Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 1 năm 2018
261
CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ
Ở VIỆT NAM
OPPORTUNITIES AND CHALLENGES TO E-COMMERCE DEVELOPMENT IN
VIET NAM
ThS. Trần Lê Kim Danh, ThS. Hoàng Ngọc Cảnh
ThS. Vũ Quang Huy
Trường Đại học Thương mại
Email: danhtlk@tmu.edu.vn
Tóm tắt
Thương mại điện tử (TMĐT) Việt Nam được đánh giá là một thị trường đầy tiềm năng và đang có một
tốc độ phát triển nhanh chóng. Công nghệ số ngày càng phát triển kéo theo thị trường TMĐT ngày càng mở
rộng, mô hình TMĐT ngày càng đổi mới. Các chuỗi cung ứng truyền thống với sự hỗ trợ của công nghệ số trở
thành các chuỗi cung ứng thông minh tạo nên các giá trị mới. TMĐT Việt Nam đang đứng trước cơ hội vô cùng
thuận lợi để phát triển với tốc độ cao nếu nắm bắt kịp xu thế và có các chính sách điều chỉnh hợp lý. Bài viết
tổng hợp thực trạng thương mại điện tử Việt Nam trong những năm gần đây để thấy được tiềm năng ngành
TMĐT Việt Nam từ đó chỉ ra các cơ hội cũng như những khó khăn và thách thức đặt ra cho ngành TMĐT Việt
Nam. Để tháo gỡ các khó khăn giúp ngành TMĐT phát triển tốt hơn, nhóm tác giả xin đưa ra các khuyến nghị
đối với các doanh nghiệp đang hoạt động trong lĩnh vực TMĐT và các cơ quan chức năng nhà nước để tạo
động lực cho ngành TMĐT Việt Nam phát triển nhanh chóng, vững chắc và toàn diện.
Từ khóa: thương mại điện tử; cơ hội; thách thức; Việt Nam.
Abstract
E-commerce in Viet Nam has been considered a potential market with a rapid growth rate. Developed
digital technology has resulted in the expansion of e-commerce market and innovation of e-commerce models.
Traditional supply chain with the support of digital technology has become smart chains with new value. E-
commerce in Viet Nam has many favourable opportunities to develop with relevant policies. The article
analysed the current situation of e-commerce in Viet Nam in recent years to prove the market potentials, then
presented the opportunities and challenges. In order to lift the obstacles for the development of e-commerce in
Viet Nam, the authors made some recommendations for e-commerce businesses and state agencies to motivate
the rapid and comprehensive development of e-commerce in Viet Nam.
Key words: e-commerce; opportunities; challenges; Viet Nam
1. Thực trạng và những cơ hội lớn mở ra đối với ngành thương mại điện tử Việt Nam
Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ tăng trưởng internet cao với 53% dân số sử
dụng internet với gần 50 triệu thuê bao sử dụng smartphone, thị trường TMĐT ở Việt Nam được dự
đoán sẽ bùng nổ trong thời gian tới. Thực tế thời gian qua cũng cho thấy, tiềm năng tăng trưởng của
lĩnh vực TMĐT của Việt Nam rất lớn.
Theo kết quả khảo sát của Hiệp hội Thương mại Điện tử Việt Nam (VECOM) đưa ra trong Báo
cáo Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam năm 2018, tốc độ tăng trưởng năm 2017 so với năm trước ước
tính trên 25%. Nhiều doanh nghiệp cho biết tốc độ tăng trưởng năm 2018 sẽ duy trì ở mức tương tự.
Báo cáo Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam năm 2018 cũng cho thấy, tốc độ tăng trưởng
trong một số lĩnh vực cụ thể rất ngoạn mục. Đối với lĩnh vực bán lẻ trực tuyến, thông tin từ hàng nghìn
website thương mại điện tử cho thấy, tỷ lệ tăng trưởng doanh thu năm 2017 tăng 35%. Khảo sát gián
tiếp qua một số doanh nghiệp chuyển phát hàng đầu cho thấy, tốc độ tăng trưởng doanh thu từ dịch vụ
chuyển phát từ 62% đến 200%.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 1 năm 2018
262
Năm 2014, doanh thu bán lẻ TMĐT của Việt Nam ước tính đạt 2,97 tỷ USD, chiếm khoảng
2,12% tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng. Với mức tăng trưởng trung bình khoảng 29%
mỗi năm, đến năm 2017, thống kê ban đầu cho thấy quy mô thị trường bán lẻ đạt khoảng 6,2 tỷ USD,
tăng 24% so với năm 2016, chiếm 3,6% tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả
nước. Dự kiến, doanh số TMĐT B2C tăng 20%/năm, đạt 10 tỷ USD vào năm 2020, chiếm 5% tổng
mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả nước; 30% dân số tham gia mua sắm trực
tuyến, với giá trị mua hàng trực tuyến đạt trung bình 350 USD/người/năm.
Hình 1. Tăng trưởng doanh số TMĐT B2C tại Việt Nam giai đoạn 2014 – 2016
Nguồn: Báo cáo TMĐT Việt Nam 2017 - Cục TMĐT & Kinh tế số - Bộ Công thương
Năm 2017 là năm đánh dấu cho sự tăng trưởng của xu hướng mua sắm qua các ứng dụng trên
thiết bị di động với 41% người sử dụng, tăng 13% so với năm 2016. Tuy nhiên, tập quán mua sắm nhỏ
lẻ và thói quen dùng tiền mặt của người tiêu dùng Việt Nam là một vấn đề khó có thể khắc phục trong
ngắn hạn. Đây là một trong những lực cản khá lớn cho việc xây dựng các mô hình TMĐT hoàn chỉnh,
trong đó toàn bộ chu trình thương mại được tiến hành trên môi trường điện tử. Năm 2016, khảo sát cho
thấy hơn 89% người tiêu dùng mặc dù lựa chọn mua sắm trực tuyến nhưng vẫn lựa chọn phương thức
nhận hàng trả tiền (COD). Hình thức thanh toán COD dẫn đến việc doanh nghiệp bán hàng cần có một
lực lượng lớn phục vụ khâu giao hàng và thu tiền, thay vì có thể sử dụng dịch vụ giao nhận của các
công ty bưu chính hay chuyển phát. Việc này cũng đưa đến một hệ lụy là khó xây dựng những hệ
thống TMĐT tập trung với quy mô lớn và độ chuyên nghiệp hóa cao.
Hình 2: Tỷ lệ doanh nghiệp tham gia sàn TMĐT qua các năm
Nguồn: Báo cáo TMĐT Việt Nam 2017 - Cục TMĐT & Kinh tế số - Bộ Công thương
Theo thống kê mới đây của Tập đoàn iPrice, tổng hợp từ 1.000 doanh nghiệp thương mại điện
tử khác nhau, Việt Nam đang tham gia cuộc chơi với “phong độ tốt”, nắm bắt hầu hết các xu thế của
khu vực. Theo iPrice, tổng lượng truy cập mua sắm trực tuyến thông qua thiết bị di động tại Việt Nam
tăng tưởng ấn tượng, ở mức 26% trong năm 2017.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 1 năm 2018
263
Cuối năm 2017, Việt Nam đứng đầu Đông Nam Á về tỷ lệ chuyển đổi - số phần trăm của số
lượt truy cập website có thể dẫn đến mua sắm thành công. Các doanh nghiệp thương mại điện tử tại
Việt Nam có tỷ lệ chuyển đổi lên đến 65%, cao nhất trong khu vực, xếp trên Singapore và Indonesia.
Hội doanh nghiệp hàng Việt Nam chất lượng cao đánh giá, những năm gần đây, với sự ra đời
của hàng loạt các website thương mại điện tử như Lazada, Tiki, Shopee, Sendo, Adayroi… Việc mua
sắm online đã không còn xa lạ với người người tiêu dùng Việt. Thị trường mua sắm trực tuyến trở nên
sôi động hơn khi người tiêu dùng trẻ tham gia vào việc mua bán trên mạng xã hội ngày càng nhiều.
Kết quả khảo sát năm 2018 của Hội doanh nghiệp hàng Việt Nam chất lượng cao cho thấy, số người
tiêu dùng chọn mua online đã tăng gấp ba lần (2,7%) so với năm 2017 (0,9%). Đặc biệt, kết quả khảo
sát còn ghi nhận, tất cả các sản phẩm tiêu dùng ít nhiều đều được người tiêu dùng mua online.
Trong một báo cáo nghiên cứu của Công ty TNHH CBRE Việt Nam, được thực hiện thông
qua ghi nhận ý kiến khoảng 1.000 người tại TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội, cho biết, 25% người tiêu
dùng được khảo sát dự định sẽ giảm tần suất mua sắm tại cửa hàng thực tế. Trong khi đó, 45-50% cho
rằng, sẽ mua sắm trực tuyến thông qua máy tính để bàn/máy tính xách tay hay điện thoại thông
minh/máy tính bảng, thường xuyên hơn trong tương lai.
Hình 3. Tỷ lệ doanh nghiệp có website hỗ trợ kinh doanh trên nền tảng di động
Nguồn: Báo cáo TMĐT Việt Nam 2017 - Cục TMĐT & Kinh tế số - Bộ Công thương
Những con số tăng trưởng vượt xa dự báo chính là nhân tố hút làn sóng đầu tư từ nước ngoài
mạnh mẽ hơn vào lĩnh TMĐT tại Việt Nam. Có thể chỉ ra rất nhiều sự kiện như: Alipay của Alibaba
ký thỏa thuận chiến lược với Napas; Central Group mua lại Zalora; Shopee nhận được khoản đầu tư
500 triệu USD từ Tencent; Tập đoàn thương mại điện tử lớn thứ hai Trung Quốc JD.com rót tiền đầu
tư chiến lược vào trang Tiki; Sendo hợp tác với 3 nhà đầu tư Nhật Bản...
Hoạt động đầu tư và tiềm lực từ các tên tuổi ngoại được cho là sẽ thúc đẩy sự phát triển của
TMĐT rất nhanh, đồng thời phần nào cho thấy sức hấp dẫn của thị trường Việt Nam.
Đến năm 2020, dự kiến tại Việt Nam có khoảng 30% dân số tham gia mua sắm online, đạt
350 USD/người. Theo đó, TMĐT trên nền tảng di động và TMĐT định vị sẽ tiếp tục là xu thế chủ đạo
trên thế giới, chiếm khoảng 25% tổng mức bán lẻ toàn cầu. Theo dự báo, năm 2018 sẽ là thời điểm của
TMĐT khi người dân hầu như đã rất quen thuộc với mua sắm trực tuyến.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 1 năm 2018
264
Bảng 1. Ước tính tỷ lệ người dùng Internet tham gia mua sắm trực tuyến
2014 2015 2016 2017
Ước tính tỷ lệ người dùng Internet tham gia
mua sắm trực tuyến (%) 58% 62% 65% 67%
Ước tính giá trị mua sắm trực tuyến của một
người (USD) 145 160 170 186
Nguồn: Báo cáo TMĐT Việt Nam 2017 - Cục TMĐT & Kinh tế số - Bộ Công thương
Tại Việt Nam, kết quả khảo sát của Cục TMĐT và KTS năm 2017 cho thấy, 100% doanh
nghiệp đã tổ chức triển khai ứng dụng TMĐT ở nhiều quy mô và mức độ khác nhau, 43% doanh
nghiệp tham gia khảo sát có website. Tỷ lệ doanh nghiệp tham gia khảo sát có trang bị máy tính phục
vụ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh đạt 100%. 61% doanh nghiệp trang bị các loại thiết bị di động
như điện thoại thông minh, máy tính bảng để phục vụ công việc, số liệu này tăng 30% so với năm
2010. Tỷ lệ doanh nghiệp sử dụng thư điện tử phục vụ hoạt động sản xuất, kinh doanh đạt 99%. Tỷ lệ
doanh nghiệp có sử dụng chữ ký điện tử trong giao dịch với đối tác tăng tương đối cao, chiếm 60%
trong tổng số doanh nghiệp tham gia khảo sát (năm 2015 tỷ lệ này là 48%).
Các con số ấn tượng trên cho thấy, TMĐT Việt Nam đang phát triển và phát triển với một tốc
độ nhanh chóng. Các doanh nghiệp nắm bắt được xu thế, chịu thay đổi tiếp cận khoa học công nghệ sẽ
phát triển nhanh và bền vững.
2. Những thách thức đặt ra đối với phát triển thương mại điện tử ở việt nam
Hiện nay, lĩnh vực TMĐT ở Việt Nam rất có tiềm năng phát triển đặc biệt dưới ảnh hưởng của
cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, tuy nhiên lĩnh vực này vẫn còn đối mặt với không ít thách thức, cụ thể:
Thứ nhất, về cơ sở hạ tầng, an ninh mạng
Hiện nay, cơ sở hạ tầng cho TMĐT và Kinh tế số còn thiếu đồng bộ. Các hạ tầng dịch vụ hỗ trợ
cho TMĐT như hạ tầng hóa đơn và chứng từ điện tử, hạ tầng thanh toán, hạ tầng logistics hiện đang
phát triển ở các mức độ khác nhau, thiếu sự đồng bộ và thiếu tính kết nối. Đặc biệt hạ tầng logistics
còn chưa hoàn thiện và thiếu vắng các nhà cung cấp chuyên nghiệp về dịch vụ chuyển phát, hoàn tất
đơn hàng cho TMĐT; giá thành dịch vụ cao, chưa đáp ứng được nhu cầu người sử dụng.
Cơ sở hạ tầng công nghệ chưa tốt không chỉ khiến cho TMĐT của Việt Nam khó cạnh tranh với
các quốc gia phát triển khác có thể đối mặt với các sự cố không mong muốn hoặc thách thức về an ninh
mạng. Thống kê của Lazada tại Diễn đàn Toàn cảnh Thương mại điện tử 2017, trong sự kiện cáp quang
AAG bị đứt vào 2,3 tuần năm 2016, Lazada đã mất tới 30% doanh thu trung bình trong một ngày.
Bên cạnh đó, vấn đề an ninh, an toàn, bảo mật thông tin… trên các giao dịch điện tử vẫn chưa
thể khiến người tiêu dùng an tâm. Thời gian qua, Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản pháp luật để
buộc các doanh nghiệp cung cấp hàng hóa, dịch vụ trong TMĐT không được thực hiện một số hành vi
có thể xâm hại tới quyền và lợi ích của người tiêu dùng. Tuy nhiên, pháp luật về bảo vệ quyền lợi
người tiêu dùng chưa có tính khả thi cao nên người tiêu dùng vẫn chịu nhiều thiệt thòi và cảm thấy
không yên tâm khi mua sắm online.
Thứ hai, về cơ chế quản lý
Các cơ chế quản lý chưa theo kip sự phát triển của các mô hình TMĐT mới: TMĐT có đặc thù
là dựa trên nền tảng công nghệ, nền tảng Internet với tốc độ phát triển và thay đổi vô cùng nhanh
chóng, ngày càng xuất hiện nhiều mô hình kinh doanh TMĐT mới. Trong khi đó, việc xây dựng các
văn bản quy phạm pháp luật quản lý hoạt động TMĐT lại cần thời gian để nghiệm chứng nên không
thể theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ. Do đó, việc xác định các nguyên tắc quản lý và quan
điểm chỉ đạo mang tính định hướng là rất quan trọng nhằm tạo môi trường thông thoáng, có tính
khuyến khích cho việc sáng tạo, ứng dụng các công nghệ mới vào hoạt động kinh doanh - thương mại.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 1 năm 2018
265
Đồng thời, vẫn cần có sự theo dõi sát của các cơ quan quản lý nhà nước để ngăn chặn các hình thức
biến tướng của công nghệ có thể gây hại cho môi trường kinh doanh cũng như lợi ích cộng đồng.
Thứ ba, làn sóng đầu tư của các đối thủ ngoại vào Việt Nam
“TMĐT trong tương lai có thể chỉ là sân chơi của những tên tuổi lớn”. Nhiều chuyên gia dự
đoán, trong tương lai không xa, TMĐT Việt Nam sẽ bị thống lĩnh bởi hai hoặc ba công ty chiếm đến
80% thị phần và những công ty nhỏ hơn chỉ còn cách đi vào thị trường ngách.
Hiện nay, người tiêu dùng Việt Nam, đặc biệt là thế hệ người tiêu dùng trẻ hiện khá ưa chuộng
mua hàng qua các website thương mại điện tử của nước ngoài như Amazon, eBay… do hàng hóa của
nước ngoài phong phú, đa dạng và phù hợp với người tiêu dùng, đặc biệt là giới trẻ thành thị, trong khi
chi phí hoàn tất đơn hàng đối với các hợp đồng mua hàng trực tuyến từ nước ngoài thấp hơn…
Thứ tư, yếu kém của doanh nghiệp Việt Nam.
Môi trường cạnh tranh khốc liệt không dành cho các doanh nghiệp có năng lực tài chính, công
nghệ, quản trị… yếu kém. Thực tế, tiềm lực vốn là trở ngại lớn đối với doanh nghiệp nội nếu muốn
cạnh tranh với ngành TMĐT nước ngoài. Ngoài ra, nếu không cẩn trọng trong việc lựa chọn nhà cung
cấp các giải pháp TMĐT thì rất dễ bị tốn chi phí mà không thu lại được nguồn lợi gì.
Phần lớn doanh nghiệp Việt, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ chưa đầu tư đúng mức
cho hoạt động nghiên cứu tìm hiểu thị hiếu khách hàng nước ngoài để bán hàng trực tiếp, không phải
qua các nhà phân phối trung gian. Xét về mức độ uy tín, các nhà bán hàng trực tuyến trong nước cũng
vẫn yếu so với nhiều nhà bán hàng trực tuyến toàn cầu. Chất lượng, mẫu mã sản phẩm quốc nội vẫn
lép vế so với sản phẩm tương tự của nhiều nước khác…
Hình 4. Chi phí mua sắm, trang bị và ứng dụng công nghệ thông tin và TMĐT qua các năm
Nguồn: Báo cáo TMĐT Việt Nam 2017 - Cục TMĐT & Kinh tế số - Bộ Công thương
Nhiều thống kê và báo cáo cũng cho thấy, số lượng người dùng internet mua sắm trực tuyến
tại Việt Nam tăng trưởng mạnh nhưng vẫn thấp hơn các nước khu vực. Cụ thể, có 90% người dùng
Internet tại Indonesia mua sắm trực tuyến thông qua thiết bị di động, cao nhất Đông Nam Á. Trong
khi, con số này tại Việt Nam là 70%, thấp nhất Đông Nam Á. Tại Đông Nam Á, trung bình chỉ có 47%
doanh nghiệp áp dụng hình thức thanh toán khi nhận hàng (COD), trong khi ở Việt Nam có đến hơn
80% doanh nghiệp hỗ trợ phương thức thanh toán COD. Ở Singapore và Malaysia, tỷ lệ này chỉ 20%.
3. Một số khuyến nghị phát triển thương mại điện tử ở việt nam
Nằm trong khu vực được đánh giá là phát triển năng động nhất về TMĐT trên thế giới, Việt