Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt S 6(73)-2024
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 78
CHÁNH THỐNG CAI CƠ NGUYỄN CU VÂN -
THÂN TH S NGHIP
Hoàng Đình Cán(1), Nguyễn Tấn Quốc(2), Nguyễn Bạch Long(2)
(1) Ban Tuyên giáo Tnh y Long An
(2) S Văn hóa, Thể thao và Du lch tnh Long An
Ngày nhn bài 30/10/2024; Chp nhận đăng 25/11/2024
Liên h email: bachlongnguyen298@gmail.com
Tóm tt
Nguyn Cu Vân xut thân t hàng tướng ca chúa Nguyễn. Ông được phong
Cai cơ từ khi còn rt trẻ, làm đến Chánh Thng sut rồi Phó tướng dinh Trn Biên. Ông
cũng v ớng đầu tiên lãnh đạo quân, dân Đại Vit t chc cuc chng Xiêm xâm
ợc, đồng thi có công ln trong vic khai m vùng đất Cù Úc (tức Vũng Gù) nay thuộc
thành ph Tân An, tnh Long An. một danh tướng ca dòng tộc đại công thn triu
Nguyn (chúa Nguyn và vua Nguyn) dòng h Nguyn Cu, Nguyn Cửu Vân đã tiếp
ni danh gia vng tộc, đóng góp to ln cho công cuc xây dng, phát trin và bo v biên
cương của T quốc, cũng như trong công cuộc khai m vùng đất Nam B Vit Nam. Ông
cũng kế tha truyn thng gia phong mt cách sut sc. Các con ca Nguyn Cu Vân
cũng trở thành ng cao cp ca triu Nguyn, kế nghip vn toàn việc c vic
nhà. Tìm hiu thân thế và s nghip ca Nguyn Cu Vân không ch góp phn làm rõ vai
trò ca dòng h Nguyn Cu trong vic xây dng bo v T quc mà còn thu hiu thêm
v tiến trình khai m vùng đất Tân An xưa.
T khóa: danh tướng, dòng h, Nguyn Cu
Abstract
PRINCIPAL MILITARY COMMANDER NGUYEN CUU VAN - LIFE AND
CAREER
Nguyen Cuu Van originated from the ranks of military generals under the Nguyen
lords. He was appointed as a Commander at a very young age and later held the positions
of Chief Commander and Deputy General of Tran Bien Garrison. He was the first general
to lead the Dai Viet army and civilians in organizing resistance against the Siamese
invasion. Additionally, he played a significant role in developing the Cu Uc region (later
known as Vung Gu), which is now part of Tan An City, Long An Province. As a renowned
general from the Nguyen Cuu familya lineage of great meritorious officials under both
the Nguyen lords and Nguyen emperorsNguyen Cuu Van upheld the legacy of his
distinguished ancestry. He made substantial contributions to the building, development,
and protection of the nation's borders, as well as to the pioneering of the southern region
of Vietnam. He also excellently carried on his family's traditions. His sons followed in his
footsteps, becoming senior military officers of the Nguyen dynasty and successfully
maintaining their familial and national duties. Studying the life and career of Nguyen Cuu
Van not only highlights the role of the Nguyen Cuu family in the nation's construction and
defense but also provides deeper insights into the development of the ancient Tan An region.
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt ISSN (in): 1859-4433; (online): 2615-9635
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 79
1. Gii thiu
Dòng h Nguyn Cửu được xem là dòng tộc đại công thn ca triu Nguyn (chúa
Nguyn vua Nguyn), một đại danh gia vng tc ni tiếng s đóng góp to lớn
cho công cuc xây dng, phát trin bo v biên cương của T quốc, cũng như trong
công cuc khai m vùng đất Nam B Vit Nam. Vi nhiu nhân vt lch s ni tiếng như
Nguyn Cu Dt, Nguyn Cu Tun, Nguyn Cu Hanh, Nguyn Cu K…, dòng tộc
Nguyn Cu đã để li du n vn toàn v tấm lòng trung nghĩa, hết lòng đóng góp công
sc ca mình cho chính quyền Đàng Trong, cả trong thi k thịnh vượng bình an ln giai
đon gian nan biến lon (Võ Quang Vinh, 2018). Nguyn Cu Vân là mt trong nhng
danh nhân ca dòng h Nguyn Cu, mt danh tướng, danh thn có công khai m, bo
v vùng đất mới phương Nam ngay từ thi k đu ca Quốc chúa Minh vương Nguyễn
Phước Chu (1675-1725). Thành ph Tân An, tnh Long An có một con đường mang tên
Nguyn Cu Vân nm bên dòng Bảo Định, lch s gn lin vi tên tui ca bậc đại
công thần dưới thi chúa Nguyn Phúc Chu. Dù vy, thân thế ca Nguyn Cu Vân vn
còn là mt du hi ln. Bài viết này mong mun góp phn tìm hiu thêm tiu s v danh
ng Nguyn Cu Vân trong vic m mang vùng đất Tân An xưa.
2. Thân thế Nguyn Cu Vân
Nguyn Cu Vân xut thân t dòng h Nguyn Cu, dòng h này được xem
“Cao môn cự tộc” lâu đời Vit Nam. Theo Ph h h Nguyn Cu thì tc h này vn
h Nguyn V Bổn, Nam Định mà sơ tổ là Định Quc công Nguyn Bc 定國公阮匐
(924 - 979), bc khai quc công thần nhà Đinh, có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng đánh
dp, chm dt lon 12 s quân vào thế k X(1).
Đến đời hu du th 10 Ph Đạo Hu Quc công Nguyn Bin 輔道惠國公阮
trông thy cnh H Quý Ly cướp ngôi nhà Trn, ông (Nguyn Bin) đem gia quyến
chuyển vào cư ngụ ti Gia Miêu Ngoi Trang, Thanh Hóa. Chiêu tp dân min núi, t
làm Hùng trưởng v sau được phong làm Hu Quc công (Nguyn Cu , 1994). Ông
Nguyn Biện được xem là Thái Thái thy t 太太始祖 khi ngun ca dòng h Nguyn
Cu Gia Miêu Ngoại Trang, Thanh Hóa được xem là quê hương phát tích của dòng h
Nguyn Cu (Nguyn Cu Sà, 1994).
Trải qua 8 đời tính t đời Ph Đạo Hu Quc công Nguyn Biện, đến đi th 9
Nghĩa Lâm hầu Nguyn Cu Kiều đã vượt sông Gianh vào Nam theo phò chúa Nguyn
vào năm 1623 được Vân Dương kinh phổ xem là v t đầu tiên ca dòng tc Nguyn Cu
Nam Hà. Sách y chép rng, năm thứ 10 đời Hy Tông Hiếu Văn Hoàng Đế Nguyn
Phúc Nguyên (1563 - 1635) tức năm 1623, Nguyn Cu Kiu t Đông Đô nhận mt thư
ca Trnh Phi Ngc (Nguyn Phúc Ngc Tú, hoàng n th 2 ca Nguyn Hoàng) giao
cho để phò n v Nam. Đến Qung Bình, ông gp Chiêu Qun công Nguyn Hu Dt
郡公阮有鎰, nh tiến c ra mt chúa Nguyn để dâng mật thư bảo n. Chúa vui mng,
cho ông nhn chức Đội trưởng, Quản thuyền, sau thăng làm Cai đi Trung đạo
thuyn được chúa Nguyn g hoàng n th 4 Ngọc Đỉnh, đồng thời ân điển ban
quốc tính “Phúc” cho dòng h này. Đến năm Minh Mạng nguyên niên (1820) ban sc
ch đổi li thành h Nguyn Cu 阮久 (tương ng với đời th 6 ca dòng tc Nguyn
Cu Nam Hà). T đấy, con cháu dòng tc này chính thc mang h Nguyn Cu cho
đến ngày nay.
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt S 6(73)-2024
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 80
Nghĩa Qun công Nguyn Cu Kiu cùng các v Chánh phi (Công n Nguyn
Th Ngọc Đỉnh) Nguyên phi (Á Tnh phu nhân) sinh được 10 người con (7 nam
3 n), gm: con trai trưởng là V Lĩnh hầu Nguyn Phúc Thiên 阮福/久千 (Phái 1); con
th 2 Duyên Lc hu Nguyn Phúc Duyên 阮福/久緣 (phái 2); con th 3 Trn Qun
công Nguyn Phúc ng 阮福/久應 (Phái 3); con th 4 là Dực Đức hu Nguyn Phúc Kế
阮福/久繼 (thường gi là Cu Dc, Phái 4); con th 5 là Nguyn Phúc Thân 阮福/久紳
(Phái 5); con th 6 là Nguyễn Phúc Ngưu 阮福/久牛 (Phái 6); con th 7 là Nguyn Phúc
Sáng 阮福/久創 (Phái 7); con gái trưởng Nguyn Th Hng 阮氏紅; con gái th 2
Nguyn Th Lt 阮氏𣹕 (còn giTh Tân), con gái th 3 Nguyn Th Ngc 氏玉
(Nguyn Cu Sà, 1994).
Trong đó có 2 người con trai tài giỏi võ tướng Nguyn Cu ng và Nguyn Cu
Kếs sách thường gi là Nguyn Cu Dc. Nguyn Cu ng là người dũng cảm, có
tài bn súng ln, thoạt đầu làm Cai Cơ, Quản Cơ T Trung Kiên, dần thăng lên B Chính
doanh Trn th rồi Chưởng Doanh, Thng suất đạo Lưu Đồn. Người con th hai là Cu
Dc làm quan Qung Bình Thy doanh Tham tướng rồi thăng Chưởng cơ dần lên Chưởng
doanh, đến mùa h 1714 thì mất, được chúa Nguyn tng phong chc Trn ph.
Nguyn Cu Vân tên húy là Hành không rõ năm sinh, mất vào ngày 29 tháng
04 âm lịch không rõ năm (Nguyn Cu Sà, 1994), ông (Cu Vân) là con trai duy nht ca
Dực Đc hu Nguyn Cu Dc (Nguyn Cu Sà, 1994). Đa phn các sách chính s triu
Nguyễn điều thng nht biên chép gi là Nguyn Cu Vân “gi tên là Nguyn Cu Vân,
tc ly mt ch đầu c hiệu (Vân Tường hầu) để dùng đặt tên. Trưng hp này khá ph
biến trong những liệu s sách, ghi chép v thi các chúa Nguyễn, chính ngay trường
hp thân ph ca ông (Dực Đức hu Nguyn Phúc/Cu Kế, chính s ghi là Nguyn Cu
Dc) và con trai ông (Triêm Ân hu Nguyn Phúc/Cu Búa, chính s ghi là Nguyn Cu
Triêm/Chiêm) đều minh chng cho cách dùng ch của tên tước (tước hiệu) để gi thành
tên người” (Võ Quang Vinh, 2023).
Hình 1. Sách Đại Nam lit truyn tin biên, quyn 4 viết v Nguyn Cu Vân
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt ISSN (in): 1859-4433; (online): 2615-9635
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 81
3. S nghip ca Nguyn Cu Vân
Nguyn Cu Vân v ng lng danh đất Gia Định xưa, tên tui ca Nguyn
Cửu Vân được s sách nhắc đến đầu tiên vào m 1705(2) gn lin vi s kin ni chiến
ca Chân Lp, hai anh em Nc Yêm Nc Thâm dấy quân đánh nhau. Nặc Thâm cu
vin quân Xiêm, còn Nc Yêm s chạy sang Gia Định nh chúa Nguyn Phúc Chu ng
cu. Chúa Nguyn lnh cho Nguyn Cu Vân thống lĩnh các quân thy, b Gia Định
tiến đánh Nặc Thâm, khi đến Sm Giang (Rch Gm) thì gp quân Xiêm. Ti đây, Nguyễn
Cu Vân ch huy quân đội đánh tan viện binh của Xiêm, đưa Nặc Yêm tr li thành La
Bích (tc Longvek, Cambodia). Sau khi nh hình Chân Lạp đã yên, ông rút quân về Vũng
(3) để xướng sut cho quân dân khn hoang. Ông li cho rng gic thưng ngầm đến
đất này quy rối phía sau quân ta, bèn đắp lũy dài từ Quán Gai đến ch Lương Phú, đào
thông đầu ngun hai ngòi Vũng - M Tho, dẫn nước v làm hào ngoài lũy để vic
phòng th được nghiêm ngặt hơn (Quc s quán triu Nguyn, 1997).
m Tân Mão (1711) ông được thăng làm Trấn Biên doanh Phó tướng, lĩnh trọng
trách trông gi b cõi phía Nam, sau đó ông đưc triu hi v kinh Thuna - Phú Xuân
ri m mất được an táng ti x n Cồn Động, thuc thôn Như Lệ, Hi L, th
Qung tr, tnh Qung Tr ngày nay (Nguyn Cu Sà, 1994), nơi đây đất được chúa
Nguyn ban cho con cháu dòng h Nguyn Cửu làm nơi an táng (ngoài ra còn có các thôn
Tích Tường, thôn Phước Môn (Võ Quang Vinh, 2023) nay cũng thuộc Hi L, th
Qung Tr, tnh Qung Tr) nên rt nhiu thế h con cháu Nguyn Cu t đời th 2 tr v
sau đưc an táng ti đây, trong đó có thân phụ ca ông (Cu Vân) là Nguyn Cu Dc
con trai th 5 ca ông (Cu Vân) Nguyn Cửu Đàm (Nguyn Cu Sà, 1994).
Đánh giá công lao của ông đối vi vic “Phò chúa dựng nghip, m mang b cõi”
Quc s quán triu Nguyn viết rng“Việc m mang cõi Nam, công Vân rt nhiều”
để ghi nh công trạng đó, sau khi vương triều Nguyễn được chính thc thành lập vào năm
1802 đã truy tặng tước “Hầu” (Võ Quang Vinh, 2023) tinh biu công trng ca ông
bng vic chính thc a danh phn ngôi th trong h thng bách thn được phng
theo quan giai cõi trn vi phm trật Thượng đẳng thn 上等神. Sắc phong (Thượng đẳng
thn) của ông được phng th ti miếu Hội đồng Vĩnh Long miếu Hội đồng Định
ờng để quan chức và nhân dân địa phương thời phụng muôn đời.
Qua soát các gia ph ca tc Nguyn Cửu làng Vân Dương một s liệu lch
s cho thy Nguyn Cửu Vân có đến 4 “tước hiệu”: Vân Tường hu 雲祥侯, Vân Trường
hu 雲長侯, Vân Long hu 雲龍侯 và Vân Trung hu 雲忠侯, tất các các tước hiệu điều
có ch “Vân ” đầu tiên, c th (Võ Quang Vinh, 2023):
(1) Tên tước hiu th nhất Vân Tường hu 雲祥侯 được ghi chép trong Vân
Dương kinh phổ lưu giữ ti Nhà th Đại tc Nguyn Cu Vân Dương, phường Xuân
Phú, thành ph Huế (ghi Chính thống Cai Vân Tường [nhất tác Vân Trường] hu
Nguyn Phúc Hành) và Gia ph Phái 4 ti thôn Xuân , xã Phú Xuân, huyn Phú Vang,
Tha Thiên Huế (ghi Chính thống Cai cơ Vân Tường hu Nguyn Phúc Hành).
Tp chí Khoa học Đi hc Th Du Mt S 6(73)-2024
https://vjol.info.vn/index.php/tdm 82
Hình 2. T trái sang phi Vân Dương kinh phổ và Gia ph Phái 4
(2) Tên tước hiu th hai Vân Trường hu 雲長侯 cũng được ghi chép trong Vân
Dương kinh phổ “Chính thống Cai Vân Tường [nht tác Vân Trường] hu Nguyn
Phúc Hành”; Gia Định thành thông chí ghi “Chính thống Vân Trường hu Nguyn Phúc
Vân” khi biên về sông Châu Phê sông Bảo Định; lch triu tp k ghi “Vân Trường
hu Nguyễn Phúc Vân”.
Hình 3. T trái sang phi Vân Dương kinh phổ và Gia Định thành thông chí
(3) Tên tước hiu th ba Vân Trung hu 雲忠侯 được viết vào tm bng g ghi
tên cao t các Phái hiện được phi th trong Nhà th Đại tc Nguyn Cu Vân Dương
vi dòng ch “Cao tổ kho Thng suất Cai cơ, phong Thượng đẳng thn Vân Trung