Trang 1
VAÊN XUOÂI KHAÙNG PHAÙP
Vaán ñeà 1: ÑOÂI MAÉT cuûa Nam Cao
BAØI LAØM
* Vaàng traùn em vöông trôøi queâ höông
Maét em vôøi vôïi buoàn Taây Phöông …”
(Quang Duõng)
A. CAÂU HOÛI:
Caâu 1: Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø “Tieân
sö thaèng Taøo Thaùo”, sau ñoåi laø Ñoâi maét. Caên cöù vaøo taùc phaåm. Haõy giaûi thích
taïi sao Nam Cao laïi ñoåi teân taùc phaåm nhö vaäy? YÙ nghóa cuûa teân truyeän Ñoâi
maét ?
* Gôïi yù traû lôøi
Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø Tieân sö thaèng Taøo
Thaùo, sau laïi ñoåi thaønh Ñoâi maét. Taùc phaåm ñöôïc keát thuùc baèng tieáng chöûi yeâu,
ñaày thaùn phuïc cuûa nhaân vaät Hoaøng khi nghe vôï ñoïc Tam Quoác ôû caùi ñoaïn Taøo
Thaùo ñaùnh Quan Coâng: “Taøi thaät! Taøi thaät! Taøi ñeán theá laø cuøng! Tieân sö thaèng
Taøo Thaùo!”. Luùc ñaàu coù leõ taùc giaû ñaët teân truyeän laø Tieân sö thaèng Taøo Thaùo laø do
oâng nhaän ra ñöôïc caùi ñoäc ñaùo cuûa caâu keát xuaát thaàn naøy. Nhöng sau ñoù, khi ñaõ
ngaãm nghó laïi, nhö chính Nam Cao vieát trong nhaät kí, oâng “ñaët cho noù moät caùi teân
giaûn dò vaø ñöùng ñaén hôn, Ñoâi maét”. Nhö vaäy caùi teân Ñoâi maét ra ñôøi sau söï nghieàn
ngaãm cuûa nhaø vaên, vöøa giaûn dò vöøa saâu saéc, theå hieän ñöôïc chuû ñeà cuûa taùc phaåm.
Ñoâi maét laø vaán ñeà caùch nhìn, vaán ñeà quan ñieåm. Nam Cao goïi ñoù laø caùch “nhìn
ñôøi vaø nhìn ngöôøi”. Caùch nhìn aáy ñöôïc theå hieän moät caùch cuï theå vaø sinh ñoäng, ñaày
aùm aûnh ngheä thuaät trong taùc phaåm. Ñoù laø caùch nhìn nhaân daân lao ñoäng, chuû yeáu laø
ngöôøi noâng daân trong nhöõng naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp
cuûa moät lôùp trí thöùc vaên ngheä só.
Caâu 2: Nhöõng taùc phaåm cuûa Nam Cao thöôøng ñöôïc xem nhö laø tuyeân ngoân
ngheä thuaät cuûa taùc giaû? Chuù thích thôøi kyø saùng taùc. (HS töï soaïn).
Trang 2
B. LAØM VAÊN
Ñeà 1: “… Ñoâi maét cuûa Nam Cao ñöôïc coi nhö laø baûn Tuyeân ngoân Ngheä Thuaät
cuûa theá heä chuùng toâi, hoài aáy…” (Toâ Hoaøi). Phaân tích taùc phaåm ñeå laøm saùng toû
nhaän ñònh treân.
* Gôïi yù
1/ Ñoâi maét thuoäc soá nhöõng taùc phaåm môû ñaàu xuaát saéc cuûa neàn vaên xuoâi Vieät Nam
sau caùch maïng thaùng taùm 1945.Ñoïc Ñoâi maét, ñaàu tieân ta nhaän ra moät maûng hieän
thöïc thôøi kì ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán gian khoå. Vaãn chöa thaáy Nam Cao, ñoät phaù
qua lôùp voû hieän thöïc, ta nhaän ra taàng gaàm taâm traïng cuûa moät theá heä trí thöùc vaên
ngheä só hoài aáy. Vaãn chöa thöïc söï thaáy Nam Cao. Phaûi ñaøo ñeán lôùp thöù ba, ta môùi
baét gaëp taàng tö töôûng, töùc laø taàng yù nghóa nhaân sinh maø nhaø vaên muoán göûi gaém
trong taùc phaåm. AÁy laø vaán ñeà “ñoâi maét”, vaán ñeà nhaän ñöôøng, vaán ñeà xaùc ñònh caùi
nhìn ñuùng ñoái vôùi nhaân daân vaø khaùng chieán. Nhaø vaên Toâ Hoaøi nhaän xeùt raát ñuùng
raèng: “Ñoâi maét laø tuyeân ngoân ngheä thuaät chung cuûa lôùp vaên ngheä só luùc baáy giôø”.
2/ Nhö vaäy, Ñoâi maét cô baûn laø moät taùc phaåm luaän ñeà, noù muoán ñeà xuaát, tranh luaän
moät vaán ñeà thuoäc veà caùch nhìn, veà laäp tröôøng quan ñieåm, veà nhaân sinh quan vaø
theá giôùi quan. Tính haáp daãn cuûa vaán ñeà maø Ñoâi maét ñaët ra ñaõ huùt nhieàu caây buùt
phaân tích taùc phaåm naøy lao vaøo cuoäc luaän chieán tö töôûng, say meâ khai thaùc caùi
nhìn ñuùng cuûa Ñoä, caùi nhìn sai cuûa Hoaøng, bieát baøi bình luaän vaên chöông thaønh
baøi kieåm ñieåm tö caùch coâng daân. Ñuùng laø coù moät nhaø tö töôûng Nam Cao trong Ñoâi
maét – moät nhaø tö töôûng saâu saéc, khoâng oàn aøo maø thaâm traàm yù nhò. Nhöng nhaø tö
töôûng Nam Cao ñaõ giao hoøa tuyeät dieäu vôùi nhaø ngheä só Nam Cao, taïo ra moät nuï
cöôøi aån hieän khaép taùc phaåm, moät nuï cöôøi trí tueä thaâm thuyù, coù söùc haáp daãn lôùn ñoái
vôùi ngöôøi ñoïc. Phaûi chaêng ñoïc Ñoâi maét laø ñoïc ñöôïc nuï cöôøi raát Nam Cao aáy, ñoïc
ra nhaø tö töôûng trong nhaø ngheä só chöù khoâng phaûi nhaø ngheä só trong nhaø tö töôûng.
Ñaàu tieân, haõy khaûo saùt nhaân vaät thaønh coâng nhaát cuûa Ñoâi maét laø vaên só Hoaøng.
Ñoïc luaän ñeà Ñoâi maét neân ñoïc töø hình töôïng, qua hình töôïng aáy, ñoàng thôøi neân
thaáy nuï cöôøi Nam Cao aån hieän trong ñoù, ngöôøi ñoïc seõ thaáy bao nhieâu laø thuù vò.
Chaúng tình côø chuùt naøo khi Nam Cao choïn ñieåm xuaát phaùt cho caâu chuyeän veà
Hoaøng laïi baèng hình aûnh con choù Taây hung haêng môû ñaàu taùc phaåm. Moät con choù
Trang 3
cao lôùn nhö con beâ, raát hung tôïn, ñeán möùc moãi laàn Ñoä ñeán chôi, maëc duø ñaõ ñöôïc
anh Hoaøng ra ñöùng taán yeåm trôï, Ñoä cuõng chæ ñuû can ñaûm böôùc voäi qua ñaèng sau
caùi ñuoâi noù ñeå vaøo phoøng khaùch. Ñoä phaûi thuù thöïc: “Toâi raát sôï con choù gioáng Ñöùc
hung haêng aáy. Sôï ñeán noãi moät laàn ñeán chôi, khoâng thaáy anh Hoaøng ra ñöùng taán ñeå
giöõ noù maø laïi buoàn raàu baùo cho toâi bieát noù cheát roài, thì maëc daàu coù laøm ra maët tieác
vôùi anh, thaät tình toâi thaáy nheï caû ngöôøi”. Taïi sao caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baét ñaàu
töø con choù? Phaûi chaêng, tröôùc heát, ñoù laø chi tieát coù khaû naêng ñaäp maïnh vaøo aán
töôïng cuûa ngöôøi ñoïc, taïo söùc
cuoán huùt ngay töø ñaàu. Song quan troïng hôn, Nam Cao muoán giaùn tieáp gôïi aán töôïng
haøi höôùc vaø bao truøm veà Hoaøng (oâng chuû con choù): phuù quyù – thôøi daân cheát ñoùi
ñaày ñöôøng maø Hoaøng vaãn kieám ñuû moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø nuoâi choù thì ñaâu phaûi
loaïi ngöôøi thöôøng – vaø döõ daèn nöõa. Lieàn sau hình aûnh choù döõ (ñaõ cheát) laø chaân
dung bieám hoïa cuûa Hoaøng. Ñaây laø loaïi chaân dung dò daïng khoâi haøi raát sôû tröôøng
cuûa Nam Cao, khieán oâng döïng Hoaøng noåi hình noåi khoái leân, cöïa quaäy raát kì thuù:
“Anh Hoaøng ñi ra. Anh vaãn böôùc kheänh khaïng, thong thaû bôûi vì ngöôøi to beùo quaù,
vöøa böôùc vöøa bôi hai caùnh tay keành keänh ra hai beân, nhöõng khoái thòt ôû beân döôùi
naùch keành ra vaø troâng tun nguûn nhö ngaén quaù. Ñuùng laø moät chaân dung khieán
ngöôøi ñoïc phaûi nhôøn ngaáy leân. Nam Cao coøn boå sung vaøo ñaáy “moät caùi vaønh
moùng ngöïa ria” ñaëc thò daân. Chæ môùi xuaát hieän, Hoaøng ñaõ hieän leân raát soáng: ñaày
öù söï no neâ muùp míp, söï nhaøn haï phong löu, khieán anh ta trôû neân raát chöôùng trong
hoaøn caûnh caû moät daân toäc ñang gian lao khaùng chieán.
Qua hoài töôûng cuûa Ñoä, Nam Cao duøng pheùp ñoàng hieän laøm hieän ra moät Hoaøng
cuûa quaù khöù, taïo theâm beà daøy cho hình töôïng. Hoaøng voán laø keû ñoá kò, cô hoäi, laät
loïng, giaû doái… Ñaëc bieät Hoaøng coù caùi taät “ñaù baïn” moät caùch ñoät ngoät, coù luùc ñaõ ra
baùo chöûi baïn beø.Nam Cao khoâng ñao to buùa lôùn vôùi Hoaøng, nhö Hoaøng ñaõ töøng
ñao to buùa lôùn baùng boå noâng daân. Nhieàu choã, ngoøi buùt cuûa nhaø vaên raát kín, thoaùng
ñoïc chaúng thaáy gì, nhöng caøng ngaãm caøng thaáy ñaày thaâm yù. Ví nhö ñoaïn taû Hoaøng
ñoùn Ñoä. Thoaït nhìn thì coù veû thaân tình, nhìn kó thì hoaù ra ñoùng kòch. Hoaøng caàu kì,
phöùc taïp, taïo daùng trong moät heä thoáng ñoäng taùc, trau chuoát ñeán caû nhöõng caùi chìa
tay, heù mieäng, roài laâm li keâu leân nhöõng tieáng ôû trong coå hoïng… Nam Cao ñaõ “kòch
hoùa” haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, baét anh ta phaûi boäc loä taân cuøng söï giaû doái trong
baûn chaát.
Trang 4
Maø naøo ñaõ heát. Caùi ngheà cuûa Hoaøng cuõng coù moät ñieàu gì thaät baát oån: Hoaøng laø
nhaø vaên kieâm tay buoân chôï ñen. Quaû laø moät keát hôïp coïc caïch, laïc ñieäu. Nhaø vaên
höôùng thieän, tay buoân höôùng lôïi. ÔÛ Hoaøng, nhaø vaên khoâng laán aùt ñöôïc con buoân,
maø ngöôïc laïi “con buoân hoùa”, neân Hoaøng luoân so bì tính toaùn, sôï thieät. Nhieàu
ngöôøi ñaõ cho raèng baûn thaân caùch soáng thanh lòch cuûa Hoaøng khoâng coù gì ñaùng pheâ
phaùn caû. Hoaøng cuõng khoâng phaûi laø phaûn ñoäng, laø keû thuø cuûa khaùng chieán. Vaäy
ñaùnh giaù caùch soáng cuûa Hoaøng nhö theá naøo? Phaûi ñaët Hoaøng vaøo hoaøn caûnh caû
daân toäc khaùng chieán. Trong luùc moïi ngöôøi queân caù nhaân mình ñeå soáng vaø chieán
ñaáu cho ñoäc laäp, töï do cuûa toå quoác thì Hoaøng laïi chaêm soùc caù nhaân quaù kó löôõng:
ñi taûn cö vaãn duøng thuoác laù thôm, vaø coøn ñuû thôøi gian tæa toùt vaønh ria meùp… Ñaáy laø
loái soáng kieåu caùch, xa laï, voâ traùch nhieäm, boäc loä baûn chaát ích kæ cuûa Hoaøng.Caùch
soáng aáy coù nguyeân nhaân töø caùch nhìn, nhìn leäch thì soáng leäch. Caùi nhìn cuûa hoaøng
cuõng khoâng phaûi sai caû, nhöng cô baûn, Hoaøng nhìn raát meùo moù veà nhaân daân (ñaëc
bieät laø noâng daân), veà khaùng chieán. Ngöôøi xöa noùi: “Quoác gia höng vong, thaát phu
höõu traùch”.
Nhöng Hoaøng laïi soáng raát voâ traùch nhieäm, ngoâi nhaø luoân ñoùng kín coång cuûa anh
nhö moät bieåu töôïng cho thaùi ñoä ñöùng ngoaøi cuoäc, cho caùi laïnh leõo döûng döng cuûa
keû ñaõ khöôùc töø khaùng chieán. AÁy theá maø Hoaøng laïi thích ñöùng ngoaøi ñeå chöûi ñoång
– chöûi ñoång nhaân daân, chöûi ñoång khaùng chieán. Hoaøng saéc saûo ñeán hieám coù khi
gieãu côït nhaân daân: naøo laø chò daâu bò em ñuoåi ra vöôøn maø ñeû; naøo laø ngöôøi nhaø queâ
hay nhoøm ngoù, khaùch laï vaøo laøng thì ñeám ñöôïc töøng noát ruoài treân maët, töøng loã
raùch ôû oáng quaàn beân traùi; naøo laø ngöôøi nhaø queâ thích xeùt giaáy, thích noùi chuyeän
chính trò…, toùm laïi laø toaøn nhöõng ngöôøi “vöøa ngoá vöøa nhaëng xò”. Hoaøng coøn coù taøi
bình luaän boäc loä thaùi ñoä ñaùnh giaù theo kieåu cheâ bai moät caùch noàng nhieät ñeán traéng
trôïn. “Noãi khinh bæ cuûa anh phì caû ra ngoaøi theo caùi bóu moâi daøi thöôøn thöôït. Muõi
anh nhaên lai nhö ngöûi thaáy muøi xaùc thoái”. Ñoàng minh vôùi thaùi ñoä ñoäc aùc naøy laø vôï
Hoaøng. Coâ ta nghe choàng keå, khoaùi traù tôùi möùc cöôøi ruù leân, cöôøi ñeán phaùt ho, ñeán
chaûy caû nöôùcmaét… Hoaøng caøng toû ra saéc saûo caøng trôû neân phieán dieän. Ñoä nhaän xeùt
raát chính xaùc: caùch nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi cuûa Hoaøng laø caùch nhìn “moät phía”,(maø
laïi laø phía hieän töôïng, phía beân ngoaøi), hoaøn toaøn muø môø veà baûn chaát toát ñeïp beân
trong cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khaùng chieán, neân anh ta ñaõ khinh bæ hoï ñeán taøn
nhaãn, daãn ñeán thaùi ñoä bi quan tröôùc tieàn ñoà cuûa cuoäc khaùng chieán laø moät taát yeáu.
Trang 5
Chính Hoaøng töï nhaän: “Toâi bi laém”. Bi vì khoâng coâng nhaän vai troø lòch söû cuûa
nhaân daân, Hoaøng chæ bieát suøng baùi caù nhaân laõnh tuï. Maø Hoaøng suøng baùi Cuï Hoà
moät caùch ngoâ ngheâ, nöïc cöôøi, nhaát laø khi Hoaøng toû yù thöông cho OÂng cuï: “Phaûi
cöùu moät nöôùc nhö nöôùc mình keå cuõng khoå cho OÂng cuï laém (…) duø daân mình coù toài
ñi nöõa, OÂng cuï xoay quanh roài cuõng cöù ñoäc laäp nhö thöôøng”. Ñaây laø caùi nhìn cuûa
moät con ngöôøi bò caàm tuø trong chuû nghóa caù nhaân, laøm hoûng tö caùch coâng daân laãn
tö caùch nhaø vaên ôû Hoaøng. Nam Cao ñeå Hoaøng thaû söùc “chöûi ñoång” ñoái vôùi cuoäc
khaùng chieán, roài baát ngôø laïi ñeå Hoaøng sa vaøo caùi baøn toå toâm vôùi boïn trí thöùc caën
baõ ôû Haø Noäi thaûi veà. Nam Cao coøn ñeå Hoaøng than phieàn raèng khoâng coù moät caùi
baøn cho ra hoàn ñeå vieát vaên, vaø y ao öôùc seõ vieát veà caùi thôøi naøy nhö Vuõ Troïng
Phuïng töøng vieát Soá ñoû . Laïi moät cô hoäi ñeå Nam Cao phôi baøy khoâng thöông tieác
caùi nhìn hôøi hôït maø taøn nhaãn cuûa Hoaøng. Chao ôi! Chæ coù loaïi ngöôøi nhö Hoaøng
môùi daùm taùo tôïn ñaùnh ñoàng cuoäc khaùng chieán vó ñaïi cuûa daân toäc vôùi caùi oâ hôïp, phi
lí thôøi Vuõ Troïng Phuïng, ñaët cuoäc khaùng chieán trong moät caùi nhìn gieãu côït. Ñeán
ñaây thì toaøn boä baûn chaát cuûa Hoaøng ñaõ bò loät traàn tröôùc tieáng cöôøi bieám hoaï saéc
saûo, thaâm thuyù cuûa Nam Cao.
3/ Hoaøng traøn ngaäp trong Ñoâi maét, nhöng noùi theá giôùi cuûa Ñoâi maét laø theá giôùi
cuûa Hoaøng thì laïi khoâng oån. Vì caïnh Hoaøng laø Ñoä. Cuoäc gaëp gôõ giöõa Hoaøng vaø
Ñoä laø cuoäc gaëp gôõ cuûa hai caùi nhìn, hai caùch soáng traùi ngöôïc. Ñoä laø moät nhaø vaên
cuõ nhöng coù caùi nhìn môùi, soáng gaén boù vôùi khaùng chieán. Neáu Hoaøng ñaày aép ngoân
ngöõ ñeán möùc ngoa ngoaét thì Ñoä laïi ñaày aép suy tö. Hai nhaân vaät töông phaûn nhau
gay gaét ôû caû tính caùch, caùi nhìn laãn buùt phaùp mieâu taû cuûa Nam Cao.
Truyeän coøn coù moät chi tieát raát dí doûm: Do Ñoä töøng nguû chung vôùi coâng nhaân
xöôûng in, neân khi naèm chung vôùi Hoaøng, Ñoä lo ngay ngaùy maáy con raän trong boä
quaàn aùo taây cuûa mình “du lòch” sang caùi chaên boâng thoang thoaûng muøi nöôùc hoa
cuûa Hoaøng. Moät chi tieát nhoû maø ñuû döïng leân theá ñoái laäp haøi höôùc giöõa hai caùch
soáng: Chieác chaên boâng thôm nöùc söï sang troïng laø chaân dung cuûa moät loái soáng xa
hoa laïc loõng, coøn boä quaàn aùo t aây coù “caùi gioáng kí sinh truøng hay phaûn chuû aáy” laïi
tieâu bieåu cho loái soáng gaén boù vôùi nhaân daân khaùng chieán ñang lam luõ trong cuoäc
ñaáu tranh sinh töû. Nhöng pheùp töông phaûn cuûa Nam Cao chæ toû ra saâu saéc nhaát laø
luùc nhaø vaên ñaët Ñoä vaø Hoaøng cuøng ñöùng tröôùc moät tình theá: anh noâng daân ñoïc
thuoäc loøng baøi “ba giai ñoaïn”.