1
LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY
(DÙNG CHO HỌC VIÊN CAO HỌC KHÔNG THUỘC
CHUYÊN NGÀNH TRIẾT HỌC)
Biên soạn: Đinh Ngọc Thạch, Trường ĐH KHXH & NV, ĐHQG-HCM
(Tài liệu tham khảo lưu hành nội bộ)
2
NHẬP MÔN
KHÁI LUẬN VỀ TRIẾT HỌC
I. TRIẾT HỌC - “CUỘC HÀNH TRÌNH HƯỚNG ĐẾN CHÂN LÝ”
Giải thích tiêu đề: một cách hiểu về đặc trưng của tri thức triết học (phân biệt với tri thức khoa học chuyên biệt, cụ thể, đặc biệt là
khoa học tự nhiên), do Hegel nêu ra. Mục này hiểu như khái luận về triết, bao gồm những nội dung dưới đây.
1. Triết học và đối tượng của triết học.
Tư tưởng triết học ra đời từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VII Tr. CN tại Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp cổ đại. Thuật ngữ “Triết học”*
xuất phát từ tiếng Hy Lạp philosophia (với sự kết hợp phileo) – yêu thích, yêu mến, và sophia – thông thái, có nghĩa là “ yêu thích sự
thông thái”. Cách hiểu đó ứng với thuật ngữ “triết học”
( Hán – Việt). Theo nghĩa rộng thuật ngữ “triết học” (philosophia, philosophy, philosophie…) thể hiện: 1) khát vọng vươn đến tri
thức, sự hiểu biết, thông thái, 2) “ thế tục hóa” sự thông thái thần linh. Khi tự xem mình là “ người yêu thích sự thông thái “(philosophos)
Pythagoras (nửa sau thế kỷ thứ VI - đầu thế kỷ V Tr.CN) đã nhấn mạnh ý nghĩa của triết học là khát vọng vươn tới tri thức, tìm kiếm chân
lý. Platon (427 – 347 tr.CN) và Aristoteles (384 – 322 tr. CN) là những người đã phân biệt tri thức triết học với các lĩnh vực khác của nhận
thức, xác định nhiệm vụ của triết học là nhận thức các chân lý vĩnh cửu và tuyệt đối (Platon), hay vươn tới cái phổ quát (universaly) trong
thế giới, suy ra, đối tượng của triết học là cơ sở ban đầu và nguyên nhân của tồn tại. Như vậy triết học ở thời kỳ đầu tiên được xem như tri
thức lý luận phổ quát duy nhất, bao trùm là “ khoa học của các khoa học”.
Bàn thêm: thực ra chính Heraklitos mới là người sử dụng thuật ngữ “triết gia” như “ người yêu mến sự thông thái ”(philosophos),
được tìm thấy trong bản văn của ông, còn Pythagoras hầu như không để lại dấu tích, nên nhiều nhà nghiên cứu cho rằng H eraklitos mới là
người đầu tiên sử dụng thuật ngữ” philosophos”, sau đó hình thành thuật ngữ “ philosophia”.
Từ thế kỷ XV trở đi quá trình chuyên biệt hóa tri thức đưa đến sự ra đời các ngành khoa học cụ thể, với hệ thống lý luận chuyên
biệt của mình.Quan niệm truyền thống xem triết học là “khoa học của các khoa học” trên thực tế đã không thể hiện được bức tranh chung
và lôgíc nội tại của sự phát triển tri thức. Định nghĩa triết học, do lệ thuộc vào các yếu tố khác nhau như đặc thù của từng khu vực (phương
Đông, phương Tây), sự mở rộng không ngừng các lĩnh vực nghiên cứu, những biến đổi chính trị – xã hội, cách tiếp cận chủ quan của từng
nhà triết học… nên cũng không đạt được sự nhất trí hoàn toàn. Mặc dù vậy vẫn có th ể chú ý đến các điểm chung nhất trong đối tượng
nghiên cứu của triết học với tính cách là hình thái đặc thù của ý thức xã hội và dạng nhận thức tổng quát như sau:
+ Nghiên cứu những vấn đề chung nhất của tồn tại, hay khía cạnh bản thể luận của triết học.
+ Nghiên cứu những vấn đề chung nhất của nhận thức, hay khía cạnh nhận thức luận của triết học.
+ Nghiên cứu những vấn đề chung nhất của sự vận động và phát triển xã hội, hay triết học xã hội.
+ Nghiên cứu những vấn đề chung nhất và cơ bản nhất của con người, do con người tạo ra trong quá trình sáng tạo lịch sử, hay
nhân học triết học* , triết học về con người.
Tóm lại, triết học là học thuyết về những vấn đề và những nguyên lý chung nhất của giới tự nhiên, xã hội và con người, mối
quan hệ giữa con người với con người và với thế giới chung quanh.
Một cách cô đọng, có thể hình dung các bộ phận của triết học là học thuyết về tồn tại (hiểu theo nghĩa rộng nhất của từ này), học
thuyết về nhận thức, học thuyết về giá trị, thông qua đó làm sáng tỏ yếu tố nhận thức và yếu tố đánh giá trong mọi hệ thống triết học. Là
sản phẩm tất yếu của sự phát triển và hoàn thiện của xã hội, triết học còn được xem như thành tố không tách rời của văn hóa tinh thần, tinh
hoa tinh thần của mỗi thời đại và mỗi dân tộc trên những chặng đường nhất định.
Triết học luôn được trình bày dưới dạng lý luận, trong đó thể hiện hệ thống các nguyên lý, các phạm trù, các quy luật, các
phương pháp nghiên cứu; chúng mang tính chất chung nhất, được phổ biến vào tự nhiên, xã hội, con người (tư duy về tư duy) – đó là đặc
trưng của lý luận triết học. Nói cách khác, triết học xem xét thế giới như nội dung chỉnh thể và xác lập quan niệm có tính hệï thống về
chỉnh thể đó.
Từ cách tiếp cận giá trị, triết học là “ tinh hoa về mặt tinh thần” của thời đại, là thời đại được tái hiện dưới d ạng tư tưởng (C.
Mác). Các triết gia, theo Mác, không phải như những cây nấm (hoang dại) mọc lên từ đất; họ là sản phẩm của thời đại mình, dân tộc mình,
mà dòng nhựa tinh tế, trong suốt được cô đọng trong các học thuyết triết học. Theo nghĩa đó mỗi hệ thống triết học đều hình thành, phát
triển trên nền chung của văn hóa, được tiếp nhận, hiện thực hoá, được kế thừa, phổ biến và sáng lọc qua các thời đại.
2. Triết học và thế giới quan.
Mọi triết học đều là thế giới quan, tức hệ thống các quan điểm về thế giới khách quan, về vị trí con người trong thế giới, về quan
hệ của con người với thế giới xung quanh và với chính mình, kể cả thái độ sống của con người, chính kiến, lý tưởng, nguyên tắc nhận thức
và hoạt động, định hướng giá trị, chịu sự chế định của những quan niệm ấy. Khái niệm “ thế giới quan” rộng hơn khái niệm “triết học”,
nghĩa là triết học cũng là một dạng thế giới quan, có thể so sánh với các thế giới quan khác như thế giới quan thần thoại, thế giới quan nghệ
thuật, thế giới quan tôn giáo…
Thế giới quan là kết quả phản ánh thế giới. Nó có thể diễn ra ở cấp độ đời thường, chịu tác động trực tiếp của điều kiện sống và
kinh nghiệm của con người, lưu truyền từ th ế hệ này sang thế hệ khác. Cấp độ này của thế giới tồn tại dưới hình thức các quan niệm tự
phát, thiếu hệ thống về thế giới. Sự phản ánh thông quan các khái niệm, vạch ra được tính quy luật, bản chất của các sự vật, hiện tượng,
quá trình, là sự phản ánh ở cấp độ cao, gắn với tư duy trừu tượng và tri thức lý luận. Triết học thuộc về cấp độ này của thế gi ới quan. Thế
giới quan triết học thể hiện dưới hình thức khái niệm, phạm trù, dựa vào các thành tựu của khoa học chuyên biệt, cụ thể về tự nhiên, xã
hội và con người như chất liệu sống cho những luận giải mang tính khái quát lý luận cao của mình.
3
Ở phương diện lịch sử thế giới quan triết học xuất hiện muộn hơn thần thoại và tôn giáo.* Theo các dữ liệu khoa học hiện đại tôn
giáo xuất hiện vào khoảng h ơn năm mươi ngàn năm trước đây, vào thời kỳ chớm bắt đầu tan rã của công x ã nguyên thủy, còn thần thoại
thì ngay từ buổi bình minh của lịch sử loài người đã trở thành hình thái ý thức chủ đạo, là thế giới quan của người nguyên thủy. Thần thoại
là sự đối thoại đầu tiên, đầy tính hoang tưởng, của con người với thế giới xung quanh. Người nguyên thủy bị vây bọc trong quyền lực của
xúc cảm và của trí tưởng tượng; những quan niệm của họ về sự vật còn mơ hồ, rời rạc, phi lôgíc. Các yếu tố tư tưởng và tính cảm, tri thức
và nghệ thuật, tinh thần và vật chất, khách quan và chủ quan, hiện thực và suy tưởng, tự nhiên và siêu nhiên chưa bị phân đôi. Triết học ra
đời chính là sự vượt qua tư duy dưới hình thức hình tượng cảm tính v à tự phát bằng tư duy lý luận, hay tư duy dưới hình thức các khái
niệm, xác lập bức tranh về thế giới một cách có hệ thống. Triết học là trình độ tự giác trong quá trình phát triển của thế giới quan.
Tóm lại, triết học là cấp độ cao nhất của thế giới quan, là hệ thống các quan điểm lý luận chung nhất về thế giới và vị trí của
con người trong thế giới. Theo nghĩa đó triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan; nó có chức năng tìm hiểu và vạch ra ý nghĩa hợp
lý và các quy luật phổ biến của sự tồn tại và phát triển của thế giới và con người.
II VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC.
1. Thế nào là vấn đề cơ bản của triết học?
Với tính cách là tri thức lý luận có hệ thống luôn được làm giàu thêm qua mỗi chặng đường phát triển của lịch sử, triết học đứng
trước hàng loạt các vấn đề cần giải đáp, trong đó có vấn đề vừa nêu trên: triết học là gì? Các nhà triết học căn cứ vào việc gi ải quyết vấn
đề đó mà hình thành quan điểm của mình, xác nhận những nội dung cụ thể và sử dụng những phạm trù thích hợp để làm sáng tỏ điều cần
quan tâm. Mỗi học thuyết triết học thường đặt ra một vấn đề chính xuyên suốt, thông qua đó bày tỏ quan điểm chủ đạo của mình. Các vấn
đề khác đều xo ay quanh cái trục chính đó. Thời đại lịch sử cũng vậy: những đổi thay của xã hội, sự mở rộng không ngừng chân trời nhận
thức của con người, sự phát triển ngày càng phong phú các lĩnh vực tri thức đưa đến sự điều chỉnh các vấn đề triết học. Cái hôm qua đóng
vai trò chủ đạo ,hôm nay có thể biến thành thứ yếu,, nhược lại cái cá biệt, do sự vận động tiếp theo của lịch sử, có thể trở thành cái phổ
biến.
Hệ thống các vấn đề triết học bao gồm:
- Vấn đề bản thể luận (học thuyết về tồn tại) tập trung làm rõ cơ sở, bản chất của thế giới, của tồn tại nói chung, trong đó có diện
mạo của tự nhiên, xã hội, và cả “thế giới của chính con người”.
- Vấn đề nhận thức luận, thể hiện ở việc phân tích nguồn gốc, bản chất, quá trình nhận thức, khả năng và giới hạn của nhận th ức,
các hình thức tri thức, vấn đề chân lý v.v..
- Vấn đề phương pháp luận ngày càng chiếm vị trí lớn trong các học thuyết triết học, trở thành một trong những tiêu chí thẩm định
về tác dụng của các học thuyết đối với quá trình khám phá chân lý, qua đó chỉ ra vị trí của từng học thuyết trong đời sống xã hội.
- Vấn đề nhân sinh – xã hội không thể thiếu trong các học thuyết triết học. Một học thuyết muốn khẳng định giá trị của mình cần
phải hướng đến con ngưới ở những cấp độ và hình thức biểu hiện khác nhau. Cuộc tranh luận về bản chất con người, về những giá trị,
chuẩn mực, lý tưởng, về không gian xã hội phù hợp với nhân tính, với xu thế vận động của lịch sử luôn trở thành điểm nóng trong lịch sử
triết học.
- Vấn đề giá trị luận không đơn thuần chỉ là sự đánh giá vị trí của một học thuyết trong đời sống xã hội, đặt nó trên nền chung của
văn hóa nhân loại để làm nổi bật quy luật kế thừa tư tưởng, mà còn phân tích ngay các phạm trù liên quan đến khía cạnh này – khía cạnh
giá trị.
Cơ đọgn những vấn đề ấy, ta có thể rút ra vấn đề chung, quy định bản chất của tư duy triết học, đó là vấn đề về quan hệ giữa tư
duy và tồn tại, hay “ tâm” và “ vật”, ý thức và vật chất. Đó là vấn đề cơ bản lớn của triết học, bởi lẽ việc giải quyết nó là cơ sở và điểm
xuất phát để giải quyết các vấn đề khác, đồng thời cho phép xác định tính khuynh hướng thế giới quan của các học thuyết triết học, mà tính
khuynh hướng đó, xét đến cùng, tập trung ở chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, cùng các biến thái của chúng.
Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt:
1. Giữa vật chất và ý thức, cái nào có trước, cái nào có sau, và cái nào là quyết định? (đúng hơn: cái nào mang tính thứ nhất, cái
nào mang tính thứ hai)
2. Con người có khả năng nhận thức được thế giới hay không, va ønhận thức như thế nào?
2. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm
Việc giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học đưa đến sự hình thành hai khuynh hướng lớn trong lịch sử triết học là chủ
nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. Các nhà duy vật giải thích mọi thứ từ vật chất, xem vật chất là cái có trước (cái mang tính thứ nhất),
xuất phát và quyết định ý thức. Ngược lại, các nhà duy tâm giải thích mọi thứ trên cơ sở một bản nguyên tinh thần nào đó, xem tinh thần là
cái có trước và quyết định trong quan h ệ với thế giới vật chất. Sự phân cực thế giới quan như vậy được thực hiện ngay t ừ thời cổ đại, và
xuyên suốt quá trình phát triển của triết học, tạo nên xung lực của sự phát triển tư tưởng triết học.
Chủ nghĩa duy tâm đối lập với chủ nghĩa duy vật ở khía cạnh thế giới quan, nhưng cũng là sản phẩm tất yếu của lịch sử, gắn liền
với những vấn đề bản thể luận, nhận thức luận và giá trị - văn hóa. Chủ nghĩa duy tâm trong nhiều trường hợp thể hiện sự ngạc nhiên thú vị
trước cái “ siêu phàm”, cái “ thần tính” của con người, để phân biệt với cái “ không thuộc về thần linh”, không “ siêu phàm”, tức thế gi ới
không-phải-con-người. Vì thế mà nhân đọc Socrates, Plato, Hegel, V.I.Lênin nhấn mạnh:”Chủ nghĩa duy tâm thông minh gần với chủ
nghĩa duy vật thơng minh hơn chủ nghĩa duy vật ngu xuẩn” (V.I.Lênin toàn tập, t.29, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 293).
Trong quá trình phát sinh và phát triển của mình chủ nghĩa duy vật trải qua các hình thức cơ bản sau:
1. Chủ nghĩa duy vật chất phác, ngây thơ (øCNDV tự phát, xét theo cơ sở, quá trình hình thành lẫn t rình độ của nó) t ại các
nước phương Đông (Ấn Độ, Trung Quốc…) và Hy Lạp, La Mã cổ đại là hình thức đầu tiên của chủ nghĩa duy vật. Các nhà triết học bước
đầu vượt qua thế giới quan huyền thoại, màthần thoại là hạt nhân của nó, giải thích nguyên nhân thế giới từ chính các yếu tố vật chất sẵn
có của thế giới (đất, nước, lủa, không khí…), xem xét sự hình thành của các sự vật một cách tự thân. Quá trình phát triển tiếp theo của chủ
4
nghĩa duy vật cổ đại cho thấy chủ nghĩa duy vật là thế giới quan của lực lượng xã hội tiến bộ. Theo nghĩa đó chủ nghĩa duy vật đối lập với
chủ nghĩa duy tâm được thể hiện qua cuộc đấu tranh giữa “ đường lối Đêmôcrít” và “ đường lối Platôn” (xem phụ lục 1).
Chủ nghĩa duy vật, trong hình thức thô sơ của nó, có mối liên hệ hữu cơ với khoa học và trình độ nhận thức chung. Các nhà duy
vật cổ đại, thông qua giải đáp câu hỏi về bản nguyên thế giới, đã xác định cơ sở của tồn tại là các hành chất, yếu tố vật chất cụ thể, hay giả
định (apeiron, homeomeria, atomos). Tồn tại hai cách giải thích bản nguyên thế giới – cách giải thích “ nhất nguyên” (trường phái Milet,
Heraclitos) và “ đa nguyên” (Empedocles, Anaxagoras, nguyên tử luận).
Trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật chất phác với tính cách là hình thức lịch sử thứ nhất của chủ nghĩa duy vật, nguyên tử
luận duy vật, do L ơxíp (Leucippos) khởi xuớng, Đêmôcrít (Demokritos) phát tri ển, chiếm vị trí đặc biệt quan trọng, là điển hình của tư
tưởng duy vật cổ đại. Thứ nhất, các nhà nguyên tử luận đ ã xác lập bức tranh độc đáo, phi nhân hình về thế giới từ việc lý giải nguyên tử
như cơ s ở của tồn tại (giải thích). Thứ hai, giải thích các sự vật, hiện tượng diễn ra t rong thế giới theo tính tất yếu tự nhi ên, không thừa
nhận sự can thiệp của các lực lượng siêu nhiên vào quá trình thế giới. Thứ ba, vận dụng nguyên tử luận vào việc giải thích vấn đề con
người (xem sự sống và cái chết chỉ là sự hợp nhất và phân rã các nguyên tử, không thừa nhận sự bất tử của linh hồn) và chính trị - xã hội
(ủng hộ nền dân chủ với tính cách là quyền lực của nhân dân, hay của các “ nguyên tử xã hội”). Thứ tư, gợi mở về khoa học (quan niệm về
nguyên tử như những phần tử bé nhất, bất khả phân đã kích thích tư duy khoa học trong nhiều thế kỷ).
Tính chất ấu trĩ của chủ nghĩa duy vật cổ đại gắn với trình độ nhận thức chung của loài người thời kỳ này. Phần lớn nhận định
của chủ nghĩa duy vật căn cứ vào sự quan sát trực tiếp hay suy tưởng của các triết gia, mà chư a được luận chứng bằng chất liệu sống của
tri thức khoa học, vốn còn ở tình trạng tản mạn, sơ khai. Bên cạnh đó do chịu sự quy định của điều kiện xã hội, văn hóa hiện tồn, nhiều nhà
duy vật chưa chấm dứt hẳn sự ràng buộc của thế giới quan nguyên thủy (vật hoạt luận, vật linh thuyết, nhân hình hóa…) v à các yếu tố
huyền học (occultism). Những yếu tố đó phát triển trong điều kiện thích h ợp sẽ tạo nên cả một khuynh hướng thế giới quan, đối lập trực
tiếp với chủ nghĩa duy vật.
Giảng viên dẫn chứng tư liệu để làm rõ những mặt tích cực và hạn chế lịch sử của CNDV trong triết học cổ đại, cả phương Đông
lẫn phương T ây cổ đại.
2. Chủ nghĩa duy vật máy móc - siêu hình ở châu Âu Phục hưng và cận đại ( thế kỷ XVII -nửa đầu thế kỷ XIX, nghĩa l à từ
F.Bacon, chủ nghĩa kinh nghiệm-duy vật Anh, chủ nghĩa duy vật Pháp, Hà Lan đến Feuerbach) là hình thức lịch sử thứ hai của chủ nghĩa
duy vật. Nó bắt đầu từ tư tưởng duy vật trong việc xác lập bức tranh vật lý về thế gi ới ở các nhà khoa học Phục hưng (Copernic, Bruno,
Galilei...) đến các nhà duy vật thế kỷ XVII tại Anh, Pháp, Hà Lan, Italia... và kết thúc ở chủ nghĩa duy vật nhân bản Feuerbach tại Đức,
trước khi được thay thế bằng hình thức tiếp theo.
Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này phát triển trong mối liên hệ với khoa học tự nhiên. Về bản thể luận, nhờ biết dựa vào các thành tựu
khoa học các nhà duy vật đã xác lập được các bức tranh mới về thế giới, bước đầu đưa ra những nhận định hợp lý về tự nhiên, các quy luật
của nó, lý giải vấn đề vật chất, vận động, không gian và thời gian phù hợp với trình độ nhận thức và khoa học của thời đại. Trong số các
nhà duy vật Phục hưng và cận đại, các nhà duy vật Pháp thế kỷ XVIII như La Mếtri (La Mettrie), Điđơrô (Diderot), Hônbách (Holbach),
Henvêtuýt (Helvetius) đã đưa ra cách tiếp cận gần với hình thức hiện đại của chủ nghĩa duy vật (khẳng định tính đa dạng của vật chất, xem
vận động như mọi sự thay đổi nói chung. Phoiơbắc (Feuerbach) – đại biểu cuối cùng của triết học cổ điển Đức, đã phục hồi và phát triển
một bước các thành quả của chủ nghĩa duy vật trong bối cảnh chủ nghĩa duy tâm đang thống trị tại Đức nửa sau thế kỷ XVIII – nửa đầu thế
kỷ XIX, khắc phục phần nào tính chất máy móc của chủ nghĩa duy vật Anh và Pháp trước đó. Về nhận thức luận, các nhà duy vật thời kỳ
này đề cao tinh thần phê phán và hoài nghi đối với chủ nghĩa giáo điều và giả khoa học, nhất là triết học kinh viện và những khuyết tật
trong ý thức con người (Bêcơn với họ c thuyết về ngẫu tượng, Đềcác với lý luận về hoài nghi, Hốpxơ và Lốccơ với thái độ phê phán uy
quyền tư tưởng), đồng thời xác lập phương pháp nhận thức khoa học, dựa vào các thành quả của khoa học lúc ấy – khoa học tự nhiên thực
nghiệm và khoa học tự nhiên lý thuyết, toán học. T rong lý luận nhận thức đã hình thành hai khuynh hướng chủ đạo là chủ nghĩa kinh
nghiệm (Bêcơn, Hốpxơ, Lốccơ…) và chủ nghĩa duy lý (Đêcác, Xpinôda…). Về quan điểm nhân sinh – xã hội, các nhà duy vật đồng thời là
những nhà nhân văn, khai sáng tiêu biểu của thời đại, ttham gia vào quá trình thiết lập “ nhà nước học lý tính”, đề cao hình ảnh” con người
lý trí” và các giá trị nhân v ăn chủ đạo. Nhiều nội dung, luận điểm, lý tưởng chính trị được nêu ra từ thời kỳ này đến nay vẫn tiếp tục thể
hiện như mục tiêu phấn đấu của nhiều dân tộc.
Hạn chế lịch sử của chủ nghĩa duy vật Phục hưng và cận đại, nhất là chủ nghĩa duy vật thế kỷ XVII – XVIII, trải đều ở khía cãnh
bản thể luận, nhận thức luận, nhân sinh – xã hội. Về bản thể luận, sự phổ biến mạnh mẽ của cơ học, là ngành khoa học chiếm vị trí thống
trị vào thế kỷ XVII – XVIII, đã ảnh hưởng đến cách thức tư duy của đa phần các nhà duy vật. Dưới tác động của cơ học, các nhà triết học (
nhất là các nhà triết học thế kỷ XVII ) quy các quá trình của tự nhiên vào dạng vận động cổ điển là vận động cơ học, xem con người và các
thiết chế xã hội như hệ thống máy móc phức tạp (công thứùc: “ con người - cỗ máy”). Tính chất máy móc tất yếu g ắn với tính chất siêu
hình: trong khi nỗ lực đào sâu từng mặt, từng thuộc tính của sự vật , khám phá bản chất sâu kín của vạn vật (siêu hình), các nhà triết học
duy vật xem xét chúng trong trạng thái tách biệt, chưa vạch ra mọt cách thấu đáo mối liên hệ, tác động, chuyển hóa lẫn nhau giữa chúng
cũng như không đưa ra lời giải đáp hợp lý về nguồn gốc và động lực của vận động và phát triển. Về nhận thức luận, tính cực đoan và phiến
diện trong việc lý giải nguồn gốc, bản chất, quá trình nhận thức thể hiện ở chính sự đối lập khuynh hướng kinh nghiệm và khuynh hướng
duy lý. Một bên xem kinh nghiệm, cảm giác là nguồn gốc tri thức, bên kia thì lại đề cao năng lực trí tuệ tự thân, “ trực giác trí tuệ”. Một
bên dựa vào thành quả của khoa học thực nghiệm, nhấn mạnh ý nghĩa của quan sát trực tiếp (tiếp cận sự vật), bên kia thì lại chủ trương tri
thức xác thực, phổ biến và tất yếu, loại bỏ yếu tố “ngẫu nhiên” của kinh nghiệm, cảm giác. Một bên chú trọng “trực quan sinh động”, bên
kia lại hướng đến “tư duy trừu tượng”, mà không thấy được biện chứng của qu á trình nhận thức. Cuối cùng, một bên sử dụng và khái quát
hoá thành quả của phương pháp quy nạp, bên kia – diễn dịch. Về quan điểm nhân sinh – xã hội, các n àh duy vật thời trước nói chung là
những nhà duy tâm trong quan niệm về lịch sử (thiếu quan điểm thực tiễn, tuyệt đối hoá vai trò cá nh ân, yếu tố tinh thần trong tiến bộ xã
hội).
5
3. Chủ nghĩa duy vật biện chứng, ra đời vào những năm 40 của thế kỷ XIX, đã khắc phục tính chất phiến diện của chủ nghĩa duy
vật lẫn phép biện chứng thời trước, tạo nên sự thống nhất hữu cơ chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng, sự thống nhất về thế giới quan và
phương pháp luận.
Những yếu tố biện chứng đã hiện diện trong chủ nghĩa duy vật chất phác, và kể cả chủ nghĩa duy vật máy móc – siêu hình, nhưng
diện mạo thực sự của nó chỉ được biết đến vào những năm 40 của thế kỷ XIX tại một số nước T ây Âu dưới tác động của những biến đổi
mang tính bước ngoặt trong đời sống xã hội, trong nhận thức khoa học.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng gắn liền trước hết với tên tuổi của K. Marx và F. Engels, là hình thức hiêïn đại của chủ nghĩa duy
vật, đánh dấu bước chuyển từ tư duy” cổ điển” truyền thống, bắt đầu từ thời cổ đại sang phương pháp tiếp cận mới đối với các vấn đề tự
nhiên, xã hội và con ng ười. Sự ra đời của chủ nghĩa duy vật bi ện chứng đánh d ấu bước ngoặt có tính cách mạng t rong lịch sử tư tưởng
triết học, làm tăng thêm vị trí và vai trò của triết học trong đời sống xã hội.
Khác với triết học tư biện duy tâm, nguyên tắc xuyên suốt trong triết học Mác là sự thống nhất lý luận và thực tiễn, giải quyết vấn
đề cơ bản của triết học từ quan điểm thực tiễn, xem thực tiễn là nguồn gốc, động lực, mục đích của nhận thức, là tiêu chuẩn của thực tiễn.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng phát triển trong điều kiện lịch sử mới, với những biến đổi lớn trong nhận thức về thế giới và xã hội,
với những khám phá có tính vạch thời đại trong khoa họ c, với sự phát triển mạnh mẽ của phong trào công nhân – lực lượng chính trị tiên
phong trong cuộc đấu tranh chống sự áp bức mới do nhà nước tư sản tạo ra sau khi lật đổ chế độ phong kiến. Các nguyên lý của chủ nghĩa
duy vật biện chứng được thể hiện sinh động và sáng tạo trong sự phân tích tiến trình lịch sử - xã hội, hình thành quan niệm duy vật về lịch
sử. Quy luật xã hội phổ biến – quy luật QHSX phù hợp với trình độ pháp ttriển của LLSX, và cùng với nó là biện chứng CSHT – KTTT,
hợp nên nội dung cơ bản của họ c thuyết hìn thái kinh tế - xã hội, là thành quả có ý nghĩ a cách mạng mà Mác và Ăngghen cống hiến cho
nhân loại về lý luận. Điều này không chỉ làm cho CNDVBC trở thành CNDV triệt để, mà còn khẳng định chức năng cải tạo xã hội của
CNDV mácxít.
Xét từ góc độ lý luận giải phóng con người triết học mácxít, hình thức hiện đại của chủ nghĩa duy vật, cũng đồng thời là chủ nghĩa
nhân văn, được xác lập trong điều kiện lịch sử mới, khác về chất so với chủ nghĩa xã hội không tưởng và chủ nghĩa nhân bản kiểu
Phoiơbắc. Triết học Mác là ngọn cờ lý luận của giai cấp vô sản trong cuộc đấu tranh vì một xã hội dân chủ, nhân văn thực sự, thay cho xã
hội tư sản, hướng đến một “liên hợp”, mà ở đó tự do của mỗi cá nhân là cơ sở cho tự do của tất cả mọi người.
Ngày nay, trước sự phát triển nh ư vũ bão của khoa học, công ngh ệ, sự thay đổi nhanh chóng của thực tiễn xã hội, các luận đi ểm
nền tảng của chủ nghĩa duy vật biện chứng luôn thường xuyên được bổ sung, điều chỉnh, và điêù này hoàn toàn phù hợp với chính bản chất
của nó.
Trong phạm vi chủ nghĩa duy vật, cùng với việc làm sáng tỏ về mặt lịch sử các hình thức cơ bản của nó, người ta còn phân
biệt:
- Chủ nghĩa duy vật triệt để và chủ nghĩa duy vật không triệt để. Sự so sánh này căn cứ vào tính chế định lịch sử – xã hội đối với
từng học thuyết và đại diện của nó, do đó khó tránh khỏi một số yếu tố chủ quan trong đánh giá. Tuy nhiên căn cứ vào quy luật phát triển
cái mới luôn thực hiện sự lọc bỏ biện chứng đối với cái đã qua. Xét theo nghĩa này chủ nghĩa duy vật biện chứng là chủ nghĩa duy vật triệt
để, bởi các nguyên lý của nó được phổ biến vào cả tự nhiên lẫn xã hội và tư duy con người. Ngược lại chủ nghĩa duy vật Feuerbach không
triệt để, vì không dựa vào quan điểm duy vật trong việc phân tích các vấn đề lịch sử, xã hội. Một trong những ví dụ điển hình : Feuerbach
xem xét tiến bộ xã hội qua lăng kính của sự thay thế Kytô giáo bằng “ tôn giáo không có Chúa”, tức Tôn giáo của Tình yêu, nơi mà tất cả
mọi người, không phân biệt địa vị xã hội, lập trường chính trị, giới tính …đối xử với nhau như những vị chúa nhân từ và hào hiệp, tức qua
lăng kính của những biến đổi tinh thần, đạo đức, chứ không phải qua hoạt động nền tảng của con người. Trước đó chủ nghĩa duy vật thế kỷ
XVII – XVIII còn chịu ảnh hưởng nhất định của thần luận, phiếm thần – đó cũng là biểu hiện của chủ nghĩa duy vật không triệt để.
- Chủ nghĩa duy vật khoa học và chủ nghĩa duy vật tầm thường.
Chủ nghĩa duy vật khoa học (trong thời đại ngày nay là chủ nghĩa duy vật biện chứng) trong khi khẳng định về nguyên tắc tính có
trước và tính quyết định của vật chất trong qu an hệ với ý thức đã xét mối quan hệ đó một cách cụ thể, đồng thời thừa nhận tính độc lập
tương đối của ý thức, sự tác động trở lại của nó đối với thế giới vật chất, cũng như các lĩnh vực hoạt động vật chất của con người.
Ngược lại chủ nghĩa duy vật tầm thường quy toàn bộ cái tinh thần, ý thức về cái vật chất, thậm chí đồng nhất ý thức với một dạng
vật chất nhất định. Manh nha từ thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật tầm thường thể hiện qu a các đại diện tiêu biểu của mình vào thế kỷ XIX
như L.Buchner (1824-1899), J. Moleschott (1822-1893), K. Vogt (1817-1895)… Chủ nghĩa duy vật kinh tế* cũng có khá nhiều điểm
tương đồng với chủ nghĩa duy vật tầm thường.
Chủ nghĩa duy tâm đối lập với chủ nghĩa duy vật ở khía cạnh thế giới quan, nhưng cũng là sản phẩm tất yếu của lịch sử, gắn liền
với những vấn đề bản thể luận, nhận thức luận và giá trị - văn hóa. Chủ nghĩa duy tâm trong nhiều trường hợp thể hiện sự ngạc nhiên thú vị
trước cái “ siêu phàm”, cái “ thần tính” của con người, để phân biệt với cái “ không thuộc về thần linh”, không “ siêu phàm”, tức thế giới
không-phải-con-người. Vì thế mà nhân đọc Socrates, Plato, Hegel, V.I.Lênin nhấn mạnh:”Chủ nghĩa duy tâm thông minh gần với chủ
nghĩa duy vật thơng minh hơn chủ nghĩa duy vật ngu xuẩn” (V.I.Lênin toàn tập, t.29, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 293).
Tương tự như chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa duy tâm cũng không đồng nhất. Trước hết cần phân biệt hai biến dạng cơ bản của
nó.
1. Chủ nghĩa duy tâm khách quan tuyên bố về sự độc l ập của ý niệm ( id ea), thượng đế, tinh thần – nói chung bản nguyên tinh
thần – không chỉ đối với vật chất, mà con đối với con người. Các đại diện tiêu biểu của chủ nghĩa duy tâm khách quan trong lịch sử:
Platon, Thomas Aquinas, Hegel.
2.Chủ nghĩa duy tâm chủ quan khẳng định sự lệ thuộc của thế giới bên ngoài, các thuộc tính và các mối quan hệ của nó, đối với ý
thức con người. Hình thức cực đoan của chủ nghĩa duy tâm chủ quan là thuyết duy ngã*. T heo thuyết duy ngã để đảm bảo tính xác thực