Bàn về khái niệm quyết toán Ngân
sách nhà nước (Phần 1)
Quyết toán NSNN là khâu cuối cùng trong
một chu trình ngân sách nhằm tổng kết, đánh
giá việc chấp hành NSNN cũng như các chính
sách tài chính ngân sách của năm ngân sách đã qua. Với
hàm nghĩa đó, quyết toán NSNN trở thành một khâu quan
trọng, là nhiệm vụ của nhiều cơ quan, đơn vị từ đơn vị sử
dụng ngân sách, cơ quan quản lý ngân sách, cơ quan kiểm
tra, kiểm soát ngân sách cho đến cơ quan quyền lực tối cao
của mỗi quốc gia.
Có thể nói rằng, từ trước đến nay vấn đề quyết toán NSNN ít
được quan tâm nhất. Điều này xuất phát từ quan niệm cho rằng,
xem xét quyết toán NSNN chỉ là xem xét lại các vấn đề ngân sách
đã diễn ra, vấn đề đã trở thành quá khứ (thậm chí thời gian đã
qua tương đối lâu). Nếu như các tranh luận mang tính chính trị
thường diễn ra khá gay gắt khi xem quyết định dự toán ngân
sách thì xu hướng ngược lại là ít thấy cuộc tranh luận nào thật sự
sôi động, thằng thắn khi xem xét, phê chuẩn quyết toán NSNN.
Tuy một thực tế là hầu như luật pháp của các nước nói chung và
Việt Nam nói riêng lại đề cao vai trò của quyết toán NSNN. Đại đa
số các nước đều quy định quyết toán NSNN phải được cơ quan
quyền lực nhà nước cao nhất (Quốc hội hay Nghị viện) xem xét,
phê chuẩn. Và điều này đã khẳng định quyết toán NSNN cũng là
vấn đề quan trọng của mỗi quốc gia, cần được nghiên cứu, xem
xét kỹ lưỡng. Cho đến nay, có rất ít học giả nghiên cứu một cách
độc lập và đầy đủ về quyết toán NSNN mà chủ yếu nghiên cứu
trong tổng thể chu trình NSNN. Để làm rõ khái niệm về quyết toán
NSNN cần nghiên cứu một số quan niệm liên quan mà các học
giả trong nước đã đưa ra. Theo tác giả Nguyễn Văn Đạm trong
Từ điển Tiếng Việt, do Nhà xuất bản Văn hóa thông tin ấn hành
thì “quyết toán là việc tính toán các khoản thu chi trong một
khoảng thời gian nhất định báo cáo cơ quan quản lý”. PGS.PTS
Lê Văn Tề trong Từ điển Kinh tế Tài chính Ngân Hàng đã quan
niệm “Quyết toán (Statement of account) là Báo cáo kế toán định
kỳ do nhà cung cấp gửi cho khách hàng ấn định giá trị tiền tệ của
các sản phẩm đã cung cấp cho khách hàng qua thời gian một
tháng, nhỏ hơn, hoặc lớn hơn và số tiền đó do khách còn nợ đối
với các sản phầm này”. Tác giả Nguyễn Như ý trong Đại từ điển
Tiếng Việt, quan niệm quyết toán là việc tổng kết thu, chi kinh phí
ngân sách của một tổ chức cơ quan. Như vậy có thể thấy các tác
giả trong nước đã có những quan niệm khác nhau về quyết toán.
Đa số các tác giả đưa ra khái niệm đều chỉ chú trọng đến vấn đề
tính toán về mặt số liệu thu và chi bằng tiền của một tổ chức cơ
quan, xí nghiệp hay nhà nước. Tác giả Nguyễn Văn Đạm ngoài
việc đề cập đến vấn đề số liệu còn đề cập đến trách nhiệm báo
cáo, tức là phải gửi báo cáo quyết toán cho cơ quan có thẩm
quyền.
Để có thêm cơ sở phân tích, cần nghiên cứu thêm quan niệm về
quyết toán NSNN của một vài nước trên thế giới. Theo sổ tay
thẩm tra và giám sát dự toán do Ủy ban công tác dự toán của Ủy
ban thường vụ Quốc hội Trung Quốc biên soạn (Trường ĐH
Ngoại ngữ Hà Nội dịch theo đề nghị của Ủy ban Kinh tế và Ngân
sách của Quốc hội Việt Nam) thì “Quyết toán NSNN là phản ánh
cuối cùng về tình hình thực hiện thu, chi theo dự toán hàng năm,
cũng là sự phản ánh tập trung về tài chính kết quả thực hiện kế
hoạch phát triển kinh tế quốc dân và xã hội”. cơ quan Kiểm toán
Nhà nước (KTNN) Canada trong chuẩn mực kiểm toán đã đưa ra
quan niệm quyết toán tài chính ngân sách là cung cấp một cái
nhìn tổng quan về các vấn đều và nguồn lực tài chính và Chính
phủ phải chịu trách nhiệm theo thẩm quyền do Quốc hội giao (
Chuẩn mực KTNN Canada, tài liệu nguyên bản tiếng Anh). Qua
khái niệm trên, chúng ta có thể thấy rằng, các nước đã quan niệm
quyết toán NSNN rộng hơn các tác giả của Việt Nam. Nếu như
quan niệm của Trung Quốc ngoài việc cho rằng quyết toán NSNN
là phản ánh cuối cùng về tình hình thực hiện thu, chi theo dự toán
thì họ lại quan niệm rộng hơn ở chỗ cho rằng quyết toán NSNN là
sự phản ánh tập trung về tài chính kết quả thực hiện kế hoạch
KTXH. Các học giả của Trung Quốc đã quan niệm đầy đủ hơn
không chỉ ở giới hạn thu, chi theo dự toán mà con cho rằng quyết
toán NSNN là sự thể hiện về mặt tài chính kết quả thực hiện kế
hoạch KT-XH của một quốc gia. Tuy nhiên, quan niệm này cũng
chỉ mới dừng lại ở việc thực hiện được kế hoạch đề ra, chưa đi
sâu về việc quản lý và kiểm soát các nguồn lực của quốc gia.
Quan niệm về quyết toán TC của Canada có vẻ bao quát rộng
hơn các vấn đề của quyết toán NSNN hàng năm. Quan niệm thể
hiện ở 2 điểm: (1) cung cấp cái nhìn tổng thể về các vấn đề và
nguồn lực, thể hiện độ rộng, mức độ bao quát của quyết toán
ngân sách hàng năm. Báo cáo quyết toán NSNN của Canada
không chỉ về số liệu mà còn bao quát các nguồn lực tài chính của
nhà nước; (2) quy định trách nhiệm mà Chính phủ phải đảm nhận
trước Quốc hội. Nghĩa là các vấn đề diễn ra trong năm tài chính
về các vấn đề quản lý tài chính ngân sách đều thuộc trách nhiệm
Chính phủ (trách nhiệm pháp lý). Khái niệm không chỉ bao quát
độ rộng của quyết toán mà còn đề cập đến khía cạnh pháp lý và
trách nhiệm giải trình của Chính phủ về các vấn đề tài chính –
ngân sách của Quốc gia về năm tài khóa đã qua.
Qua các khái niệm đã đề cập ở trên chúng ta thấy được phạm vi,
mức độ cũng như khía cạnh pháp lý mà các học giả, các tổ chức
đã đưa ra. Mỗi khái niệm bao quát được một hoặc một số khía
cạnh của quyết toán ngân sách. Theo chúng tôi các khái niệm ở
trên mới chỉ đề cập một số khía cạnh của vấn đề quyết toán
NSNN thể hiện:
1. Đa số các khái niệm đề cập đến vấn đề số liệu của quyết
toán tức là tình hình thực hiện thu chi.
2. Đề cập đến khía cạnh thời gian, nghĩa là quyết toán đánh
giá tình hình thực hiện thu chi trong một khoảng thời gian
nhất định.
3. Khái niệm mà KTNN Canada đưa ra đã đề cập đầy đủ hơn
các quan điểm về trách nhiệm mà người báo cáo phải đảm
nhận, chỉ rõ người lãnh trách nhiệm về các vấn đề và nguồn
lực tài chính là Chính phủ.
Còn một số vấn đề mà các khái niệm đã nghiên cứu ở trên chưa
đề cập một cách rõ ràng đó là:
1. Về mặt pháp lý, người báo cáo chịu trách nhiệm về mặt
pháp lý tính đúng đắn trung thực của số liệu hay cả việc
tuân thủ các quy định của pháp luật trong việc thực hiện
ngân sách. KTNN Canada có đề cập tới, song chưa rõ ràng
về mức độ chị trách nhiệm. Tác giả Nguyễn Văn Đạm lại chỉ
đề cập đến việc báo cáo cơ quan thẩm quyền mà chưa đề
cập đến trách nhiệm.
2. Việc sử dụng nguồn lực quốc gia trong năm tài chính có đạt
được mục tiêu đề ra hay không? Việc thực thi các chính
sách kinh tế tài chính như thế nào, tác động của nó ra sao
chưa được rõ ràng. Vấn đề này đã được các tác giả TQ,
Canada đưa ra nhưng chỉ dừng lại ở việc phán ánh tình hình
thực hiện kế hoạch KT-XH.
3. Về phạm vi để xác định quyết toán đa số các khái niệm mới
chỉ dừng lại ở việc thu, chi và thu, chi theo dự toán là chủ
yếu. Vậy các nguồn lực khác của nhà nước có mối liên hệ
với ngân sách hoặc chưa được dự toán giải quyết thì sao?
Ai chịu trách nhiệm? Chưa đề cập rõ ràng ngoại trừ khái
niệm của KTNN Canada đã chỉ ra một cách hết sức chung
về nguồn lực tài chính quốc gia.
