Bµi 5
KINH BIÖT Vµ C¸CH VËN DôNG
MôC TIªU
1. Nªu ®−îc ®Çy ®ñ vai trß cña c¸c kinh biÖt trong sinh lý b×nh th−êng.
2. Nªu ®−îc ®Çy ®ñ vai trß cña c¸c kinh biÖt trong bÖnh lý.
3. M« t¶ chÝnh x¸c lé tr×nh 12 ®−êng kinh biÖt.
4. Nªu ®−îc vÞ trÝ t−¬ng øng cña lôc hîp cña 12 kinh biÖt.
I. §¹I C−¬NG
M−êi hai kinh biÖt ®−îc xÕp chung vµo nhãm kinh m¹ch.
Tuy nhiªn nã t¹o thµnh hÖ thèng ®−êng ®Æc biÖt (gäi lµ lôc hîp ) xuÊt ph¸t
tõ kinh chÝnh.
A. HÖ THèNG §ÆC BIÖT VÒ LôC HîP
Ch−¬ng 41, s¸ch Linh khu m« t¶ lôc hîp cÊu thµnh hÖ thèng kinh biÖt
nh− sau:
− Tóc th¸i d−¬ng (Bµng quang) vµ tóc thiÕu ©m (ThËn) hîp nhau ë d−íi
thÊp (ë nh−îng ch©n) vµ ë trªn (vïng ãt g¸y).
− Tóc thiÕu d−¬ng (§ëm) vµ tóc quyÕt ©m (Can) hîp nhau ë x−¬ng mu.
− Tóc d−¬ng minh (VÞ) vµ tóc th¸i ©m (Tú) hîp nhau ë bÑn.
− Thñ th¸i d−¬ng (TiÓu tr−êng) vµ thñ thiÕu ©m (T©m) hîp nhau ë khãe m¾t trong.
− Thñ thiÕu d−¬ng (Tam tiªu) vµ thñ quyÕt ©m (T©m bµo) hîp nhau ë d−íi
x−¬ng chòm.
− Thñ d−¬ng minh (§¹i tr−êng) vµ thñ th¸i ©m (PhÕ) hîp nhau ë cæ.
Víi hÖ thèng nµy, 12 ®−êng kinh chÝnh th«ng qua hÖ thèng kinh biÖt ®·
¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng vïng kh¸c cña c¬ thÓ.
B. VAI TRß SINH Lý
1. C¸c kinh biÖt hç trî nh÷ng ®−êng kinh chÝnh ë bªn trong c¬ thÓ
C¸c kinh biÖt sau khi tõ kinh chÝnh ph©n ra, kinh ©m ®a sè ®i h−íng vÒ
kinh d−¬ng vµ héi häp ë ®©y vµ nh− vËy nã lµm t¨ng thªm mèi quan hÖ biÓu lý
88
cña c¸c kinh ©m vµ kinh d−¬ng trong c¬ thÓ, nã lµm c¸c ®−êng kinh chÝnh m¹nh
lªn b»ng c¸ch nèi víi c¸c kinh d−¬ng.
C¸c kinh biÖt ®Òu xuÊt ph¸t tõ c¸c khíp lín, ®i vµo trong bông, trong ngùc
®Ó ®Õn c¸c t¹ng phñ, sau ®ã chóng xuyªn qua t©m ®Ó nèi ra mÆt, cæ hay g¸y vµ
nèi víi c¸c ®−êng kinh d−¬ng.
HÖ thèng nèi nµy gi¶i thÝch sù viÖc 12 ®−êng kinh chÝnh kh«ng tïy thuéc
duy nhÊt vµo hÖ thèng cña chÝnh nã mµ cßn phô thuéc vµo hÖ thèng vµo/ra
(ly/hîp) cña c¸c ®−êng kinh biÖt. Sù s¾p xÕp tæ chøc cña nh÷ng hÖ thèng sau
nµy phøc t¹p h¬n hÖ thèng ë ch©n vµ tay. Nãi kh¸c ®i, c¸c ho¹t ®éng sinh lý cña
c¬ thÓ kh«ng chØ tïy thuéc 12 ®−êng kinh chÝnh mµ c¶ víi kinh biÖt.
Kinh biÖt cã vai trß hç trî, phô, bï cho c¸c kinh chÝnh. C¸c vïng kh«ng cã
kinh chÝnh ®i qua sÏ chÞu sù kiÓm so¸t cña kinh biÖt. Th«ng qua sù ph©n bè vµ
tuÇn hµnh 12 kinh biÖt, chóng ta thÊy chóng t¨ng c−êng sù quan hÖ gi÷a c¸c bé
vÞ trong néi t¹ng cña toµn bé kinh m¹ch trong th©n thÓ. Trong nh÷ng vïng mµ
12 kinh chÝnh kh«ng ph©n bè ®Õn th× 12 kinh biÖt nèi liÒn chóng l¹i.
− VÝ dô 1: Lý thuyÕt YHCT rÊt chó träng ®Õn mèi quan hÖ gi÷a T©m vµ
ThËn. Kh¶o s¸t 12 kinh chÝnh chóng ta thÊy sù tuÇn hµnh cña kinh tóc
thiÕu ©m ThËn cã ®Õn T©m, ng−îc l¹i kinh chÝnh thñ thiÕu ©m T©m l¹i
kh«ng cã ph©n bè ®Õn ThËn. ThÕ nh−ng, kinh biÖt tóc th¸i d−¬ng Bµng
quang cã con ®−êng vµo Bµng quang, t¸n ra ë ThËn råi l¹i bè t¸n ë T©m.
§©y chÝnh lµ con ®−êng ®· nèi liÒn quan hÖ gi÷a T©m vµ ThËn.
− VÝ dô 2: VÞ cã ¶nh h−ëng ®Õn T©m. Thiªn NghÞch ®iÖu luËn, Tè vÊn cã nªu:
“VÞ bÊt hßa th× ngñ kh«ng yªn giÊc”. Kh¶o s¸t 12 kinh chÝnh, ta thÊy VÞ
kinh kh«ng cã nh¸nh ®Õn T©m vµ ng−îc l¹i kinh chÝnh T©m còng kh«ng cã
nh¸nh ®Õn VÞ. Nh−ng nÕu kh¶o s¸t hÖ thèng kinh biÖt th× thÊy kinh biÖt
VÞ cã ®Õn Tú, lªn trªn l¹i th«ng víi T©m, lµm th«ng ®−îc con ®−êng nèi
liÒn gi÷a T©m vµ VÞ. Nhê thÕ mµ ph−¬ng ph¸p hßa vÞ khÝ ®Ó an t©m thÇn
lµ cã c¬ së.
2. C¸c kinh chÝnh ©m
C¸c kinh chÝnh ©m (ngo¹i trõ kinh tóc quyÕt ©m Can lªn ®Õn ®Ønh ®Çu vµ
kinh T©m lªn ®Õn vïng mÆt) ®Òu cã ¶nh h−ëng trªn ®Çu vµ mÆt, dï lé tr×nh cña
nã tËn cïng ë ngùc vµ hÇu.
Lý do lµ c¸c kinh biÖt ©m ®Òu ch¹y ®Õn cæ hay mÆt vµ nèi víi c¸c kinh biÖt
d−¬ng. C¸c kinh chÝnh d−¬ng ë vïng ®Çu mÆt nh− vËy ®· nhËn ®−îc khÝ huyÕt
tõ c¸c kinh biÖt ©m.
C. VAI TRß TRONG BÖNH Lý Vµ §IÒU TRÞ
Ch−¬ng 11 s¸ch Linh khu kh¶o s¸t vÒ kinh biÖt ®· m« t¶ râ c¸c ®−êng ®i
cña kinh nh−ng kh«ng nªu lªn c¸c rèi lo¹n cña kinh biÖt. Dï thÕ nµo ®i n÷a vÒ
mÆt ®iÒu trÞ, chóng ta ph¶i chän c¸c huyÖt theo ®−êng kinh vµ dùa trªn tÝnh
chÊt ©m d−¬ng cña bÖnh vµ trªn triÖu chøng häc.
89
Trong thùc hµnh ch©m trÞ, khi tiÕn hµnh viÖc thñ huyÖt ®Ó ch©m, ng−êi
thÇy thuèc rÊt cÇn chó träng ®Õn lý luËn biÓu, lý, thuéc, l¹c. Cã nh÷ng bÖnh
thùc sù ë biÓu kinh mµ ta l¹i chän huyÖt ë lý kinh (vÝ dô: nhøc ®Çu thñ huyÖt
liÖt khuyÕt, ng−îc l¹i cã khi PhÕ kinh bÞ bÖnh mµ thñ huyÖt hîp cèc, khóc tr×;
hoÆc nh− tr−êng hîp tú h−, sù vËn hãa trë nªn thÊt th−êng lµm xuÊt hiÖn chøng
bông tr−íng, cÇu ph©n láng ta thñ huyÖt tóc tam lý...).
Khi kh¶o s¸t triÖu chøng cña 12 ®−êng kinh chÝnh, chóng ta nhËn thÊy cã
nh÷ng bÖnh lý mµ vÞ trÝ n»m bªn ngoµi vïng chi phèi bëi c¸c ®−êng kinh chÝnh.
C¸c bÖnh Êy n»m trong vïng chi phèi cña kinh biÖt.
Trong ch©m cøu trÞ liÖu, ng−êi ta rÊt chó träng vai trß cña nh÷ng huyÖt
trªn ®Çu vµ mÆt (nhÜ ch©m, diÖn ch©m, tþ ch©m). Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nãi trªn
®· ®ãng gãp nhiÒu trong viÖc trÞ liÖu tËt bÖnh toµn th©n vµ ngay c¶ lÜnh vùc
ch©m tª n÷a. TÊt c¶ nh÷ng kÕt qu¶ ®ã ph¶i kÓ ®Õn vai trß héi häp cña kinh biÖt,
gi÷a kinh biÖt vµ kinh m¹ch lµm cho kinh khÝ tËp trung ®−îc lªn ®Çu mÆt.
T¸c dông cña mét sè huyÖt trªn mét sè vïng kh«ng cã ®−êng kinh ®i qua
®· cho thÊy sùnh h−ëng cña kinh biÖt (vÝ dô: t¸c dông cña nh÷ng huyÖt gi¶n
sö vµ ®¹i l¨ng ë hÇu - kinh chÝnh kh«ng ®i qua cæ). Nh− vËy cã thÓ xem triÖu
chøng cña kinh biÖt ®· xen lÉn víi c¸c triÖu chøng cña kinh chÝnh.
§ÆC §IÓM CHUNG CñA KINH BIÖT
- Lé tr×nh nh÷ng kinh biÖt cã ®Æc ®iÓm:
+ XuÊt ph¸t tõ c¸c khíp lín.
+ Chñ yÕu ph©n bè bªn trong c¬ thÓ (®i vµo trong bông, trong ngùc ®Ó ®Õn c¸c t¹ng phñ).
- HÖ thèng nh÷ng kinh biÖt ®ãng vai trß hç trî cho hÖ thèng kinh chÝnh:
+ Trong sinh lý: liªn l¹c vµ vËn hµnh khÝ huyÕt ®Õn nh÷ng vïng c¬ thÓ (chñ yÕu bªn trong)
mµ kinh chÝnh kh«ng kiÓm so¸t, ®¶m b¶o ®Æc ®iÓm “c¬ thÓ thèng nhÊt” cña §«ng y häc.
+ Trong bÖnh lý: hç trî ph©n tÝch nh÷ng triÖu chøng kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc víi chØ lé
tr×nh kinh chÝnh t−¬ng øng.
+ Trong ®iÒu trÞ: hç trî gi¶i thÝch nh÷ng t¸c dông ®iÒu trÞ cña huyÖt.
II. HÖ THèNG HîP THø I: (Bµng quang - ThËn)
A. Kinh biÖt bµng quang
B¾t ®Çu tõ ñy trung ®i lªn m«ng, nhËp vµo giang m«n.
C¸ch xa x−¬ng côt 5 thèn, nã ph©n nh¸nh ®Õn thËn, ®i lªn däc theo cét
sèng ph©n nh¸nh vµo T©m ®Õn vïng g¸y. N¬i ®©y nã ®i vµo kinh Bµng quang ë
huyÖt thiªn trô.
90
B. KINH BIÖT THËN
Tõ huyÖt ©m cèc, xuÊt ph¸t nh¸nh kinh biÖt ®i vµo hè nh−îng (nèi víi ñy
trung), ®i cïng kinh biÖt cña Bµng quang ®Õn ThËn.
ë khoang ®èt sèng th¾t l−ng 2 nã ®i vµo m¹ch §íi, theo m¹ch §íi ®i tíi
huyÖt trung chó cña ThËn kinh, sau ®ã nã m−în ®−êng m¹ch Xung ®Ó ®Õn ®¸y
l−ìi, tõ ®¸y l−ìi nã xuÊt hiÖn ra g¸y nèi víi kinh chÝnh Bµng quang ë huyÖt
thiªn trô.
H×nh 4.1. Kinh biÖt ThËn - Bµng quang H×nh 4.2. Kinh biÖt Can - §ëm
HÖ THèNG KINH BIÖT THËN - BµNG QUANG
- Kinh biÖt Bµng quang hç trî (bæ sung) thªm cho kinh chÝnh Bµng quang ë giang m«n (hËu m«n).
- Kinh biÖt ThËn hç trî (bæ sung) thªm cho kinh chÝnh ThËn ë m¹ch §íi.
- Kinh biÖt ThËn vµ kinh biÖt Bµng quang hîp ë cæ g¸y: huyÖt thiªn trô.
III. HÖ THèNG HîP THø II (§ëm - Can)
A. KINH BIÖT §ëM
XuÊt ph¸t tõ huyÖt hoµn khiªu ch¹y vµo vïng trªn x−¬ng vÖ (nèi víi kinh
biÖt cña Can ë huyÖt khóc cèt). Tõ khóc cèt, ®i lªn vÒ h−íng h«ng s−ên ®i s©u
vµo bông ë c¸c s−ên gi¶ (huyÖt ch−¬ng m«n) ®Õn §ëm råi ®Õn Can, ch¹y tiÕp
theo thµnh trong ngùc ®Õn T©m vµ ®Õn hÇu häng.
XuÊt hiÖn ë hµm d−íi, ph©n nh¸nh ë mÆt vµ ®Õn khãe m¾t ngoµi nèi víi
kinh chÝnh ë ®ång tö liªu.
91
B. KINH BIÖT CAN
Kinh chÝnh cña Can ®i ®Õn vïng x−¬ng mu ë huyÖt khóc cèt th× cho
nh¸nh biÖt.
Nh¸nh nµy ®i theo kinh biÖt §ëm ®Ó ®Õn vïng s−ên gi¶ ®i vµo Can, §ëm,
t©m, hÇu häng.
XuÊt hiÖn ë mÆt, ®Õn khãe m¾t ngoµi t¹o thµnh hîp thø 2.
HÖ THèNG KINH BIÖT §ëM - CAN
- Kinh biÖt §ëm hç trî (bæ sung) thªm cho kinh chÝnh §ëm ph©n bè ë t¹ng T©m, hÇu häng.
- Kinh biÖt Can hç trî (bæ sung) thªm cho kinh chÝnh Can ë t¹ng T©m.
- Kinh biÖt ®ëm vµ kinh biÖt Can hîp ë khãe m¾t ngoµi: huyÖt ®ång tö liªu.
IV. HÖ THèNG HîP THø III (vÞ - Tú)
A. KINH BIÖT VÞ
Kinh chÝnh cña VÞ ®Õn mÆt tr−íc ngoµi ®ïi (huyÖt phôc thá) th× cho kinh
biÖt ®i lªn nÕp bÑn ë huyÖt khÝ xung.
Tõ ®©y, ®i s©u vµo bông ®Õn VÞ vµ Tú, ®Õn T©m, ®i lªn cæ ë huyÖt nh©n
nghinh t¹o thµnh hÖ thèng hîp thø 3, sau ®ã, ®Õn miÖng, ®Õn d−íi c¸nh mòi,
®Õn bê d−íi æ m¾t, ®Õn khãe m¾t trong t×nh minh (n¬i ®©y nèi víi nh¸nh cña
kinh chÝnh VÞ).
B. KINH BIÖT Tú
Kinh chÝnh ®i ®Õn gi÷a ®ïi (huyÖt kú m«n cña Tú kinh) th× xuÊt ph¸t kinh
biÖt ®i lªn ®Õn bÑn ë huyÖt khÝ xung (hîp víi kinh biÖt cña VÞ), tõ ®©y ®i tiÕp
theo ®−êng kinh biÖt cña VÞ ®Õn cæ (hîp víi VÞ ë huyÖt nh©n nghinh) sau ®ã lÆn
s©u vµo l−ìi.
HÖ THèNG KINH BIÖT VÞ - Tú
- Kinh biÖt VÞ hç trî (bæ sung) thªm cho kinh chÝnh VÞ ph©n bè ë t¹ng T©m.
- Kinh biÖt Tú kh«ng cã hç trî thªm cho kinh chÝnh Tú.
- Kinh biÖt VÞ vµ kinh biÖt Tú hîp ë cæ: huyÖt nh©n nghinh.
92