Bài tập nhóm: Đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thu thuế bảo vệ môi trường

Thuế là công cụ thiết yếu của Nhà nước (NN) để tập trung ngân sách và điều tiết kinh tế vĩ mô. Trong số đó, thuế bảo vệ môi trường (BVMT) đóng vai trò quan trọng trong chính sách môi trường của Việt Nam, nhằm tạo nguồn thu và khuyến khích các hành vi bền vững, giảm thiểu tác động xấu đến môi trường. Tuy nhiên, việc thực thi và quản lý còn tồn tại nhiều hạn chế, đòi hỏi cần đánh giá và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả.

Tài liệu này hướng đến các nhà nghiên cứu, sinh viên luật, chuyên gia chính sách công, nhà quản lý môi trường, và các cơ quan nhà nước có liên quan đến việc xây dựng, thực thi pháp luật và chính sách thuế tại Việt Nam.

Tài liệu này trình bày các vấn đề lý luận và thực tiễn về thuế bảo vệ môi trường (BVMT) tại Việt Nam. Về mặt lý luận, thuế BVMT được định nghĩa là một loại thuế gián thu đánh vào các sản phẩm, hàng hóa gây tác động xấu đến môi trường khi sử dụng, với mục đích tạo nguồn thu ổn định cho ngân sách nhà nước (NSNN), định hướng tiêu dùng và sản xuất bền vững, khuyến khích đổi mới công nghệ và giảm gánh nặng quản lý môi trường cho Nhà nước. Thuế BVMT mang các đặc trưng chung của thuế như tính bắt buộc, gắn với quyền lực nhà nước, không mang tính đối giá trực tiếp, đồng thời có đặc thù riêng về đối tượng chịu thuế (hàng hóa gây ô nhiễm khi sử dụng). Cơ sở hình thành thuế BVMT tại Việt Nam dựa trên các cam kết quốc tế và văn bản pháp luật trong nước, cùng với thực tiễn ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng. Pháp luật về thuế BVMT là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ thu nộp thuế, với các chủ thể chính là cơ quan thu và người nộp thuế, áp dụng phương pháp mệnh lệnh bắt buộc và tuân thủ nguyên tắc "người gây ô nhiễm phải trả tiền" cũng như phát triển bền vững. Quan hệ pháp luật thuế BVMT phát sinh khi có luật định và hành vi sản xuất/nhập khẩu hàng hóa thuộc diện chịu thuế. Về thực trạng, Luật thuế BVMT năm 2010 đã xác định 8 nhóm đối tượng chịu thuế, tuy nhiên danh mục này chưa được cập nhật. Các chủ thể tham gia bao gồm cơ quan thuế, hải quan và người sản xuất/nhập khẩu. Việc tính thuế dựa trên số lượng và mức thuế suất tuyệt đối, với chế độ thu nộp và hoàn thuế được quy định cụ thể nhưng còn một số bất cập về thời điểm tính thuế. Áp dụng thuế BVMT đã đạt được nhiều thành tựu như tăng thu NSNN đáng kể (gấp gần 6 lần từ 2012-2021), trở thành công cụ tài khóa hiệu quả trong việc hỗ trợ các đối tượng chịu ảnh hưởng từ sự kiện bất khả kháng (ví dụ: hỗ trợ ngành hàng không trong đại dịch COVID-19), khuyến khích sản xuất và tiêu dùng thân thiện môi trường, đồng thời thúc đẩy cải cách công nghệ. Tuy nhiên, chính sách thuế BVMT vẫn còn tồn tại nhiều bất cập: phạm vi đối tượng chịu thuế chưa đủ rộng (nhiều hàng hóa gây ô nhiễm chưa được đưa vào), biểu khung thuế chưa thực sự phù hợp (khoảng cách tối thiểu - tối đa lớn, mức thuế suất chưa hợp lý cho một số mặt hàng như xăng A92 so với mazut), thiếu quy định về ưu đãi thuế, và mức thu thuế còn thấp so với quốc tế (đặc biệt là đối với túi nilon), chưa đủ sức thay đổi hành vi tiêu dùng và sản xuất. Để nâng cao hiệu quả, cần hoàn thiện danh mục đối tượng chịu thuế (bổ sung phân bón hóa học, thuốc lá, khí thiên nhiên, chất tẩy rửa công nghiệp, chất thải phóng xạ), quy định mức thuế duy nhất cho từng đối tượng và rà soát mức độ gây ô nhiễm để điều chỉnh mức thuế suất hợp lý (ví dụ: điều chỉnh thuế xăng dầu theo hàm lượng lưu huỳnh, tăng khung thuế túi nilon), bổ sung quy định về chế độ thu, nộp, hoàn thuế và sử dụng nguồn thu BVMT, tăng cường kiểm tra, thanh tra chấp hành chính sách và áp dụng chế tài, cũng như khuyến khích các hoạt động có lợi cho môi trường thông qua lộ trình thuế hợp lý.