø saùng taïo nhöõng caùi gì chöa coù”. Cuoäc ñôøi maø soáng vôùi nhöõng hoaøi baõo nhö cuûa Hoä, luoân phaán ñaáu ñeå vöôn tôùi, ñeå hoaøn thieän, luoân nhìn thaáy moái maâu thuaãn giöõa ñieàu ñaõ laøm ñöôïc vaø ñieàu ñaùng phaûi laøm ñöôïc, luoân coá gaéng ñeå xoaù boû söï maâu thuaãn giöõa ñieàu mình ñang coù vaø caùi mình phaûi coù, phaûi vöôn tôùi; nguyeân chöøng aáy thoâi ñaõ ñuû ñeå cho ngöôøi ta khoâng yeân, ñaõ ñuû ñeå ngöôøi ta phaûi saàu khoå, nhieàu khi caûm thaáy ñoå vôõ. Nhöng khoâng chæ coù theá, taán bi kòch cuûa Hoä coøn lôùn hôn nhieàu! Laø moät ngöôøi toân thôø caùi ñeïp, caùi cao thöôïng trong vaên chöông, Hoä cuõng muoán soáng ñeïp trong tö caùch moät con ngöôøi. Vaø Hoä ñaõ coù moät haønh ñoäng ñeïp, tuyeät ñeïp cuûa loøng nhaân aùi. Hoä ñaõ cöùu danh döï cuûa Töø, cöùu soáng ñôøi Töø, cöu mang Töø ñuùng vaøo luùc Töø caàn ñeán nhöõng ñieàu aáy nhaát. Trong tö caùch moät ngöôøi choàng, moät ngöôøi cha, Hoä muoán Töø vaø caùc con mình haïnh phuùc, ít nhaát laø khoâng khoå, khoâng ñau khoå. Nhöng Hoä ñaõ laøm ñöôïc nhöõng gì? Töø caøng ngaøy caøng khoå, caøng gaày goø, xanh xao vì thieáu thoán, ñoùi khaùt. Caùc con Hoä thì caøng nheo nhoùc, taät beänh. Nguyeân chæ nhìn thaáy caùi caûnh aáy cuõng ñaõ ñau khoå roài, ñaày bi kòch roài, bi kòch cuûa moät ngöôøi muoán laøm ñieàu toát, muoán haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc maø khoâng sao laøm ñöôïc. Tuy nhieân bi kòch chính cuûa Hoä laø ôû choã naøy: moái maâu thuaãn giöõa khaùt voïng cuûa moät ngöôøi ngheä só vôùi öôùc muoán laøm moät con ngöôøi toát ñeïp. Ñeå coù tieàn coù theå nuoâi vôï nuoâi con (daàu chæ coù möùc ñoä thieáu ñoùi), Hoä phaûi vieát voäi nhöõng taùc phaåm maø ngay khi bieát ra xong, chính Hoä ñaõ thaáy chaùn. Hoä phaûi choáng laïi ngay chính mình, vi phaïm ngay nhöõng tieâu chuaån maø Hoä ñaët ra cho mình trong tö caùch nhaø ngheä só. Vieát vaên ñeå kieám tieàn, vieát voäi, vieát caåu thaû, ñoù laø ñieàu khoâng theå tha thöù, khoâng theå baøo chöõa ñöôïc, ñoái vôùi Hoä. Nhöng ñeå laøm moät ngöôøi ngheä só chaân chính ö ? Thì Hoä phaûi boû maëc vôï con, thaäm chí taøn nhaãn vôùi vôï con. Nhöng nhö theá, vôùi Hoä, laïi laø heøn nhaùt, laø voâ löông taâm, cuõng khoâng theå tha thöù ñöôïc. Hoä ñaõ chaúng töøng neâu nhö moät tieâu chuaån soáng laø gì: Keû maïnh chính laø keû giuùp ñôõ keû khaùc treân ñoâi vai mình”. Hoä khoâng theå choïn laáy moät trong hai con ñöôøng: hi sinh ngheä thuaät
ñeå laøm moät ngöôøi choàng, ngöôøi cha toát, hoaëc vì caùi ñeïp toái thöôïng cuûa ngheä thuaät maø hi sinh phaàn con ngöôøi, laøm moät con ngöôøi nhaãn taâm, voâ traùch nhieäm. Caû hai thöù traùch nhieäm ôû Hoä ñeàu ñöôïc yù thöùc raát cao. Hoä khoâng coù quyeàn, vaø khoâng theå choïn laáy vaø hi sinh baát kyø phaàn naøo. Taán bi kòch thöôøng xuyeân dai daúng cuûa Hoä chính laø ôû ñoù. Treân caû hai phöông dieän traùch nhieäm, Hoä ñeàu caûm thaáy mình laøm ñöôïc ôû möùc toài nhaát. Vì theá maø Hoä luoân luoân leân aùn mình, töï xæ vaû mình. Taán bi kòch aáy trôû thaønh moät chöùng u uaát traàm kha nôi Hoä, coù nhöõng luùc ñaõ boäc phaùt leân. Nhöõng luùc aáy, nhöõng luùc say röôïu, Hoä ñaõ choïn laáy moät, ñaõ muoán tìm moät giaûi phoùng cöïc ñoan nhaát. Nhöng roài tænh côn say, tình theá vaãn vaäy, caùi voøng laån quaån vaãn vaäy, xem chöøng laïi naëng neà, bi ñaùt hôn. Ñôøi thöøa keát thuùc baèng moät laàn tænh röôïu cuûa Hoä sau moät côn say (tröôùc ñoù ñaõ bao nhieâu laàn nhö theá?), Hoä khoùc tröôùc caùi daùng naèm nguû khoå sôû cuûa Töø, trong voøng tay gaày yeáu cuûa Töø. Caû Töø cuõng khoùc. Hoä khoùc vì hoái haän ñaõ teä baïc, ñaõ toû ra thoâ baïo vôùi Töø. Nhöng nguyeân nhaân chính, haún Hoä ñaõ khoùc cho noãi ñau cuûa mình, khoùc vì caùi beá taéc cuûa ñôøi mình, khoùc söï tan vôõ thaûm thöông cuûa hoaøi baõo to taùt vaø ñeïp nhaát cuûa mình. Roài caû Töø nöõa, Töø cuõng khoùc vì coâ ñaõ mô hoà nhaän ra ñieàu ñoù. Ñôøi thöøa coù phaûi laø taán bi kòch muoân ñôøi cuûa ngöôøi trí thöùc? Ngöôøi ta coù theå vöøa soáng vôùi hoaøi baõo lôùn lao hieán daâng cho söï nghieäp, vöøa soáng vôùi phaàn con ngöôøi toát ñeïp cuûa mình khoâng? Ñöôïc laém chöù. Theá thì nguyeân nhaân bi kòch cuûa Hoä ôû ñaâu? Chính laø ôû söï beá taéc chaät heïp cuûa ñôøi soáng. Caùi voøng laån quaån maø xaõ hoäi ñaõ kheùp chaët laïi treân thaân phaän ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi cuõ, ñaëc bieät xaõ hoäi Vieät Nam thôøi kyø 1930-1945. Nam cao, vôùi Ñôøi thöøa, ñaõ ñeå laïi cho ta moät böùc tranh hieän thöïc, ñoàng thôøi cuõng ñeå laïi cho ta moät thoâng ñieäp. Ngöôøi ta coù theå soáng maø khoâng caûm thaáy ñôøi mình laø ñôøi thöøa; khoâng caûm thaáy soáng laø soáng moøn, laø moät caùch cheát moøn. Muoán theá, phaûi giaät tung heát nhöõng caùi laån quaån, nhöõng beá taéc cuûa ñôøi soáng ñi. Cuoäc khôûi nghóa thaùng Taùm ñaõ laøm coâng vieäc ñoù. Ñeà 8: Phaân tích nhaân vaät Chí Pheøo trong taùc phaåm cuøng teân cuûa Nam Cao ñeå laøm noåi baät bi kòch cöï tuyeät quyeàn laøm ngöôøi cuûa Chí Pheøo Khi “Ñoâi löùa xöùng ñoâi” (töùc Chí Pheøo) xuaát hieän treân vaên ñaøn (1941) thì vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn ñaõ qua moät thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ. Laø ngöôøi ñeán muoän, nhöng Nam Cao ñaõ töï khaúng ñònh mình baèng nhöõng khaùm phaù ngheä thuaät môùi meû, ñem ñeán cho vaên hoïc ñöông thôøi moät tieáng noùi rieâng ñaëc saéc. Hôn naêm möôi naêm ñaõ troâi qua, taùc phaåm Chí Pheøo ngaøy theâm ñöôïc khaúng ñònh, ñöôïc khaùm phaù töø nhöõng goùc ñoä môùi meû vaø chaéc chaén seõ toàn taïi vónh vieãn trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam nhö moät taùc phaåm öu tuù.
Döôùi moät ngoïn buùt taøi hoa, linh hoaït, giaøu bieán hoaù: khi keå, khi taû, khi saéc laïnh taøn nhaãn, luùc haøi hoøa bôõn côït, luùc tröõ tình thaém thieát, khi trieát lyù saéc beùn, khi quaèn quaïi ñau ñôùn... cuoäc soáng cöù hieän leân vôùi bieát bao tình huoáng, bao caûnh ngoä, bao chi tieát soáng ñoäng. Ñoâi khi, chæ moät cöû chæ, moät lôøi noùi, moät phaùc thaûo ñôn sô... maø hieän leân moät chaân dung, loä nguyeân hình moät tính caùch... Cöù theá, taùc phaåm taïo neân moät söùc loâi cuoán haáp daãn töø doøng ñaàu tieân cho ñeán doøng keát thuùc. Gaáp saùch laïi roài, ta vaãn bò aùm aûnh khoâng thoâi bôûi tieáng keâu cöùu cuûa moät con ngöôøi bò töôùc maát quyeàn laøm ngöôøi. Moät tieáng noùi khaùt khao muoán trôû veà löông thieän nhöng bò chaën ñöùng ôû moïi neûo, vaø moät keát thuùc bi thaûm ñaéng cay. “Bi kòch cuûa moät con ngöôøi bò khöôùc töø quyeàn laøm ngöôøi” ñoù laø chuû ñeà xuyeân suoát toaøn boä hình töôïng cuûa taùc phaåm, ñöôïc nhaø vaên ñaët ra nhö moät tieáng keâu cöùu thaûm thieát, böùc xuùc, taïo neân giaù trò nhaân ñaïo ñaëc saéc cuûa taùc phaåm “Chí Pheøo” Khaùc vôùi caùc nhaø vaên hieän thöïc pheâ phaùn ñöông thôøi, trong taùc phaåm Chí Pheøo, Nam Cao khoâng ñi saâu mieâu taû quaù trình ñoùi côm raùch aùo, baàn cuøng khoán khoå... cuûa ngöôøi noâng daân, maëc duø trong thöïc teá, ñoù cuõng laø moät hieän thöïc phoå bieán. Nam Cao traên trôû, baên khoaên suy ngaãm nhieàu hôn veà moät hieän thöïc coøn thaûm khoác, böùc xuùc hôn caû ñoùi reùt baàn cuøng, ñoù laø hieän thöïc veà söï tha hoùa, moät moái ñe doïa thaûm khoác trong xaõ hoäi ñöông thôøi; veà nhaân phaåm bò vuøi daäp, chaø ñaïp bôûi caû moät guoàng maùy thoáng trò baïo taøn. Vaán ñeà nhaân phaåm, vaán ñeà quyeàn con ngöôøi ñöôïc ñaët ra, chi phoái caûm höùng saùng taïo trong nhieàu saùng taïo cuûa Nam Cao, trong ñoù Chí Pheøo laø taùc phaåm theå hieän tröïc tieáp, taäp trung vaø maõnh lieät hôn caû. Môû ñaàu taùc phaåm laø tieáng chöûi ngoa ngoaét, thaùch thöùc cuûa Chí Pheøo ñang ngaät ngöôõng treân ñöôøng say, ñaäp vaøo yù thöùc ngöôøi ñoïc moät aán töôïng maïnh meõ. Haõy nghe nhaø vaên mieâu taû: “Haén vöøa ñi vöøa chöûi. Bao giôø cuõng theá, cöù röôïu xong laø haén chöûi . Baét ñaàu haén chöûi trôøi. Coù heà gì? Trôøi coù cuûa rieâng nhaø naøo? Roài haén chöûi ñôøi. Theá cuõng chaúng sao: ñôøi laø taát caû nhöng cuõng chaúng laø ai. Töùc mình, haén chöûi taát caû laøng Vuõ Ñaïi. Nhöng caû laøng Vuõ Ñaïi, ai cuõng töï nhuû: “Chaéc noù tröø mình ra!” . Khoâng ai leân tieáng caû. Töùc thaät! Töùc thaät! ÔØ! Theá naøy thì töùc thaät! Töùc cheát ñi ñöôïc maát! Ñaõ theá, haén phaûi chöûi cha ñöùa naøo khoâng chöûi nhau vôùi haén. Nhöng cuõng khoâng ai ra ñieàu. Meï kieáp! Theá coù phí röôïu khoâng? Theá thì coù khoå haén khoâng? Khoâng bieát ñöùa cheát meï naøo ñeû ra thaân haén cho haén khoå ñeán noâng noãi naøy? A ha! Phaûi ñaáy, haén cöù theá maø chöûi, haén cöù chöûi ñöùa cheát meï naøo ñeû ra thaân haén, ñeû ra caùi thaèng Chí Pheøo” Ñaây laø tieáng chöûi cuûa moät teân say röôïu, moät tieáng chöûi voâ thöùc. Nhöng nhieàu khi trong voâ thöùc, con ngöôøi laïi theå hieän chính mình nhieàu hôn khi tænh. Qua tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo, ngöôøi ñoïc caûm thaáy nhö ñang ñoái dieän vôùi moät con “ngöôøi – vaät” quaùi gôõ ñôn ñoäc ôû taän cuøng cuûa söï khoå ñau, ñang truùt leân cuoäc ñôøi – taát caû cuoäc ñôøi – tieáng noùi haèn hoïc, phaãn uaát, ñaày thoáng khoå cuûa mình. Vaø cuõng qua tieáng chöûi cuûa Chí Pheøo, cuøng moät luùc ngöôøi ñoïc nhaän ra ba thaùi ñoä khaùc nhau: thaùi ñoä haèn hoïc thuø ñòch cuûa Chí; thaùi ñoä khinh mieät döûng döng cuûa
ngöôøi ñôøi; thaùi ñoä phaãn uaát thöông caûm cuûa taùc giaû theå hieän qua gioïng vaên vöøa xoùt xa vöøa taøn nhaãn. Ñaèng sau moät tieáng chöûi voâ thöùc cuûa ngöôøi say, hay roõ hôn, hoøa nhaäp vaøo tieáng chöûi voâ thöùc aáy, laø tieáng noùi ñaày yù thöùc nhaân vaên cuûa nhaø ngheä só, tieáng noùi phaûn khaùng maõnh lieät ñoái vôùi hieän thöïc, tieáng noùi xoùt xa ñau ñôùn tröôùc soá phaän bi thaûm cuûa con ngöôøi. Vaø chính tieáng noùi aáy, ngay töø trang ñaàu tieân ñaõ thöïc söï ñaùnh thöùc taám loøng nhaân aùi nôi ngöôøi ñoïc. Vaø cöù theá, cuoäc ñôøi Chí Pheøo, theo lôøi keå cuûa nhaø vaên, hieän leân daàn nhö moät cuoän phim bi thaûm. Keå töø khi haén laø moät ñöùa treû traàn truoàng vaø xaùm ngaét beân caùi loø gaïch cuõ boû khoâng, cho ñeán khi haén bô vô, ñi ôû cho ngöôøi naøy ñeán ngöôøi khaùc roài laøm canh ñieàn cho Lyù Kieán vaø cuoái cuøng bò baét giam voâ côù vaø tuø toäi oan uoång... Nhaø vaên khoâng mieâu taû thaät chi tieát quaù trình Chí Pheøo bò ñoái xöû ra sao trong suoát chaëng ñöôøng daøi aáy, nhaø vaên chæ taäp trung mieâu taû caùi keát cuïc, caùi haäu quaû thaûm khoác cuûa noù. Qua moät keát caáu khoâng theo trình töï thôøi gian – chuû yeáu theo maïch daãn daét taâm lyù cuûa ngöôøi keå chuyeän – ngöôøi ñoïc hieåu ra: tröôùc kia Chí voán laø ngöôøi löông thieän. Chæ sau khi ôû tuø veà, haén môùi hoaù thaønh moät ngöôøi khaùc haún, bò töôùc maát caû nhaân tính laãn nhaân hình vôùi “caùi ñaàu thì troïc loác, caùi raêng caïo traéng hôùn, caùi maët thì ñen vaø raát cong cong, hai maét göôøm göôøm troâng gôùm cheát”. Vôùi veû döôøng nhö laïnh luøng, nhaø vaên vieát: “Baây giôø thì haén ñaõ trôû thaønh ngöôøi khoâng tuoåi roài. Ba möôi taùm hay ba möôi chín? Boán möôi hay laø ngoaøi boán möôi? Caùi maët haén khoâng treû cuõng khoâng giaø; noù khoâng coøn phaûi laø maët ngöôøi; noù laø maët moät con vaät laï, nhìn maët nhöõng con vaät coù bao giôø bieát tuoåi?”. Sau khi ôû tuø veà, haén ñaõ trôû thaønh con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi maø khoâng töï bieát. Cuoäc ñôøi haén khoâng coù ngaøy thaùng bôûi nhöõng côn say trieàn mieân. “Haén aên trong luùc say, nguû trong luùc say, thöùc daäy vaãn coøn say, ñaäp ñaàu raïch maët, chöûi bôùi doaï naït trong luùc say, uoáng röôïu trong luùc say, ñeå roài say nöõa, say voâ taän. Chöa bao giôø haén tænh vaø coù leõ chöa bao giôø haén tænh taùo ñeå nhôù raèng haén coù ôû ñôøi. Coù leõ haén cuõng khoâng bieát raèng haén laø con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi ñeå taùc quaùi cho bao nhieâu daân laøng. Haén bieát ñaâu haén ñaõ phaù bao nhieâu cô nghieäp, ñaäp naùt bao nhieâu caûnh yeân vui, ñaïp ñoå bao nhieâu haïnh phuùc, laøm chaûy maùu vaø nöôùc maét cuûa bao nhieâu ngöôøi löông thieän... Taát caû daân laøng ñeàu sôï haén vaø traùnh maët haén moãi laàn haén qua”… Ñoaïn vaên chaát chöùa bieát bao noãi thoáng khoå cuûa moät thaân phaän ñaõ khoâng coøn ñöôïc soáng cuoäc soáng cuûa moät con ngöôøi. Nhöõng naêng löïc voán coù cuûa con ngöôøi – naêng löïc caûm xuùc, yù thöùc - haàu nhö bò tieâu huyû, chæ coøn laïi moät naêng löïc ñaâm cheùm, phaù phaùch. Bò ñoái xöû taøn baïo. Chí Pheøo ñaõ phaûn khaùng laïi baèng söï baïo taøn. Ñoù laø “söï phaãn noä toái taêm” nhö Leânin ñaõ töøng noùi. Trong taùc phaåm “Chí Pheøo”, Nam Cao ñaõ chæ ra raèng Chí Pheøo khoâng phaûi laø moät ngoaïi leä. Cuøng vôùi haén coøn coù Binh Chöùc, Naêm Thoï. Ñoù laø keát quaû taát yeáu cuûa moät loâgic: moät khi ñaõ coù Baù Kieán, Lyù Cöôøng, Ñoäi Taûo… thì aét laø seõ coù Chí Pheøo, Naêm Thoï, Binh Chöùc. Ñoù khoâng phaûi chæ laø saûn phaåm cuûa söï thoáng trò maø thaäm chí coøn laø moät phöông tieän toái caàn
thieát ñeå thoáng trò. “Khoâng coù nhöõng thaèng ñaàu boø thì laáy ai maø trò nhöõng thaèng ñaàu boø”. Chính Baù Kieán ñaõ ruùt ra keát luaän quan troïng aáy. Nhö theá, xaõ hoäi khoâng chæ ñeû ra Chí Pheøo maø coøn tieáp tuïc nuoâi döôõng Chí Pheøo, bieán nhöõng con ngöôøi nhö Chí Pheøo thaønh moät coâng cuï thoáng trò cuûa chuùng. Nguy cô vaø thaûm haïi thay, nhöõng ngöôøi noâng daân voán löông thieän, bò huyû hoaïi veà nhaân caùch, bò bieán thaønh coâng cuï, phöông tieän thoáng trò cho keû thuø maø khoâng töï bieát. Ñuùng nhö nhaø pheâ bình Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ noùi: “Khi Chí Pheøo ngaát ngöôûng böôùc ra töø nhöõng trang saùch cuûa Nam Cao thì ngöôøi ta lieàn nhaän ra raèng ñaây môùi laø hieän thaân ñaày ñuû nhöõng gì goïi laø khoán khoå tuûi nhuïc nhaát cuûa ngöôøi daân caøy ôû moät nöôùc thuoäc ñòa: bò giaøy ñaïp, bò caøo xeù, bò huyû hoaïi, töø nhaân tính ñeán nhaân hình. Chò Daäu baùn choù, baùn con, baùn söõa nhöng chò coøn ñöôïc laø con ngöôøi. Chí Pheøo phaûi baùn caû dieän maïo vaø linh hoàn cuûa mình ñeå thaønh con quæ döõ cuûa laøng Vuõ Ñaïi”. Chæ ra haäu quaû thaûm khoác cuûa söï baïo taøn, leân tieáng chaát vaán vaø toá caùo gay gaét söï thoáng trò baïo taøn, nhaø vaên ñaõ soi saùng vaøo quaù trình mieâu taû moät caûm höùng nhaân vaên saâu saéc. Nhöng ñieàu ñaëc saéc vaø ñaùng quí hôn nöõa ôû Nam Cao laø ngay trong khi mieâu taû nhaân vaät bò tha hoùa ñeán choã taän cuøng, Nam Cao vaãn phaùt hieän trong chieàu saâu cuûa nhaân vaät baûn tính toát ñeïp voán coù, chæ caàn moät chuùt tình thöông chaïm kheõ vaøo laø coù theå soáng daäy maõnh lieät, tha thieát. Söï xuaát hieän cuûa nhaân vaät Thò Nôû trong taùc phaåm coù moät yù nghóa thaät ñaëc saéc. Con ngöôøi xaáu “ma cheâ quæ hôøn” aáy, kyø dieäu thay, laïi laø nguoàn aùnh saùng duy nhaát ñaõ roïi vaøo choán taêm toái cuûa Chí Pheøo, thöùc tænh, gôïi daäy baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo, thaép saùng moät traùi tim ñaõ bò nguû meâ qua bao ngaøy thaùng bò vuøi daäp, haét huûi. Sau cuoäc gaëp gôõ ngaén nguûi vôùi Thò Nôû, Chí Pheøo giôø ñaây ñaõ nhaän ra nguoàn aùnh saùng ngoaøi kia röïc rôõ bieát bao, nghe ra moät tieáng chim vui veû, tieáng anh thuyeàn chaøi goõ maùi cheøo ñuoåi caù, tieáng lao xao cuûa ngöôøi ñi chôï baùn vaûi… Nhöõng aâm thanh aáy bao giôø chaû coù. Nhöng hoâm nay Chí môùi nghe thaáy. Chao oâi laø buoàn, trong caùi phuùt tænh taùo aáy, Chí Pheøo nhö ñaõ thaáy tuoåi giaø cuûa haén, ñoùi reùt, oám ñau vaø coâ ñoäc – caùi naøy coøn sôï hôn ñoùi reùt vaø oám ñau. Cuõng may Thò Nôû mang baùt chaùo haønh tôùi. Neáu khoâng, haén ñeán khoùc ñöôïc maát… Nhìn baùt chaùo boác khoùi maø loøng Chí xao xuyeán baâng khuaâng. “Haén caûm thaáy loøng thaønh treû con, haén muoán laøm nuõng vôùi Thò nhö laøm nuõng vôùi meï… OÂi sao maø haén hieàn! Haén theøm löông thieän – Haén khaùt khao laøm hoøa vôùi moïi ngöôøi”… Töø moät con quæ döõ, nhôø Thò Nôû, ñuùng hôn nhôø tình thöông cuûa Thò Nôû, Chí thöïc söï ñöôïc trôû laïi laøm ngöôøi, vôùi taát caû nhöõng naêng löïc voán coù cuûa con ngöôøi: thöông yeâu, caûm xuùc, ao öôùc… Teù ra, chæ caàn moät chuùt tình thöông, duø laø tình thöông cuûa moät con ngöôøi dôû hôi, beänh hoaïn, thoâ keäch, xaáu xí… cuõng ñuû ñeå laøm soáng daäy caû moät baûn tính ngöôøi nôi Chí. Theá môùi bieát söùc caûm hoùa cuûa tình thöông kyø dieäu bieát chöøng naøo! Baèng chi tieát naøy, Nam Cao ñaõ soi vaøo taùc phaåm moät aùnh saùng nhaân ñaïo thaät ñeïp ñeõ – Nhaø vaên nhö muoán hoøa vaøo nhaân vaät ñeå caûm thoâng, chia seû nhöõng giaây phuùt haïnh phuùc thaät hieám hoi cuûa Chí Pheøo…
Nhöng, bi kòch vaø ñau ñôùn thay, roát cuoäc thì ngay Thò Nôû cuõng khoâng theå gaén boù vôùi Chí Pheøo. Moät chuùt haïnh phuùc nhoû nhoi cuoái cuøng vaãn khoâng ñeán ñöôïc vôùi Chí. Vaø thaät laø khaéc nghieät, khi baûn tính ngöôøi nôi Chí troãi daäy, cuõng laø luùc Chí hieåu raèng mình khoâng coøn trôû veà vôùi löông thieän ñöôïc nöõa. Xaõ hoäi ñaõ cöôùp ñi cuûa Chí quyeàn laøm ngöôøi vaø vónh vieãn khoâng traû laïi. Nhöõng veát doïc ngang treân maët, keát quaû cuûa bao nhieâu côn say, bao nhieâu laàn ñaâm cheùm, raïch maët aên vaï… ñaõ beû gaõy chieác caàu noái Chí vôùi cuoäc ñôøi. Vaø, nhö Ñoã Kim Hoài noùi, “moät khi ngöôøi ñöôïc neám traûi chuùt ít höông vò laøm ngöôøi thì caùi xuùc caûm ngöôøi seõ khoâng theå maát… Ñaáy laø moái bi thaûm toät cuøng maø caùch giaûi quyeát chæ coù theå laø caùi cheát”. (Taïp chí Vaên hoïc soá 3, 1990 trang 32) Caùi cheát bi thaûm cuûa Chí Pheøo laø lôøi keát toäi ñanh theùp caùi xaõ hoäi voâ nhaân ñaïo, laø tieáng keâu cöùu veà quyeàn laøm ngöôøi, cuõng laø tieáng goïi thaûm thieát caáp baùch: Haõy cöùu laáy con ngöôøi! Haõy yeâu thöông con ngöôøi! Ñoù laø giaù trò nhaân vaên ñaëc saéc khieán cho taùc phaåm “Chí Pheøo” luoân luoân môùi. Ñeà 9: Giaù trò hieän thöïc vaø nhaân ñaïo cuûa taùc phaåm Chí Pheøo. Trong doøng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn 1930-1945. Chí Pheøo coù leõ laø taùc phaåm thaønh coâng hôn caû trong vieäc ñem laïi cho ngöôøi ñoïc nhöõng aán töôïng maïnh meõ, khoâng theå queân veà böùc tranh ñen toái ngoät ngaït, beá taéc cuûa noâng thoân Vieät Nam tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ñoàng thôøi thöùc tænh caùi phaàn löông tri toát ñeïp nhaát cuûa con ngöôøi, khôi daäy loøng caêm gheùt caùi xaõ hoäi vaïn aùc ñaõ chaø ñaïp leân nhaân phaåm con ngöôøi, thöông xoùt, caûm thoâng vôùi nhöõng thaân phaän cuøng ñinh bò giaøy voø, tha hoùa trong cheá ñoä cuõ. Caêm gheùt xaõ hoäi thöïc daân phong kieán thoái naùt, pheâ phaùn maõnh lieät caùc theá löïc thoáng trò xaõ hoäi, treân cô sôû caûm thoâng, yeâu thöông traân troïng con ngöôøi, nhaát laø nhöõng con ngöôøi bò vuøi daäp, chaø ñaïp, ñoù laø caûm höùng chung cuûa caùc nhaø vaên hieän thöïc pheâ phaùn giai ñoaïn 30-45. Tuy nhieân, trong taùc phaåm Chí Pheøo, Nam Cao ñaõ khaùm phaù hieän thöïc aáy baèng moät caùi nhìn rieâng bieät. Nam Cao khoâng tröïc tieáp mieâu taû quaù trình baàn cuøng, ñoùi côm, raùch aùo duø ñoù cuõng laø moät hieän thöïc phoå bieán. Nhaø vaên traên trôû, suy ngaãm nhieàu hôn ñeán moät hieän thöïc con ngöôøi: con ngöôøi khoâng ñöôïc laø chính mình, thaäm chí, khoâng coøn ñöôïc laø con ngöôøi maø trôû thaønh moät con “quæ döõ”, bôûi aâm möu thaâm ñoäc vaø söï chaø ñaïp cuûa moät guoàng maùy thoáng trò taøn baïo. Vôùi moät caùi nhìn saéc beùn, ñaày tính nhaân vaên, baèng khaû naêng phaân tích lyù giaûi hieän thöïc heát söùc tinh teá, baèng voán soáng doài daøo vaø traùi tim nhaân aùi, nhaø vaên ñaõ xaây döïng neân moät taùc phaåm vôùi nhöõng giaù trò hieän thöïc vaø nhaân ñaïo ñaëc saéc khoâng theå tìm thaáy ôû caùc nhaø vaên ñöông thôøi.