Bài giảng Mô hình hóa môi trường

Tr(cid:1133)(cid:1249)ng (cid:264)(cid:1189)i h(cid:1233)c C(cid:1195)n Th(cid:1131) Bài gi(cid:1191)ng môn h(cid:1233)c MÔ HÌNH HÓA MÔI TR(cid:1132)(cid:1248)NG -----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ch(cid:1133)(cid:1131)ng 2.

PHÂN LO(cid:1188)I VÀ TI(cid:1218)N TRÌNH MÔ HÌNH

2.1 Phân lo(cid:1189)i mô hình

2.1.1 M(cid:1257)c (cid:255)ích phân lo(cid:1189)i mô hình Có nhi(cid:1221)u cách phân lo(cid:1189)i mô hình môi tr(cid:1133)(cid:1249)ng, vi(cid:1227)c phân lo(cid:1189)i có th(cid:1223) d(cid:1269)a vào (cid:255)(cid:1211)c (cid:255)i(cid:1223)m tính toán, cách mô ph(cid:1235)ng, ph(cid:1133)(cid:1131)ng pháp v(cid:1201)n hành, phép so sánh ho(cid:1211)c d(cid:1269)a vào gi(cid:1191) (cid:255)(cid:1231)nh. Vi(cid:1227)c phân lo(cid:1189)i mô hình nh(cid:1205)m:

(cid:131) Th(cid:1223) hi(cid:1227)n ý t(cid:1133)(cid:1251)ng ki(cid:1223)u mô ph(cid:1235)ng nào (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1265) d(cid:1257)ng (cid:131) Trình bày ph(cid:1133)(cid:1131)ng pháp và m(cid:1261)c (cid:255)(cid:1245) toán h(cid:1233)c (cid:1261)ng d(cid:1257)ng (cid:131) Bi(cid:1223)u hi(cid:1227)n d(cid:1189)ng xu(cid:1193)t k(cid:1219)t qu(cid:1191) c(cid:1259)a mô hình (cid:131) (cid:264)(cid:1221) xu(cid:1193)t lo(cid:1189)i d(cid:1267) li(cid:1227)u nào c(cid:1195)n (cid:255)(cid:1133)a vào (cid:255)(cid:1223) có thông tin (cid:131) (cid:264)(cid:1231)nh danh thành ph(cid:1195)n nào trong h(cid:1227) th(cid:1237)ng c(cid:1195)n mô ph(cid:1235)ng

2.1.2 Các nhóm mô hình M(cid:1245)t mô hình có th(cid:1223) có các tên g(cid:1233)i khác nhau, tùy theo tác gi(cid:1191), nh(cid:1133) là:

o Mô hình v(cid:1201)t lý (physical model) o Mô hình toán h(cid:1233)c (mathematical model) o Mô hình s(cid:1237) (numerical model) o Mô hình gi(cid:1191)i tích (analysis model) o Mô hình xác (cid:255)(cid:1231)nh (deterministic model) o Mô hình khái ni(cid:1227)m (conceptual model) o Mô hình ng(cid:1199)u nhiên (stochatic model) o Mô hình tham s(cid:1237) (parametric model) o Mô hình (cid:1241)n (cid:255)(cid:1231)nh (steady-state model) o Mô hình b(cid:1193)t (cid:1241)n (cid:255)(cid:1231)nh (unsteady-state model) o Mô hình d(cid:1269)a vào các gi(cid:1191) (cid:255)(cid:1231)nh sinh hóa (biochemical assumption model) o Mô hình (cid:255)ánh giá tác (cid:255)(cid:1245)ng (impact assessment model) o Mô hình d(cid:1269) báo (forecast model) o v.v….

M(cid:1245)t mô hình có th(cid:1223) phân lo(cid:1189)i theo quy mô (cid:1261)ng d(cid:1257)ng:

(cid:120) Theo không gian (spatial): (cid:1251) m(cid:1245)t vùng nh(cid:1235) hay m(cid:1245)t khu v(cid:1269)c l(cid:1247)n. (cid:120) Theo th(cid:1249)i gian (temporal): ng(cid:1203)n h(cid:1189)n hay dài h(cid:1189)n (cid:120) Theo giá tr(cid:1231) mô hình (model validity): cho gi(cid:1247)i h(cid:1189)n (cid:255)(cid:1245) chính xác c(cid:1259)a mô hình (cid:120) Theo giá tr(cid:1231) c(cid:1259)a d(cid:1267) li(cid:1227)u (data validity): tùy theo m(cid:1261)c (cid:255)(cid:1245) và quy mô thu th(cid:1201)p d(cid:1267) li(cid:1227)u (ví d(cid:1257) l(cid:1193)y m(cid:1199)u theo m(cid:1245)t (cid:255)i(cid:1223)m (cid:255)o c(cid:1257)c b(cid:1245), hay l(cid:1193)y nhi(cid:1221)u m(cid:1199)u trong m(cid:1245)t khu v(cid:1269)c l(cid:1247)n).

9 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

N(cid:1219)u d(cid:1269)a vào c(cid:1193)u trúc, mô hình có th(cid:1223) có 3 nhóm:

(cid:153) Mô hình “h(cid:1245)p tr(cid:1203)ng” (white box): là mô hình mà ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng có th(cid:1223) th(cid:1193)y – hi(cid:1223)u t(cid:1193)t c(cid:1191) các ti(cid:1219)n trình tính toán x(cid:1191)y ra, quá trình tr(cid:1267) d(cid:1267) li(cid:1227)u, thông tin ph(cid:1191)n h(cid:1239)i/ ph(cid:1191)n ti(cid:1219)n. Nhóm mô hình này th(cid:1133)(cid:1249)ng dùng các ph(cid:1133)(cid:1131)ng trình vi phân riêng (partial differential equation) ch(cid:1259) (cid:255)(cid:1189)o các thay (cid:255)(cid:1241)i ti(cid:1219)n trình v(cid:1201)t lý và ph(cid:1133)(cid:1131)ng trình liên t(cid:1257)c (equations of continuity) cho các dòng n(cid:1133)(cid:1247)c m(cid:1211)t và n(cid:1133)(cid:1247)c trong (cid:255)(cid:1193)t. Mô hình v(cid:1201)t lý và mô hình xác (cid:255)(cid:1231)nh n(cid:1205)m trong nhóm mô hình “h(cid:1245)p tr(cid:1203)ng”.

(cid:153) Mô hình “h(cid:1245)p (cid:255)en” (black box): là mô hình mà ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng ch(cid:1229) bi(cid:1219)t (cid:255)(cid:1195)u vào (inputs) và (cid:255)(cid:1195)u ra (outputs) mà hoàn toàn không bi(cid:1219)t nh(cid:1267)ng gì x(cid:1191)y ra bên trong quá trình chuy(cid:1223)n hoá trong mô hình. D(cid:1267) li(cid:1227)u (cid:255)(cid:1195)u vào và d(cid:1267) li(cid:1227)u (cid:255)(cid:1195)u ra là nh(cid:1267)ng giá tr(cid:1231) mang ý ngh(cid:429)a v(cid:1201)t lý. Th(cid:1133)(cid:1249)ng các nhà gi(cid:1191)i thu(cid:1201)t dùng các ph(cid:1133)(cid:1131)ng trình toán h(cid:1233)c (cid:255)(cid:1131)n và phép phân tích chu(cid:1243)i th(cid:1249)i gian (time series) (cid:255)(cid:1223) t(cid:1189)o ra mô hình “h(cid:1245)p (cid:255)en”. Mô hình ng(cid:1199)u nhiên n(cid:1205)m trong nhóm này.

(cid:153) Mô hình “h(cid:865)p xám” (grey box): là mô hình mà ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng hi(cid:1223)u (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c m(cid:1245)t ph(cid:1195)n ti(cid:1219)n trình x(cid:1265) lý d(cid:1267) li(cid:1227)u. Mô hình tham s(cid:1237) và mô hình khái ni(cid:1227)m thu(cid:1245)c nhóm mô hình “h(cid:1245)p xám”.

Mô hình môi tr(cid:1133)(cid:1249)ng, (cid:255)(cid:1211)c bi(cid:1227)t là môi tr(cid:1133)(cid:1249)ng n(cid:1133)(cid:1247)c, th(cid:1133)(cid:1249)ng mang ít nhi(cid:1221)u (cid:255)(cid:1211)c (cid:255)i(cid:1223)m c(cid:1259)a m(cid:1245)t mô hình th(cid:1259)y v(cid:259)n h(cid:1233)c (hydrological model) có th(cid:1223) phân lo(cid:1189)i nh(cid:1133) hình 2.1 và (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t theo 3 ki(cid:1223)u mô t(cid:1191):

(cid:190) Ti(cid:1219)n trình c(cid:1259)a mô hình (process); (hình 2.2) (cid:190) T(cid:1273) l(cid:1227) th(cid:1249)i gian và không gian (time and space scales); (hình 2.3) (cid:190) K(cid:1275) thu(cid:1201)t gi(cid:1191)i toán (solution techniques); (hình 2.4)

10 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

Hình 2.1. Phân lo(cid:1189)i mô hình t(cid:1241)ng quát (theo Tim, 1995)

Hình 2.2. Phân lo(cid:1189)i mô hình d(cid:1269)a theo mô t(cid:1191) ti(cid:1219)n trình (theo Singh, 1995)

11 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

Hình 2.3. Phân lo(cid:1189)i mô hình d(cid:1269)a vào quy mô không gian và th(cid:1249)i gian (theo Singh, 1995)

Hình 2.4. Phân lo(cid:1189)i mô hình d(cid:1269)a vào ph(cid:1133)(cid:1131)ng pháp gi(cid:1191)i toán (theo Singh, 1995)

2.2 Ti(cid:1219)n trình v(cid:1201)n hành mô hình T(cid:1193)t c(cid:1191) các ph(cid:1195)n m(cid:1221)m mô hình th(cid:1133)(cid:1249)ng (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c v(cid:1201)n hành và th(cid:1265) nghi(cid:1227)m theo m(cid:1245)t ti(cid:1219)n trình t(cid:1241)ng quát nh(cid:1133) hình 2.5 sau:

12 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

Thu th(cid:1201)p d(cid:1267) li(cid:1227)u và x(cid:1265) lý (Data collection and processing)

Mô hình khái ni(cid:1227)m (Conceptual model)

Mô hình gi(cid:1191)i tích ho(cid:1211)c mô hình s(cid:1237) (Analytical or numerial model)

Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh (Calibration)

Ki(cid:1223)m (cid:255)(cid:1231)nh (Verification)

Tiên (cid:255)oán ho(cid:1211)c T(cid:1237)i (cid:1133)u (Prediction or Optimisation)

Hình 2.5. Ti(cid:1219)n trình c(cid:1259)a m(cid:1245)t mô hình

2.2.1 Thu th(cid:1201)p d(cid:1267) li(cid:1227)u T(cid:1193)t c(cid:1191) các mô hình mu(cid:1237)n v(cid:1201)n hành (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c (cid:255)(cid:1221)u ph(cid:1191)i có ngu(cid:1239)n d(cid:1267) li(cid:1227)u ban (cid:255)(cid:1195)u và các (cid:255)i(cid:1221)u ki(cid:1227)n c(cid:1195)n thi(cid:1219)t ((cid:255)i(cid:1221)u ki(cid:1227)n biên và (cid:255)i(cid:1221)u ki(cid:1227)n ban (cid:255)(cid:1195)u). Các d(cid:1267) li(cid:1227)u th(cid:1133)(cid:1249)ng bao g(cid:1239)m s(cid:1237) li(cid:1227)u (cid:255)(cid:1231)a hình (cao (cid:255)(cid:1245), (cid:255)(cid:1245) d(cid:1237)c,…) , các kích th(cid:1133)(cid:1247)c l(cid:1133)u v(cid:1269)c c(cid:1195)n tính toán (chi(cid:1221)u dài, chi(cid:1221)u r(cid:1245)ng, di(cid:1227)n tích,…) , các di(cid:1225)n bi(cid:1219)n v(cid:1221) khí t(cid:1133)(cid:1255)ng (m(cid:1133)a, b(cid:1237)c h(cid:1131)i, b(cid:1261)c x(cid:1189), v(cid:1201)n t(cid:1237)c và h(cid:1133)(cid:1247)ng gió,…), ngu(cid:1239)n ô nhi(cid:1225)m (nhà máy, khu dân c(cid:1133), ru(cid:1245)ng v(cid:1133)(cid:1249)n, h(cid:1195)m m(cid:1235), khu công nghi(cid:1227)p…), các bi(cid:1219)n s(cid:1237) môi tr(cid:1133)(cid:1249)ng (pH, nhi(cid:1227)t (cid:255)(cid:1245), (cid:255)(cid:1245) m(cid:1211)n, (cid:255)(cid:1245) (cid:255)(cid:1257)c, nhu c(cid:1195)u oxy sinh hóa, các ch(cid:1193)t phú d(cid:1133)(cid:1253)ng, vi khu(cid:1197)n,…), các thông s(cid:1237) liên quan, … t(cid:1133)(cid:1131)ng (cid:1261)ng v(cid:1247)i chu(cid:1243)i th(cid:1249)i gian xu(cid:1193)t hi(cid:1227)n ho(cid:1211)c không gian xu(cid:1193)t phát.

2.2.2 Mô hình khái ni(cid:1227)m Mô hình khái ni(cid:1227)m là m(cid:1245)t d(cid:1189)ng ý t(cid:1133)(cid:1251)ng hoá nh(cid:1205)m t(cid:1237)i gi(cid:1191)n nh(cid:1267)ng y(cid:1219)u t(cid:1237) ph(cid:1261)c t(cid:1189)p ngoài th(cid:1269)c t(cid:1219) (cid:1251) d(cid:1189)ng m(cid:1245)t l(cid:1133)u (cid:255)(cid:1239) ho(cid:1211)c s(cid:1131) (cid:255)(cid:1239). Trong (cid:255)ó các m(cid:458)i tên (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1265) d(cid:1257)ng (cid:255)(cid:1223) ch(cid:1229) các m(cid:1237)i

13 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

quan h(cid:1227) ho(cid:1211)c chi(cid:1221)u h(cid:1133)(cid:1247)ng di(cid:1225)n bi(cid:1219)n. Các l(cid:1249)i ghi chú bên cách các hình (cid:1191)nh (cid:255)(cid:1223) thuy(cid:1219)t minh thêm tính ch(cid:1193)t c(cid:1259)a s(cid:1269) v(cid:1201)t ho(cid:1211)c quá trình ho(cid:1211)c các thông s(cid:1237) c(cid:1259)a mô hình. Hình 2.6 là m(cid:1245)t ví d(cid:1257) v(cid:1221) mô hình khái ni(cid:1227)m c(cid:1259)a Beater (1989) (cid:255)(cid:1223) di(cid:1225)n t(cid:1191) chuy(cid:1223)n v(cid:1201)n c(cid:1259)a n(cid:1133)(cid:1247)c trong mô hình quan h(cid:1227) m(cid:1133)a – dòng ch(cid:1191)y.

Trong mô hình khái ni(cid:1227)m ph(cid:1191)i b(cid:1203)t (cid:255)(cid:1195)u t(cid:1263) các d(cid:1267) li(cid:1227)u nh(cid:1201)p vào, các di(cid:1225)n bi(cid:1219)n bên trong mô hình và các thông tin xu(cid:1193)t ra t(cid:1263) mô hình. M(cid:1245)t hình khái ni(cid:1227)m ph(cid:1191)i th(cid:1223) hi(cid:1227)n tính (cid:255)(cid:1131)n gi(cid:1191)n (cid:255)(cid:1223) t(cid:1189)o cho nh(cid:1267)ng ng(cid:1133)(cid:1249)i không ph(cid:1191)i là chuyên gia v(cid:1221) mô hình có th(cid:1223) hi(cid:1223)u m(cid:1257)c tiêu c(cid:1259)a bài toán mô hình.

B(cid:1237)c h(cid:1131)i M(cid:1133)a

T(cid:1133)(cid:1131)ng tác gi(cid:1267)a cây tr(cid:1239)ng và s(cid:1269) h(cid:1189) th(cid:1193)p m(cid:1269)c n(cid:1133)(cid:1247)c m(cid:1211)t B(cid:1237)c thoát h(cid:1131)i

Ch(cid:1191)y tràn m(cid:1211)t

S(cid:1269) ch(cid:1191)y l(cid:1199)n (cid:1196)m (cid:255)(cid:1245) trong (cid:255)(cid:1193)t

Th(cid:1197)m th(cid:1193)u và B(cid:1237)c thoát h(cid:1131)i

Nhanh Ch(cid:1201)m N(cid:1133)(cid:1247)c ng(cid:1195)m

R(cid:1193)t ch(cid:1201)m Sông

Hình 2.6. Mô hình khái ni(cid:1227)m di(cid:1225)n ta quan h(cid:1227) m(cid:1133)a – dòng ch(cid:1191)y (Beater, 1989)

M(cid:1245)t s(cid:1237) (cid:1133)u (cid:255)i(cid:1223)m, th(cid:1219) m(cid:1189)nh và tính h(cid:1267)u hi(cid:1227)u c(cid:1259)a mô hình khái ni(cid:1227)m: (cid:120) Mô hình khái ni(cid:1227)m có th(cid:1223) (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c hình thành m(cid:1211)t d(cid:1195)u ng(cid:1133)(cid:1249)i t(cid:1189)o ra nó có th(cid:1223) ch(cid:1133)a hi(cid:1223)u h(cid:1219)t t(cid:1193)t c(cid:1191) các hi(cid:1227)n t(cid:1133)(cid:1255)ng ph(cid:1261)c t(cid:1189)p trong th(cid:1269)c t(cid:1219). (cid:120) Có th(cid:1223) (cid:255)(cid:1131)n gi(cid:1191)n hóa tính b(cid:1193)t nh(cid:1193)t c(cid:1259)a các thông s(cid:1237) thành tính (cid:255)(cid:1239)ng nh(cid:1193)t.

14 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

(cid:120) Có th(cid:1223) gi(cid:1191)m thi(cid:1223)u (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1237) li(cid:1227)u yêu c(cid:1195)u. (cid:120) D(cid:1225) dàng cho ng(cid:1133)(cid:1249)i xem hi(cid:1223)u cách thu th(cid:1201)p s(cid:1237) li(cid:1227)u, thông tin s(cid:1267) d(cid:1257)ng m(cid:1245)t cách nhanh chóng và ít t(cid:1237)n kém. (cid:120) Mô hình khái ni(cid:1227)m là m(cid:1245)t công c(cid:1257) k(cid:1275) thu(cid:1201)t cho các l(cid:1201)p trình viên hi(cid:1223)u v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) ph(cid:1191)i gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t mà không c(cid:1195)n ph(cid:1191)i là m(cid:1245)t chuyên gia môi tr(cid:1133)(cid:1249)ng. (cid:120) Mô hình khái ni(cid:1227)m t(cid:1189)o thu(cid:1201)n l(cid:1255)i cho vi(cid:1227)c di(cid:1225)n gi(cid:1191)i trong thuy(cid:1219)t minh, bi(cid:1223)u b(cid:1191)ng, (cid:255)(cid:1221) th(cid:1231). (cid:120) Có th(cid:1223) t(cid:1189)o ra m(cid:1245)t giao ti(cid:1219)p v(cid:1247)i c(cid:1131) s(cid:1251) d(cid:1267) li(cid:1227)u và h(cid:1227) th(cid:1237)ng thông tin (cid:255)(cid:1231)a lý (GIS).

Tuy nhiên, mô hình khái ni(cid:1227)m v(cid:1199)n có nh(cid:1267)ng nh(cid:1133)(cid:1255)c (cid:255)i(cid:1223)m và gi(cid:1247)i h(cid:1189)n: o Mô hình khái ni(cid:1227)m là m(cid:1245)t khái quát nhân t(cid:1189)o và phi v(cid:1201)t lý qua các t(cid:1237)i gi(cid:1191)n nên có th(cid:1223) không (cid:255)(cid:1133)a ra h(cid:1219)t nh(cid:1267)ng quan h(cid:1227) t(cid:1133)(cid:1131)ng tác gi(cid:1267)a các (cid:255)(cid:1237)i t(cid:1133)(cid:1255)ng. o Nh(cid:1267)ng ng(cid:1133)(cid:1249)i thi(cid:1219)u kinh nghi(cid:1227)m có th(cid:1223) t(cid:1189)o ra các gi(cid:1191) thi(cid:1219)t phi th(cid:1269)c t(cid:1219) ho(cid:1211)c quá (cid:255)(cid:1131)n gi(cid:1191)n. o Mô hình khái ni(cid:1227)m mang tính t(cid:1241)ng quá nên (cid:255)ôi khi b(cid:1235) sót các ph(cid:1133)(cid:1131)ng án v(cid:1201)n hành. o Mô hình khái quát th(cid:1133)(cid:1249)ng không th(cid:1223) th(cid:1223) hi(cid:1227)n cách (cid:255)i(cid:1221)u ch(cid:1229)nh sai s(cid:1237) ho(cid:1211)c ngo(cid:1189)i suy trong tr(cid:1133)(cid:1249)ng h(cid:1255)p thi(cid:1219)u d(cid:1267) li(cid:1227)u. o Khi c(cid:1195)n b(cid:1241) sung mô hình ho(cid:1211)c tái c(cid:1193)u trúc mô hình có th(cid:1223) t(cid:1189)o ra m(cid:1245)t tình tr(cid:1189)ng quá gò bó thông s(cid:1237).

2.2.3 Mô hình gi(cid:1191)i tích ho(cid:1211)c mô hình s(cid:1237) M(cid:1245)t bài toán trong mô hình th(cid:1133)(cid:1249)ng (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c bi(cid:1223)u th(cid:1231) s(cid:1269) hi(cid:1227)n di(cid:1227)n c(cid:1259)a các thông s(cid:1237) và bi(cid:1219)n s(cid:1237). Thông s(cid:1237) (parameter) là nh(cid:1267)ng h(cid:1227) s(cid:1237) gia tr(cid:1233)ng, không có th(cid:1261) nguyên. Bi(cid:1219)n s(cid:1237) (variable) là các (cid:255)(cid:1189)i l(cid:1133)(cid:1255)ng v(cid:1201)t lý có ý ngh(cid:429)a, th(cid:1133)(cid:1249)ng có th(cid:1261) nguyên.

Mô hình gi(cid:1191)i tích (ho(cid:1211)c mô hình s(cid:1237)) th(cid:1269)c ch(cid:1193)t là m(cid:1245)t lo(cid:1189)t các thu(cid:1201)t toán (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c vi(cid:1219)t (cid:255)(cid:1223) gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t các quan h(cid:1227) gi(cid:1267)a các thông s(cid:1237) và bi(cid:1219)n s(cid:1237) trong mô hình và cho ra k(cid:1219)t qu(cid:1191) d(cid:1133)(cid:1247)i d(cid:1189)ng s(cid:1237) ho(cid:1211)c (cid:255)(cid:1239) th(cid:1231). (cid:264)ây là ph(cid:1195)n c(cid:1237)t lõi, quan tr(cid:1233)ng nh(cid:1193)t và là ph(cid:1195)n ph(cid:1261)c t(cid:1189)p nh(cid:1193)t trong ti(cid:1219)n trình th(cid:1269)c hi(cid:1227)n mô hình hóa.

2.2.4 Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh mô hình Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh (calibration) là ti(cid:1219)n trình mà trong (cid:255)ó các thông s(cid:1237) và bi(cid:1219)n s(cid:1237) c(cid:1259)a mô hình (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c (cid:255)i(cid:1221)u ch(cid:1229)nh (cid:255)(cid:1223) k(cid:1219)t qu(cid:1191) ra c(cid:1259)a mô hình phù h(cid:1255)p v(cid:1247)i th(cid:1269)c t(cid:1219) quan sát (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c. Do khi phát tri(cid:1223)n mô hình, chúng ta ph(cid:1191)i t(cid:1237)i gi(cid:1191)n các hi(cid:1227)n t(cid:1133)(cid:1255)ng v(cid:1201)t lý trong t(cid:1269) nhiên (cid:255)(cid:1223) thu(cid:1201)n l(cid:1255)i cho ng(cid:1133)(cid:1249)i làm th(cid:1201)t toán. (cid:264)i(cid:1221)u này khi(cid:1219)n các s(cid:1237) li(cid:1227)u nh(cid:1201)p vào mô hình có nh(cid:1267)ng giá tr(cid:1231) không hoàn toàn ch(cid:1203)c ch(cid:1203)n và k(cid:1219)t qu(cid:1191) ra s(cid:1217) sai bi(cid:1227)t v(cid:1247)i th(cid:1269)c t(cid:1219). Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh là công vi(cid:1227)c nh(cid:1205)m rút ng(cid:1203)n các kho(cid:1191)ng cách sai bi(cid:1227)t b(cid:1205)ng cách (cid:255)(cid:1133)a ra các thông s(cid:1237) (cid:255)i(cid:1221)u ch(cid:1229)nh g(cid:1233)i là thông s(cid:1237) mô hình (model parameters).

2.2.5 Ki(cid:1223)m nghi(cid:1227)m mô hình Ki(cid:1223)m nghi(cid:1227)m mô hình là b(cid:1133)(cid:1247)c ti(cid:1219)p sau công vi(cid:1227)c Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh mô hình nh(cid:1205)m ki(cid:1223)m tra các thông s(cid:1237) mô hình (cid:255)(cid:1133)a ra có phù h(cid:1255)p v(cid:1247)i các di(cid:1225)n bi(cid:1219)n c(cid:1259)a th(cid:1269)c t(cid:1219) hay không.

15 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

Ví d(cid:1257) trong kh(cid:1191)o sát di(cid:1225)n bi(cid:1219)n trong quan h(cid:1227) m(cid:1133)a – dòng ch(cid:1191)y trong nhi(cid:1221)u n(cid:259)m, ng(cid:1133)(cid:1249)i ta c(cid:1203)t chu(cid:1243)i s(cid:1237) li(cid:1227)u quan tr(cid:1203)c ra thành 2 (cid:255)o(cid:1189)n: (cid:255)o(cid:1189)n s(cid:1237) li(cid:1227)u dài ban (cid:255)(cid:1195)u dùng (cid:255)(cid:1223) ch(cid:1189)y mô hình và Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh mô hình. (cid:264)o(cid:1189)n s(cid:1237) li(cid:1227)u th(cid:1261) hai sau ng(cid:1203)n h(cid:1131)n dùng làm ki(cid:1223)m nghi(cid:1227)m k(cid:1219)t qu(cid:1191) mô hình cho (cid:255)o(cid:1189)n tr(cid:1133)(cid:1247)c (hình 2.7).

Chu(cid:1243)i s(cid:1237) li(cid:1227)u theo th(cid:1249)i gian

Chu(cid:1243)i s(cid:1237) li(cid:1227)u dùng (cid:255)(cid:1223) ch(cid:1189)y và Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh mô hình Chu(cid:1243)i s(cid:1237) li(cid:1227)u dùng (cid:255)(cid:1223) ki(cid:1223)m nghi(cid:1227)m mô hình

Mô hình

Hình 2.7 Minh h(cid:1233)a vi(cid:1227)c phân (cid:255)o(cid:1189)n chu(cid:1243)i s(cid:1237) li(cid:1227)u theo th(cid:1249)i gian (cid:255)(cid:1223) Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh và th(cid:1265) nghi(cid:1227)m khi ch(cid:1189)y mô hình

2.2.6 Tiên (cid:255)oán ho(cid:1211)c t(cid:1237)i (cid:1133)u Thông th(cid:1133)(cid:1249)ng mô hình (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1265) d(cid:1257)ng cho m(cid:1257)c tiêu tiên (cid:255)oán các di(cid:1225)n bi(cid:1219)n các bi(cid:1219)n s(cid:1237) trong t(cid:1133)(cid:1131)ng lai ho(cid:1211)c t(cid:1237)i (cid:1133)u hóa vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n l(cid:1269)a.

Trong tiên (cid:255)oán, nh(cid:1133) các mô hình v(cid:1221) khí h(cid:1201)u ho(cid:1211)c mô hình lan truy(cid:1221)n ô nhi(cid:1225)m, các thu(cid:1201)t toán ngo(cid:1189)i suy (extrapolation) (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1265) d(cid:1257)ng (cid:255)(cid:1223) kéo dài k(cid:1219)t qu(cid:1191) (cid:1251) (cid:255)(cid:1195)u ra. Trong bài toán l(cid:1269)a ch(cid:1233)n t(cid:1237)i (cid:1133)u, các giá tr(cid:1231) c(cid:1269)c tr(cid:1231) (cid:1251) (cid:255)(cid:1195)u ra (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c ch(cid:1233)n cho quy(cid:1219)t (cid:255)(cid:1231)nh.

2.3 Tiêu chu(cid:1197)n ch(cid:1233)n l(cid:1269)a mô hình

2.3.1 Khái ni(cid:1227)m Trong su(cid:1237)t vài th(cid:1201)p niên qua, nhi(cid:1221)u mô hình khác nhau (cid:255)ã (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c phát tri(cid:1223)n trên th(cid:1219) gi(cid:1247)i. Thông th(cid:1133)(cid:1249)ng m(cid:1243)i mô hình th(cid:1133)(cid:1249)ng có các th(cid:1219) m(cid:1189)nh riêng và các nh(cid:1133)(cid:1255)c (cid:255)i(cid:1223)m nh(cid:1193)t (cid:255)(cid:1231)nh. Khó có th(cid:1223) có m(cid:1245)t mô hình chu(cid:1197)n m(cid:1269)c nào cho t(cid:1193)t c(cid:1191) các tr(cid:1133)(cid:1249)ng h(cid:1255)p th(cid:1269)c t(cid:1219). (cid:264)i(cid:1221)u này th(cid:1133)(cid:1249)ng gây s(cid:1269) b(cid:1237)i r(cid:1237)i cho ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng khi ph(cid:1191)i l(cid:1269)a ch(cid:1233)n mô hình phù h(cid:1255)p cho mình. Khái ni(cid:1227)m mô hình t(cid:1237)t nh(cid:1193)t th(cid:1133)(cid:1249)ng (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c hi(cid:1223)u m(cid:1245)t cách t(cid:1133)(cid:1131)ng (cid:255)(cid:1237)i. V(cid:1221) nguyên t(cid:1203)c, mô hình càng ph(cid:1261)c t(cid:1189)p, d(cid:1267) li(cid:1227)u nh(cid:1201)p vào càng nhi(cid:1221)u thì k(cid:1219)t qu(cid:1191) th(cid:1223) hi(cid:1227)n mô hình càng cao (hình 2.8).

16 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

Hình 2.8 Bi(cid:1223)u (cid:255)(cid:1239) minh h(cid:1233)a quan h(cid:1227) gi(cid:1267)a (cid:255)(cid:1245) ph(cid:1261)c t(cid:1189)p c(cid:1259)a mô hình, m(cid:1261)c (cid:255)òi h(cid:1235)i c(cid:1259)a d(cid:1267) li(cid:1227)u và kh(cid:1191) n(cid:259)ng th(cid:1223) hi(cid:1227)n k(cid:1219)t qu(cid:1191) tiên (cid:255)oán c(cid:1259)a mô hình (Grayson and Bloschl, 2000)

2.3.2 Mô hình "t(cid:1237)t nh(cid:1193)t"

(cid:120) Các ph(cid:1133)(cid:1131)ng pháp m(cid:1257)c tiêu t(cid:1241)ng th(cid:1223) (cid:255)(cid:1223) ch(cid:1233)n mô hình “t(cid:1237)t nh(cid:1193)t” th(cid:1201)t ra ch(cid:1133)a (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c phát tri(cid:1223)n, do v(cid:1201)y vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n mô hình c(cid:458)ng là m(cid:1245)t ph(cid:1195)n “ngh(cid:1227) thu(cid:1201)t” c(cid:1259)a ng(cid:1133)(cid:1249)i nghiên c(cid:1261)u mô hình (Woolhiser and Brakensiek, 1982).

(cid:120) Mô hình “t(cid:1237)t nh(cid:1193)t” tùy thu(cid:1245)c vào cách hi(cid:1223)u tiêu chu(cid:1197)n nào là “t(cid:1237)t nh(cid:1193)t”. (cid:264)i(cid:1221)u này tùy thu(cid:1245)c vào m(cid:1261)c chính xác c(cid:1259)a yêu c(cid:1195)u kho(cid:1191)ng th(cid:1249)i gian quan tr(cid:1203)c, ví d(cid:1257) th(cid:1249)i (cid:255)o(cid:1189)n l(cid:1193)y m(cid:1199)u n(cid:1133)(cid:1247)c theo gi(cid:1249), ngày, tháng ho(cid:1211)c mùa. M(cid:1211)c khác, chu(cid:1197)n “t(cid:1237)t nh(cid:1193)t” còn tùy theo m(cid:1261)c (cid:255)(cid:1245) dày m(cid:1211)t c(cid:1259)a kích th(cid:1133)(cid:1247)c không gian m(cid:1199)u. Kho(cid:1191)ng cách càng nh(cid:1235) thì m(cid:1261)c chính xác càng cao.

(cid:120) Theo tác gi(cid:1191) Woolhiser và Brakensiek (1982) vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n mô hình “t(cid:1237)t nh(cid:1193)t” tùy thu(cid:1245)c vào (cid:255)(cid:1245) l(cid:1247)n v(cid:1221) kích th(cid:1133)(cid:1247)c t(cid:1269) nhiên c(cid:1259)a bài toán và s(cid:1269) ph(cid:1261)c t(cid:1189)p trong thay (cid:255)(cid:1241)i các bi(cid:1219)n s(cid:1237). Do v(cid:1201)y, (cid:255)(cid:1211)c (cid:255)i(cid:1223)m c(cid:1259)a mô hình ph(cid:1191)i t(cid:1133)(cid:1131)ng thích v(cid:1247)i yêu c(cid:1195)u c(cid:1259)a bài toán.

17 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

2.3.3 Ch(cid:1233)n mô hình theo c(cid:1193)u trúc và giá tr(cid:1231) vào/ra Nhi(cid:1221)u nhà nghiên c(cid:1261)u v(cid:1221) mô hình (cid:255)ã (cid:255)(cid:1221) xu(cid:1193)t vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n l(cid:1269)a mô hình ph(cid:1191)i d(cid:1269)a vào c(cid:1193)u trúc c(cid:1259)a mô hình và giá tr(cid:1231) c(cid:1259)a d(cid:1267) li(cid:1227)u (cid:1251) (cid:255)(cid:1195)u vào và (cid:255)(cid:1195)u ra. Các l(cid:1269)a ch(cid:1233)n này bao g(cid:1239)m:

(cid:120)

S(cid:889) khái quát hóa c(cid:879)a các ti(cid:839)n trình ch(cid:879) y(cid:839)u: Mô hình ph(cid:1191)i ph(cid:1191)n ánh “ý t(cid:1133)(cid:1251)ng” (cid:255)úng theo th(cid:1269)c t(cid:1219) lên quan (cid:255)(cid:1219)n các ti(cid:1219)n trình chính (Popov, 1968). S(cid:1131) (cid:255)(cid:1239) khái quát ph(cid:1191)i th(cid:1223) hi(cid:1227)n (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c các b(cid:1245) ph(cid:1201)n c(cid:1193)u thành mô hình di(cid:1225)n bi(cid:1219)n theo m(cid:1245)t ti(cid:1219)n trình mang tính lý thuy(cid:1219)t ch(cid:1261) không (cid:255)(cid:1131)n thu(cid:1195)n ch(cid:1229) là các k(cid:1219)t n(cid:1237)i (cid:255)(cid:1131)n gi(cid:1191)n.

(cid:120) M(cid:881)c (cid:255)(cid:865) chính xác cho vi(cid:847)c tiên (cid:255)oán, d(cid:889) báo: (cid:255)(cid:1245) chính xác c(cid:1259)a vi(cid:1227)c tiên toán (cid:1251) k(cid:1219)t qu(cid:1191) (cid:255)(cid:1195)u ra r(cid:1193)t quan tr(cid:1233)ng. Mô hình ph(cid:1191)i (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c ki(cid:1223)m nghi(cid:1227)m b(cid:1205)ng m(cid:1245)t ph(cid:1133)(cid:1131)ng cách nào (cid:255)ó sao cho sai s(cid:1237) th(cid:1237)ng kê và nh(cid:1267)ng y(cid:1219)u t(cid:1237) không ch(cid:1203)c ch(cid:1203)n c(cid:1259)a mô hình (cid:255)(cid:1189)t (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c m(cid:1245)t ch(cid:1193)t l(cid:1133)(cid:1255)ng nh(cid:1193)t (cid:255)(cid:1231)nh. Mô hình ph(cid:1191)i t(cid:1237)i thi(cid:1223)u hóa th(cid:1219) xu h(cid:1133)(cid:1247)ng và bi(cid:1219)n sai s(cid:1237) ph(cid:1191)i xem là nh(cid:1235) h(cid:1131)n các tính toán khác. (cid:264)i(cid:1221)u này c(cid:458)ng th(cid:1223) hi(cid:1227)n tính chính xác c(cid:1259)a d(cid:1267) li(cid:1227)u nh(cid:1201)p vào. Tuy nhiên, m(cid:1261)c chính xác c(cid:1259)a d(cid:1267) li(cid:1227)u nh(cid:1201)p vào quan tr(cid:1233)ng h(cid:1131)n là m(cid:1261)c chính xác c(cid:1259)a d(cid:1269) báo do mô hình t(cid:1189)o ra (Hillel, 1986).

(cid:120) Tính (cid:255)(cid:751)n gi(cid:811)n c(cid:879)a mô hình: Mô hình c(cid:1195)n (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c t(cid:1237)i gi(cid:1191)n nh(cid:1205)m gi(cid:1191)m b(cid:1247)t các bi(cid:1219)n s(cid:1237) và thông s(cid:1237) (cid:255)(cid:1223) mô t(cid:1191) các ti(cid:1219)n trình. Càng ít các thông s(cid:1237) (cid:255)(cid:1223) (cid:255)i(cid:1221)u ch(cid:1229)nh thì càng d(cid:1225) cho ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng. Mô hình c(cid:458)ng c(cid:1195)n t(cid:1189)o s(cid:1269) d(cid:1225) dàng cho vi(cid:1227)c nh(cid:1201)p d(cid:1267) li(cid:1227)u, hi(cid:1223)u rõ các bi(cid:1219)n s(cid:1237) và k(cid:1219)t qu(cid:1191) ra có th(cid:1223) gi(cid:1191)i thích (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c. Mô hình nên tránh s(cid:1269) thô k(cid:1227)ch, r(cid:1133)(cid:1249)m rà, làm vi(cid:1227)c x(cid:1265) lý tr(cid:1251) nên khó kh(cid:259)n, ph(cid:1261)c t(cid:1189)p và sai s(cid:1237) l(cid:1247)n (Tim, 1995).

(cid:120) Xem xét vi(cid:847)c thành l(cid:821)p các thông s(cid:857): (cid:264)ây là m(cid:1245)t xem xét quan tr(cid:1233)ng trong vi(cid:1227)c phát tri(cid:1223)n các mô hình khái ni(cid:1227)m s(cid:1265) d(cid:1257)ng các thông s(cid:1237) (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c thành l(cid:1201)p b(cid:1205)ng các k(cid:1275) thu(cid:1201)t t(cid:1237)i (cid:1133)u hóa. N(cid:1219)u các giá tr(cid:1231) t(cid:1237)i (cid:1133)u c(cid:1259)a thông s(cid:1237) có (cid:255)(cid:1245) nh(cid:1189)y cao theo th(cid:1249)i k(cid:484) ghi nh(cid:1201)n, ho(cid:1211)c n(cid:1219)u các thông s(cid:1237) có s(cid:1269) bi(cid:1219)n (cid:255)(cid:1245)ng l(cid:1247)n gi(cid:1267)a các l(cid:1133)u v(cid:1269)c t(cid:1133)(cid:1131)ng t(cid:1269), mô hình có nhi(cid:1221)u kh(cid:1191) n(cid:259)ng thi(cid:1219)u hi(cid:1227)n th(cid:1269)c. Vi(cid:1227)c xem xét s(cid:1269) thành l(cid:1201)p các thông s(cid:1237) c(cid:458)ng hàm ý r(cid:1205)ng các nhà nghiên c(cid:1261)u v(cid:1221) mô hình khác nhau nên d(cid:1269)a theo vi(cid:1227)c xem xét các giá tr(cid:1231) thông s(cid:1237) t(cid:1263) vi(cid:1227)c quan tr(cid:1203)c th(cid:1269)c t(cid:1219) ho(cid:1211)c t(cid:1263) vi(cid:1227)c th(cid:1269)c hành Hi(cid:1227)u ch(cid:1229)nh.

(cid:120) (cid:264)(cid:865) nh(cid:809)y c(cid:879)a k(cid:839)t qu(cid:811) (cid:255)(cid:839)n s(cid:889) thay (cid:255)(cid:861)i giá tr(cid:851) thông s(cid:857): Mô hình quá nh(cid:1189)y nh(cid:1189)y c(cid:1191)m s(cid:1217) d(cid:1199)n (cid:255)(cid:1219)n c(cid:1195)n nhi(cid:1221)u giá tr(cid:1231) nh(cid:1201)p vào, (cid:255)i(cid:1221)u này gây khó kh(cid:259)n khi (cid:255)o (cid:255)(cid:1189)c.

(cid:120) Các gi(cid:811) (cid:255)(cid:851)nh (assumption): Mô hình nên ch(cid:1261)a ít các gi(cid:1191) (cid:255)(cid:1231)nh. Ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng mô hình nên hi(cid:1223)u r(cid:1205)ng các (cid:255)(cid:1211)t ra nhi(cid:1221)u gi(cid:1191) (cid:255)(cid:1231)nh ch(cid:1263)ng nào thì t(cid:1189)o nên vi(cid:1227)c gi(cid:1247)i h(cid:1189)n s(cid:1265) d(cid:1257)ng mô hình và làm các thông s(cid:1237) nh(cid:1189)y c(cid:1191)m h(cid:1131)n (Hughes et al., 1993).

(cid:120) Ti(cid:841)m n(cid:259)ng cho vi(cid:847)c c(cid:811)i ti(cid:839)n mô hình: Mô hình c(cid:1195)n (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c c(cid:1193)u trúc sao cho vi(cid:1227)c c(cid:1191)i ti(cid:1219)n mô hình d(cid:1225) dàng khi có các thông tin m(cid:1247)i ho(cid:1211)c có các th(cid:1259) t(cid:1257)c b(cid:1241) sung.

18 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

2.3.4 Ch(cid:1233)n mô hình theo v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) th(cid:1269)c t(cid:1219) Vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n l(cid:1269)a mô hình theo v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) th(cid:1269)c t(cid:1219) c(cid:1195)n (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c cân nh(cid:1203)c trong các tr(cid:1133)(cid:1249)ng h(cid:1255)p:

(cid:120) (cid:264)i(cid:841)u ki(cid:847)n t(cid:889) nhiên c(cid:879)a mô hình: mô hình ph(cid:1191)i (cid:255)áp (cid:1261)ng các v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) th(cid:1269)c t(cid:1219) ph(cid:1191)i gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t. Ví d(cid:1257) nh(cid:1133) các (cid:255)(cid:1195)u ra mong mu(cid:1237)n có th(cid:1223) là l(cid:1133)u l(cid:1133)(cid:1255)ng (cid:255)(cid:1229)nh, ho(cid:1211)c n(cid:1239)ng (cid:255)(cid:1245) ch(cid:1193)t ô nhi(cid:1225)m, v.v. theo b(cid:1133)(cid:1247)c tính là gi(cid:1249), ngày, tu(cid:1195)n, … cho m(cid:1257)c (cid:255)ích thi(cid:1219)t k(cid:1219) ho(cid:1211)c v(cid:1201)n hành. (cid:264)ây là m(cid:1245)t xem xét quan tr(cid:1233)ng và bao g(cid:1239)m các câu h(cid:1235)i cho các ti(cid:1219)n trình ch(cid:1259) y(cid:1219)u th(cid:1223) hi(cid:1227)n trong mô hình và (cid:255)i(cid:1221)u ki(cid:1227)n (cid:255)(cid:1223) mô hình có giá tr(cid:1231).

(cid:120) Ch(cid:853)n mô hình tr(cid:853)n gói hay là mô hình theo yêu c(cid:815)u: Mô hình tr(cid:1233)n gói (là mô hình (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c thi(cid:1219)t k(cid:1219) cho t(cid:1241)ng th(cid:1223) các tr(cid:1133)(cid:1249)ng h(cid:1255)p) th(cid:1133)(cid:1249)ng d(cid:1225) s(cid:1265) d(cid:1257)ng nh(cid:1133)ng thi(cid:1219)u tính m(cid:1221)m d(cid:1215)o và b(cid:1231) h(cid:1189)n ch(cid:1219) s(cid:1265) d(cid:1257)ng. Lo(cid:1189)i mô hình tr(cid:1233)n gói th(cid:1133)(cid:1249)ng (cid:255)(cid:1133)(cid:1255)c s(cid:1265) d(cid:1257)ng khi g(cid:1211)p các tình hu(cid:1237)ng ít có h(cid:1131)n s(cid:1237) tình hu(cid:1237)ng d(cid:1269) ki(cid:1219)n ban (cid:255)(cid:1195)u mà ng(cid:1133)(cid:1249)i phát tri(cid:1223)n mô hình ngh(cid:429) ra.

Mô hình theo yêu c(cid:1195)u là nh(cid:1267)ng mô hình mà ta có th(cid:1223) (cid:255)(cid:1211)t hàng cho nh(cid:1267)ng ng(cid:1133)(cid:1249)i chuyên phát tri(cid:1223)n mô hình làm riêng cho cho m(cid:1245)t tr(cid:1133)(cid:1249)ng h(cid:1255)p nào (cid:255)ó. Lo(cid:1189)i mô hình này s(cid:1217) giúp ta gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t (cid:255)úng v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) th(cid:1269)c t(cid:1219) c(cid:1195)n thi(cid:1219)t nh(cid:1133)ng th(cid:1133)(cid:1249)ng t(cid:1237)n kém và m(cid:1193)t nhi(cid:1221)u th(cid:1249)i gian.

(cid:120) Bài toán liên quan (cid:255)(cid:839)n giá tr(cid:851) quy(cid:839)t (cid:255)(cid:851)nh: khi tính toán kh(cid:1191) n(cid:259)ng tài chính và tài nguyên, c(cid:458)ng nh(cid:1133) d(cid:1189)ng tính t(cid:1241)n th(cid:1193)t ti(cid:1221)m n(cid:259)ng v(cid:1221) sinh m(cid:1189)ng, thi(cid:1227)t h(cid:1189)i tài s(cid:1191)n (cid:1261)ng v(cid:1247)i m(cid:1245)t t(cid:1195)n su(cid:1193)t xu(cid:1193)t hi(cid:1227)n nào (cid:255)ó.

(cid:120) Kh(cid:811) n(cid:259)ng khung th(cid:869)i gian: tùy thu(cid:1245)c và th(cid:1249)i h(cid:1189)n chót ph(cid:1191)i hoàn t(cid:1193)t d(cid:1269) án, k(cid:1223) c(cid:1191) th(cid:1249)i gian (và chi phí) (cid:255)(cid:1223) thu th(cid:1201)p các thông tin nh(cid:1201)p vào.

(cid:120) Các thi(cid:839)t b(cid:851) tính toán: ph(cid:1195)n c(cid:1261)ng máy tính và các lo(cid:1189)i mô hình và (cid:255)(cid:1245) ph(cid:1261)c t(cid:1189)p c(cid:1259)a mô hình (nh(cid:1133) mô hình ph(cid:1191)i liên k(cid:1219)t v(cid:1247)i các mô hình khác, liên k(cid:1219)t v(cid:1247)i GIS, ngôn ng(cid:1267) máy tính,…).

(cid:120) (cid:880)ng d(cid:877)ng trong t(cid:753)(cid:751)ng lai c(cid:879)a ph(cid:815)n xu(cid:813)t mô hình: d(cid:1269) ki(cid:1219)n cho các l(cid:1195)n s(cid:1265) d(cid:1257)ng sau.

(cid:120) Tính t(cid:861)ng h(cid:875)p c(cid:879)a mô hình: xem xét kh(cid:1191) n(cid:259)ng mô hình có th(cid:1223) gi(cid:1191)i quy(cid:1219)t nhi(cid:1221)u m(cid:1257)c tiêu, có t(cid:1195)m (cid:1261)ng r(cid:1245)ng và d(cid:1269) ki(cid:1219)n các kh(cid:1191) n(cid:259)ng s(cid:1265) d(cid:1257)ng v(cid:1221) sau.

(cid:120) Cách truy c(cid:821)p mô hình, tài li(cid:847)u h(cid:753)(cid:867)ng d(cid:819)n và d(cid:889) phòng (back-up): khi trang b(cid:1231) mô hình c(cid:1195)n xem xét nhà cung c(cid:1193)p có t(cid:1189)o các d(cid:1225) dàng cho ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng cách truy c(cid:1201)p, các h(cid:1243) tr(cid:1255), hu(cid:1193)n luy(cid:1227)n b(cid:1133)(cid:1247)c h(cid:1133)(cid:1247)ng d(cid:1199)n, tr(cid:1191) l(cid:1249)i các gút m(cid:1203)c (help desk), có công c(cid:1257) l(cid:1133)u d(cid:1267) li(cid:1227)u d(cid:1269) phòng, …

(cid:120) Kh(cid:811) n(cid:259)ng ngu(cid:859)n nhân l(cid:889)c: nên xem ngu(cid:1239)n nhân l(cid:1269)c khi trang b(cid:1231) mô hình tính toán, hu(cid:1193)n luy(cid:1227)n các nhân viên s(cid:1265) d(cid:1257)ng ch(cid:1133)a có kinh nghi(cid:1227)m.

19 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n

(cid:120) Cách th(cid:843) hi(cid:847)n mô hình: nh(cid:1133) (cid:255)(cid:1245) chính xác c(cid:1259)a k(cid:1219)t qu(cid:1191), tính (cid:1241)n (cid:255)(cid:1231)nh, (cid:255)(cid:1245) nh(cid:1189)y, cách th(cid:1223) hi(cid:1227)n (cid:255)(cid:1239) th(cid:1231) (cid:1251) ph(cid:1195)n xu(cid:1193)t.

(cid:120) Tính thân thi(cid:847)n cho ng(cid:753)(cid:869)i s(cid:885) d(cid:877)ng (user friendliness): xem xét mô hình có d(cid:1225) dàng giúp ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng cách nh(cid:1201)p li(cid:1227)u, ch(cid:1233)n l(cid:1269)a ki(cid:1221)u xu(cid:1193)t k(cid:1219)t qu(cid:1191), giao di(cid:1227)n ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng, các ki(cid:1223)u (cid:255)(cid:1239) th(cid:1231), b(cid:1191)ng k(cid:1219)t qu(cid:1191) th(cid:1237)ng kê,…

(cid:120) Xem xét quy mô: xem coi quy mô không gian mà mô hình s(cid:1265) d(cid:1257)ng có t(cid:1133)(cid:1131)ng thích v(cid:1247)i vi(cid:1227)c khái ni(cid:1227)m và c(cid:1193)u trúc c(cid:1259)a v(cid:1193)n (cid:255)(cid:1221) không.

2.3.5 (cid:264)ánh giá l(cid:1189)i vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n l(cid:1269)a M(cid:1245)t khi (cid:255)ã l(cid:1269)a ch(cid:1233)n mô hình, ng(cid:1133)(cid:1249)i s(cid:1265) d(cid:1257)ng c(cid:1195)n ph(cid:1191)i (cid:255)ánh giá l(cid:1189)i vi(cid:1227)c ch(cid:1233)n l(cid:1269)a c(cid:1259)a mình b(cid:1205)ng cách tr(cid:1191) l(cid:1249)i các câu h(cid:1235)i sau:

(cid:120) Các thông tin mà mô hình cung c(cid:1193)p có th(cid:1269)c s(cid:1269) theo yêu c(cid:1195)u c(cid:1259)a bài toán không?

(cid:120) Các (cid:255)(cid:1211)c tr(cid:1133)ng v(cid:1201)t lý th(cid:1223) hi(cid:1227)n qua các thông s(cid:1237) c(cid:1259)a mô hình có th(cid:1269)c s(cid:1269) (cid:255)áp (cid:1261)ng vi(cid:1227)c (cid:1261)ng d(cid:1257)ng trong th(cid:1269)c t(cid:1219) không?

(cid:120) Các ph(cid:1133)(cid:1131)ng trình s(cid:1265) d(cid:1257)ng trong c(cid:1193)u trúc mô hình có (cid:255)úng v(cid:1247)i thu(cid:1201)t toán hi(cid:1227)n (cid:255)(cid:1189)i phù h(cid:1255)p v(cid:1247)i d(cid:1267) li(cid:1227)u và thi(cid:1219)t b(cid:1231) máy tính không?

(cid:120) Các k(cid:1219)t qu(cid:1191) mà mô hình cung (cid:1261)ng có ch(cid:1193)t l(cid:1133)(cid:1255)ng t(cid:1237)t t(cid:1133)(cid:1131)ng x(cid:1261)ng v(cid:1247)i chi phí theo m(cid:1245)t th(cid:1249)i gian (cid:255)(cid:1211)c thù nào không?

20 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- TS. Lê Anh Tu(cid:1193)n