Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 9(94) - 2015
74
Cách mạng tháng Tám
trong ký ức nhà sử học Trần Huy Liệu
Trần Đức Cường *
Tóm tắt: Có những người vốn là chiến sĩ cách mạng, từng tham gia các sự kiện lịch
sử quan trọng, sau này trở thành nhà sử học viết lại chính sự kiện đã trải qua góp phần
tạo nên sự chân thật và sống động cho sử học. Giáo sư, Viện sĩ Trần Huy Liệu là một
trong số những người hiếm hoi ấy. Ông là nhà yêu nước, là chiến sĩ cách mạng kiên
trung trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, sau trở thành nhà sử học nổi tiếng, có uy tín
trong và ngoài nước.
Từ khóa: Cách mạng tháng Tám; Nhà sử học; Trần Huy Liệu.
Trần Huy Liệu sinh ngày 5 tháng 11 năm
1901 trong một gia đình nhà nho yêu nước
tại làng Vân Cát, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam
Định. Sinh ra và lớn lên trong cảnh mất
nước, ông đã sớm tham gia các hoạt động
yêu nước chống thực dân Pháp xâm lược. Từ
năm 18 tuổi, Trần Huy Liệu đã làm thơ, viết
báo thể hiện lòng yêu nước. Ông tích cực
tham gia các hoạt động chính trị trong phong
trào yêu nước và dân chủ vào các năm giữa
và cuối thập kỷ 20 của thế kỷ XX. Ông viết
nhiều bài báo đả kích chế độ thuộc địa trên
tờ Nông cổ mín đàm xuất bản ở Nam Kỳ.
Năm 1925, Trần Huy Liệu làm chủ bút
tờ Đông Pháp thời báo. Qua tờ báo, ông
góp phần phát động phong trào đấu tranh
đòi thực dân Pháp trả tự do cho nhà yêu
nước Phan Bội Châu lúc ấy đang bị giam
giữ tại Hà Nội, tổ chức đám tang Phan Chu
Trinh và đấu tranh đòi thả Nguyễn An Ninh
bị giam tại Khám lớn Sài Gòn và tham gia
thành lập Đảng Thanh niên Việt Nam.
Năm 1928, Trần Huy Liệu thành lập Nhà
xuất bản Cường học thư xã, cho ấn hành
nhiều cuốn sách cổ vũ tinh thần yêu nước
chống áp bức và góp phần nâng cao dân trí,
Trần Huy Liệu tham gia Việt Nam Quốc
dân Đảng, một tổ chức tiểu tư sản yêu
nước, chống Pháp lúc ấy và trở thành yếu
nhân của Đảng.
Với những hoạt động yêu nước như đã
nêu, Trần Huy Liệu bị thực dân Pháp bắt
giam vào cuối năm 1929. Ông bị kết án 5
năm tù và đày ra Côn Đảo.
Nhà tù đế quốc không bẻ gãy ý chí chiến
đấu của Trần Huy Liệu. Tại Côn Đảo - một
địa ngục trần gian của thực dân Pháp dùng
để giam cầm, đày ải các chiến sĩ cách mạng
và những người yêu nước - Trần Huy Liệu
vẫn tích cực hoạt động. Ông làm thư ký tòa
soạn cho Hòn Cau tuần báo, rồi Tạp chí
Tiếng sóng bể, Tạp chí Bàn góp nhằm cổ vũ
lòng yêu nước cho các bạn tù và đả phá ách
thống trị thực dân.(*)
Chính trong nhà tù đế quốc, Trần Huy
Liệu có dịp đọc một số tác phẩm cách
mạng được lưu hành bí mật, như: Tư bản
luận, Duy vật lịch sử, Triết học duy vật,
Kinh tế chính trị học và một số tập của
Lênin toàn tập.
Qua những kiến thức và lý luận cách
mạng học được từ sách vở và từ các cuộc
(*) Phó giáo sư, tiến sĩ, Viện Hàn lâm Khoa học xã
hội Việt Nam. ĐT: 0913558903.
Email: bichtoanvsh@gmail.com.
LỊCH SỬ - KHẢO CỔ - DÂN TỘC HỌC
Cách mạng tháng Tám...
75
thảo luận chính trị và qua các tấm gương
yêu nước, bất khuất, kiên cường của nhiều
đảng viên cộng sản cùng bị giam giữ, ông
dần dần giác ngộ lý tưởng cộng sản chủ
nghĩa. Vì vậy, năm 1934, khi ra tù, ông
tuyên bố ly khai Việt Nam Quốc dân Đảng
để đến năm 1936, trở thành đảng viên Đảng
Cộng sản Đông Dương.
Được phân công hoạt động trên lĩnh vực
báo chí, Trần Huy Liệu tích cực viết bài cho
các báo yêu nước, như: Đất nước, Tiếng
vang, Kiến văn, Hồn trẻ, Tiếng trẻ, Tân xã
hội, Thời thế, Thời báo. Ông còn cùng với
Võ Nguyên Giáp, Đặng Thai Mai viết cho
tờ báo Le Travail (Lao động) nhằm cổ vũ
phong trào đấu tranh của quần chúng trong
thời kỳ Mặt trận Bình dân.
Khi chính quyền thực dân đóng cửa tờ Le
Travail, Trần Huy Liệu cùng với Trường
Chinh, Đào Duy Kỳ, Khuất Duy Tiến, Trần
Đình Long, Trần Đình Tri, Văn Tân, Nguyễn
Thượng Khanh ra báo Tin tức, tờ báo công
khai của Đảng Cộng sản Đông Dương.
Sau khi báo Tin tức bị đóng cửa, Trần
Huy Liệu lại tham gia ra tờ Đời nay, công
kích chế độ tàn bạo của thực dân Pháp thể
hiện qua chính sách ruộng đất, thuế khóa…
Khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng
nổ, chính quyền Pháp ở Đông Dương ra sức
đàn áp các lực lượng cách mạng và yêu
nước, vì thế tờ Đời nay bị đóng cửa, Trần
Huy Liệu cùng với các đồng chí của ông
như Trần Đình Long, Nguyễn Văn Phúc bị
thực dân Pháp bắt giam, bị kết án 3 năm tù
và đày đi Sơn La.
Trong nhà tù Sơn La và một số trại giam
mà Trần Huy Liệu bị thực dân Pháp đày
đọa sau đó như trại giam Bá Vân, Nghĩa
Lộ, ông lại viết báo và làm chủ bút các tờ
Suối Reo (1941), Dòng sông Kông (1942),
Con đường nghĩa (1945) với các bài viết
lên án chế độ tàn bạo của kẻ thù và nâng
cao tinh thần yêu nước, lạc quan cách mạng
cho các đồng chí bị địch bắt giam.
Ngày 17 tháng 3 năm 1945, trong tình
thế cách mạng sôi nổi cả nước lúc ấy, Trần
Huy Liệu cùng với hơn một trăm tù chính
trị phá trại giam Nghĩa Lộ, vượt ngục, về
với cách mạng để tham gia hoạt động. Ông
thường xuyên viết báo Cứu quốc, cơ quan
ngôn luận của Mặt trận Việt Minh và kịp
thời tham gia vào các hoạt động của Đảng
và các tổ chức yêu nước tiến tới Tổng khởi
nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc.
Tháng 8 năm 1945, Trần Huy Liệu dự
Đại hội Quốc dân tại Tân Trào, được cử giữ
chức Phó Chủ tịch Ủy ban Dân tộc Giải
phóng rồi làm Bộ trưởng Tuyên truyền
trong Chính phủ Lâm thời.
Trong những ngày tháng Tám sôi động
khí thế cách mạng của mùa Thu năm 1945,
người chiến sĩ cách mạng Trần Huy Liệu đã
trải qua những giờ phút trọng đại của đất
nước và trọng đại trong cuộc đời hoạt động
cách mạng sôi nổi của ông: được phân công
viết bản Quân lệnh số 1 của Ủy ban Khởi
nghĩa trong Tổng khởi nghĩa tháng Tám
năm 1945 ngay trên mảnh đất Tân Trào lịch
sử và được cử làm Trưởng đoàn của Chính
phủ Lâm thời tuyên bố chấp nhận sự thoái
vị của vua Bảo Đại và nhận ấn, kiếm của
nhà vua nộp cho Chính quyền Cách mạng,
trước sự chứng kiến của hơn 5 vạn nhân
dân thành phố Huế.
Sau này, khi đã trở thành một nhà sử
học, Trần Huy Liệu đã viết về sự kiện trọng
đại này như sau:
“Tin Nhật đầu hàng thúc dục Ủy ban
Khởi nghĩa phải làm việc gấp rút, lệnh khởi
nghĩa của Ủy ban Lâm thời Khu Giải phóng
đã được truyền đi, các công văn, chỉ thị đều
được đóng dấu ngoài, nghĩa là phải truyền
theo các trạm đi luôn ngày đêm không nghỉ.
Đêm 13 tháng 8, trong một căn nhà lợp
lá, tôi được đồng chí Văn (Võ Nguyên Giáp
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 9(94) - 2015
76
- TG) ủy quyền cho thảo bản Quân lệnh số
1 của Ủy ban Khởi nghĩa.
Mặc dù ngồi dưới ngọn đèn tù mù những
con tầm xuân, con thiêu thân bay quanh tới
tấp, muỗi và dĩn thay nhau đốt làm tôi
nhiều lúc nẩy người lên hay đập chân bành
bạch, tôi vẫn say sưa nghĩ đến cảnh mất
nước, dân nhục từ hơn tám mươi năm, nghĩ
đến sự nghiệp cách mạng của mấy thế kỷ
qua; những cuộc khởi nghĩa của Văn thân,
của Việt Nam Quốc dân Đảng cho đến ngày
nay dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản
Đông Dương. Mình được sung sướng làm
cái việc “nửa đêm truyền hịch hẹn ngày
xuất quân”. Bản Quân lệnh số 1 lúc ấy tôi
thảo ra một mạch, đọc đi đọc lại vẫn không
sửa chữa một chữ nào”(1).
Rồi những ngày tiếp theo, như một sự
thần kỳ của thời điểm mà “mỗi ngày bằng
20 năm”, 17 ngày sau: “Ngày 30 tháng Tám
năm 1945, theo giờ đã định, 5 vạn nhân dân
nội thành Huế đã tập trung trước cửa Ngọ
môn, cờ đỏ sao vàng rực rỡ bên bờ sông
Hương và trên mặt sông, điểm vào những
hàng cây liễu xanh rì và cắm trên những
chiếc thuyền bồng bềnh giữa dòng nước
xanh biếc. Xe của phái đoàn từ từ tiến vào
cửa chính Ngọ môn giữa tiếng hoan hô
vang dậy của quần chúng...
Bảo Đại chít khăn vàng, mặc hoàng bào
đứng chực sẵn ở cửa. Phái đoàn bước lên
Ngọ môn, dân chúng hoan hô sôi nổi. Đến
lượt Bảo Đại đọc chiếu thoái vị. Đọc xong,
Bảo Đại giơ hai tay dâng chiếc kiếm dài
nạm ngọc và sau đó là chiếc ấn hình vuông.
Tôi thay mặt Chính phủ Lâm thời của nước
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tiếp nhận hiện
vật tượng trưng cho chế độ”(2).
Ông cũng bày tỏ cảm xúc của mình về
những giờ phút trọng đại ấy:
“Sau cuộc lễ, một nhà báo đến phỏng
vấn tôi về cảm tưởng khi nhận ấn kiếm của
Bảo Đại, tôi nói: Trong cuộc đời tham gia
cách mạng chống thực dân, phong kiến, tôi
đã hai lần được sống những giờ phút sung
sướng nhất là lúc thảo Quân lệnh số 1 của
Ủy ban Khởi nghĩa trong cuộc Tổng khởi
nghĩa tháng Tám và hôm nay được nhận ấn
kiếm từ vị vua cuối cùng của chế độ quân
chủ Việt Nam. Đó là kết quả của một quá
trình đấu tranh gian khổ và anh dũng của
dân tộc ta dưới sự lãnh đạo của Đảng của
giai cấp công nhân. Trong những ngày vinh
quang của dân tộc, riêng về phần tôi, tôi đã
được cái vinh dự là sống những giờ phút
lịch sử mà cách mạng đã ban cho tôi.
Ngày 2 tháng 9 năm 1945, tại quảng
trường Ba Đình, Hồ Chủ tịch thay mặt
Chính phủ Lâm thời đọc bản Tuyên ngôn
Độc lập. Tôi cũng báo cáo về phái đoàn vào
Huế nhận việc thoái vị của Bảo Đại và đệ
ấn kiếm lên Hồ Chủ tịch”(3).
Ông còn viết: “Bây giờ nhớ lại, tôi nghĩ
nếu đời người ta, tình yêu đầu tiên vẫn là
tình yêu ngây thơ nhất, thắm thiết nhất, say
mê nhất, thì nước Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa của chúng ta, theo chủ quan của tôi, cái
phong vị của những ngày đầu sau cuộc
Tổng khởi nghĩa thắng lợi vẫn đậm đà nhất,
nhớ lâu nhất”(4).
Cái tình yêu ấy, cái “phong vị” của thủa
ban đầu ấy đối với sự nghiệp cách mạng vì
nền độc lập, tự do thiêng liêng của đất
nước, Trần Huy Liệu đã mang theo cho đến
hết cuộc đời hoạt động sôi nổi, nhiệt thành
của ông dù trong hoàn cảnh nào, khi ông là
Bộ trưởng Tuyên truyền trong Chính phủ
Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa hay khi là Trưởng ban Nghiên cứu Văn
Sử Địa, Viện trưởng Viện Sử học.
(1) Trần Huy Liệu (1991), Hồi ký, Nxb Khoa học xã
hội, tr.354.
(2) Sđd, tr.369 - 370.
(3) Sđd, tr.371.
(4) Trần Chiến (2009), Trần Huy Liệu - Cõi người,
Nxb Kim Đồng, Hà Nội, tr.18.
Cách mạng tháng Tám...
77