Đề cương bài giảng Phong cách học Tiếng Việt hiện đại (Phần 2) - Nguyễn Thế Truyền

Nói chung, ngôn ngữ báo chí cần phải ngắn. Ngôn ngữ chính luận thường dài.<br /> 1. CÂU NGẮN<br /> «Câu ngắn thường có đặc điểm rõ ràng, sáng sủa, thích hợp với việc miêu tả những<br /> hoạt động, những sự kiện dồn dập cùng xuất hiện. Âm điệu của câu ngắn mang tính chất khẩn<br /> trương, mạnh mẽ. »<br /> [Bùi Tất Tươm chủ biên, 1995, 231]<br /> Ví dụ :<br /> Đi đầu quân. Đi đầu quân<br /> Tất cả cho tiền tuyến! Mau lên đi !<br /> Hỡi các anh trai làng !<br /> (Hoàng Việt, Lá xanh)<br /> Câu ngắn thích hợp cho việc khẳng định hay phủ định một ý kiến nào đó trong văn<br /> bản chính luận.<br /> Trong văn xuôi tiếng Việt, nhà văn Nguyễn Công Hoan và Chủ tịch Hồ Chí Minh là<br /> những người thích viết câu ngắn.<br /> 2. CÂU DÀI<br /> «Câu dài thường có cấu trúc phức tạp, bao gồm nhiều thành phần câu, thích hợp với<br /> việc miêu tả một khung cảnh rộng lớn, những suy tưởng, cảm xúc kéo dài, những độc thoại<br /> trữ tình tha thiết. »<br /> [Bùi Tất Tươm chủ biên, 1995, 231]<br /> Câu dài có sức tải lớn, dùng để diễn tả những lý lẽ cần được trình bày cụ thể. Vì vậy<br /> nó xuất hiện nhiều trong phong cách ngôn ngữ chính luận và phong cách ngôn ngữ khoa học.<br /> <br /> 135<br /> <br /> PHẦN IV<br /> CÁC PHÉP TU TỪ CỦA TIẾNG VIỆT<br /> CHƯƠNG I<br /> CÁC PHÉP TU TỪ NGỮ ÂM<br /> Là những phép tu từ sử dụng chất liệu ngữ âm để tạo ra hiệu quả diễn đạt đặc biệt.<br /> Những phép tu từ ngữ âm thường được sử dụng: tượng thanh, điệp thanh, điệp âm,<br /> điệp vần, hài âm.<br /> I. TƯỢNG THANH (ONAMATOPOEIA)<br /> 1. Khái niệm<br /> Tượng thanh là phép tu từ mô phỏng âm thanh của thực tế bằng cách dùng những yếu<br /> tố ngữ âm có dáng vẻ tương tự.<br /> Gió đập cành tre khua lắc cắc<br /> Sóng dồn mặt nước vỗ long bong.<br /> (Hồ Xuân Hương, Hang cắc cớ)<br /> 2. Phân loại<br /> Có hai loại: tượng thanh trực tiếp và tượng thanh gián tiếp.<br /> 2.1. Tượng thanh trực tiếp<br /> Tượng thanh trực tiếp là cách thức biểu hiện âm thanh thực tế bằng từ tượng thanh.<br /> Từ tượng thanh là từ mô phỏng âm thanh, như: ầm ầm, loong coong, tí tách, cộp, bịch,<br /> bốp, ... Mỗi từ tượng thanh đều liên quan đến một âm thanh nhất định, như tiếng mưa rơi lộp<br /> bộp, tiếng trống thì thùng, tiếng đồng hỗ gõ tích tắc, tiếng lợn kêu eng éc.<br /> Cùng một âm thanh trong thực tế nhưng cách mô tả âm thanh đó lại khác nhau giữa<br /> các ngôn ngữ.<br /> L. Uspenski viết: “Hãy lấy một con vịt bình thường làm ví dụ người Nga chúng ta cho<br /> rằng con vịt này nó kêu kriskrja, còn theo người Pháp tiếng kêu của con vịt ấy phải là kuen –<br /> kuen” (3, 61 – 62) (Tất nhiên người Việt lại nghĩ con vịt ấy kêu cạc cạc).<br /> Ngay trong cùng một ngôn ngữ có thể có những từ tượng thanh khác nhau diễn đạt<br /> cùng một nội dung hay với những nội dung gần nhau. Chẳng hạn, trong tiếng Việt để diễn đạt<br /> tiếng kêu của gà có từ cục tác, tục tác; tiếng kêu của vịt: cạc cạc, quạc quạc; tiếng khóc trẻ<br /> con: oa oa, oe oe v.v…<br /> Trong tiếng Hán, từ tượng thanh còn gọi là từ tự thanh (từ giống với âm thanh), là từ<br /> loại đặc thù trong tiếng Hán, không thuộc thực từ cũng không thuộc hư từ.<br /> Trong tiếng Việt, từ tượng thanh rất phong phú (khoảng 700 từ) và được xếp vào từ<br /> loại tính từ.<br /> Từ tượng thanh làm cho việc biểu đạt ngôn ngữ thêm sinh động, hình tượng.<br /> <br /> 136<br /> <br /> Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột<br /> Om sòm trên vách bức tranh gà.<br /> Chí cha chí chát khua giầy dép<br /> Đen thủi đen thui cũng lượt là.<br /> (Tú Xương, Xuân)<br /> Xét về ngữ pháp, từ tượng thanh có thể dùng độc lập để tạo thành một câu đặc biệt.<br /> Róc rách! Róc rách! Nước luồn qua khóm trúc<br /> Lá rơi! Lá rơi! Xoay tròn nước cuốn trôi<br /> (Hoàng Việt, Nhạc rừng)<br /> Khi tham gia vào trong câu với những từ khác, từ tượng thanh có thể làm vị ngữ, bổ<br /> ngữ, định ngữ, trạng ngữ. Ví dụ:<br /> + Làm vị ngữ:<br /> Tiệc bày thưởng tướng, khao binh,<br /> Om thòm trống trận, rập rình nhạc quân.<br /> (Nguyễn Du. Truyện Kiều)<br /> + Làm bổ ngữ:<br /> Thằng Dần vục đầu vừa thổi vừa húp soàn soạt, Chị Dậu rón rén bưng lên một bát<br /> lớn đến chỗ chồng nằm.<br /> (Ngô Tất Tố, Tắt đèn)<br /> Từ tượng thanh thường dùng nhiều trong khẩu ngữ hoặc văn viết mang tính miêu tả.<br /> Ví dụ:<br /> Mưa đến rồi, lẹt đẹt … lẹt đẹt … mưa giáo đầu. Những giọt nước lăn xuống mái phên<br /> nứa: mưa thực rồi. Mưa ù xuống khiến cho mọi người không tưởng tượng được là mưa kéo<br /> đến chóng thế. Lúc nãy là mấy giọt lách tách, bây giờ là bao nhiêu nước tuôn rào rào. Nước<br /> xiên xuống, lao xuống, lao vào bụi cây. Lá đào, lá na, lá sói vẫy tai run rẩy. Con gà sống ướt<br /> lướt thướt ngật ngưỡng tìm chỗ trú. Mưa xuống sầm sập, giọt ngã, giọt bay, bụi nước tỏa<br /> trắng xóa. Trong nhà bỗng tối sầm, một mùi nồng ngai ngái, cái mùi xa lạ, man mác của<br /> những trận mưa mới đầu mùa. Mưa rào rào trên sân gạch. Mưa đồm độp trên phên nứa, đập<br /> bùng bùng vào lòng lá chuối. Tiếng giọt tranh đổ ồ ồ ….<br /> (Tồ Hoài, Mưa rào)<br /> Trong ngôn ngữ nghị luận hoặc thuyết minh thường không dùng loại từ này.<br /> 2.2. Tượng thanh gián tiếp<br /> Tượng thanh gián tiếp là cách thức mô phỏng, tái hiện âm thanh thực tế bằng một ấn<br /> tượng, biểu tượng âm thanh qua nhịp điệu, tiết tấu của câu thơ, câu văn. Ví dụ:<br /> Cúc cu! Cúc cu!Chim rừng ca trong nắng<br /> Im nghe! Im nghe!Ve rừng kêu liên miên<br /> Rừng hát gió lay trên cành biếc<br /> Lao xao! Rì rào!Dòng suối uốn quanh làn nước trôi trong xanh<br /> (Hoàng Việt, Nhạc rừng)<br /> <br /> 137<br /> <br /> II. ĐIỆP THANH<br /> 1. Khái niệm<br /> Điệp thanh là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại thanh điệu<br /> của âm tiết nhằm mục đích tăng sức biểu cảm cho câu thơ, câu văn. Ví dụ:<br /> Tài cao phận thấp chí khí uất,<br /> Giang hồ mê chơi quên quê hương.<br /> (Tàn Đà, Thăm mả cũ bên đường)<br /> 2. Phân loại<br /> 2.1. Điệp thanh bằng<br /> Đây là kiểu điệp thanh thường gặp. Nói chung, khi các tiếng có thanh bằng lặp lại thì<br /> diễn tả một cái gì đó bằng phẳng, êm ái, dàn trải, du dương, nhẹ nhàng, . . Ví dụ :<br /> Sương nương theo trăng ngừng lưng trời<br /> Tương tư nâng lòng lên chơi vơi.<br /> (Xuân Diệu, Nhị hồ)<br /> 2.1. Điệp thanh trắc<br /> Kiểu điệp thanh này ít gặp. Khi các tiếng có thanh trắc lặp lại thì diễn tả một cái gì đó<br /> khúc mắc, trắc trở, gập ghềnh, . . . Ví dụ :<br /> Gió lướt thướt kéo mình qua cỏ rối<br /> Vài miếng đêm u uất lẫn trong cành<br /> Mây theo chim về dãy núi xa xanh<br /> Từng đoàn lớp nhịp nhàng và lặng lẽ.<br /> (Xuân Diệu, Tương tư chiều)<br /> 2.3. Điệp cùng một thanh<br /> Trường hợp này rất hiếm gặp. Tuỳ theo thanh được điệp mà ý nghĩa của câu thơ (văn)<br /> sẽ mang âm điệu buồn bã, nặng nề, mệt nhọc, gập ghềnh, khúc khuỷu hoặc thanh thoát, bay<br /> bổng, … Ví dụ:<br /> Trời buồn làm gì trời rầu rầu,<br /> Anh yêu em xong anh đi đâu?<br /> Lắng tiếng gió suối thấy tiếng khóc,<br /> Một bụng một dạ một nặng nhọc.<br /> Ảo tưởng chỉ để khổ để tủi,<br /> Nghĩ mãi gỡ mãi lỗi vẫn lỗi.<br /> Thương thay cho em căm thay anh,<br /> Tình hoài càng ngày càng tầy đình.<br /> (Lê Ta, Tình hoài)<br /> III. ĐIỆP PHỤ ÂM ĐẦU<br /> 1. Khái niệm<br /> Điệp phụ âm đầu là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại âm đầu<br /> của ấm tiết nhằm mục đích tăng tính tạo hình và biểu cảm cho câu thơ. Ví dụ:<br /> Những luồng run rẩy rung rinh lá<br /> <br /> 138<br /> <br /> Đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh<br /> (Xuân Diệu, Đây mùa thu tới)<br /> Phụ âm đầu, tự bản thân, có một giá trị tạo hình, biểu cảm nhất định do cơ cấu ngữ âm<br /> của nó. Cho nên giá trị tu từ của phép điệp âm do đặc tính ngữ âm của phụ âm được lặp lại.<br /> 2. Phân loại<br /> Có hai loại:<br /> + Trùng điệp phụ âm đầu<br /> + Điệp phụ âm đầu theo từng nhóm.<br /> 2.1. Trùng điệp phụ âm đầu<br /> Đây là kiểu điệp thường gặp. Có thể là dạng điệp liên tiếp hoặc điệp gián cách. Ví dụ:<br /> +<br /> Thông reo bờ suối rì rào<br /> Chim chiều chíu chít ai nào kêu ai<br /> (Tố Hữu, Tiếng hát đi đày)<br /> +<br /> Lưng dậu phất phơ màu khói nhạt<br /> Làn ao lóng lánh bóng trăng loe<br /> (Nguyễn Khuyến, Thu ẩm)<br /> 2.2. Điệp phụ âm đầu theo từng nhóm<br /> Đây là hình thức điệp rất hiếm gặp. Ví dụ:<br /> Nỗi niềm chi rứa, Huế ơi!<br /> Mà mưa xối xả trắng trời Thừa Thiên<br /> (Tố Hữu, Nước non ngàn dặm)<br /> IV. ĐIỆP VẦN<br /> 1. Khái niệm<br /> Điệp vần là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại những âm tiết<br /> có phần vần giống nhau nhằm tăng sức biểu hiện và nhạc tính cho câu thơ.<br /> Lá bàng đang đỏ ngọn cây<br /> Sếu giang mang lạnh đang bay ngang trời<br /> Mùa đông còn hết em ơi<br /> Mà con én đã gọi người sang xuân!<br /> (Tố Hữu, Tiếng hát sang xuân)<br /> Điệp vần nhất thiết phải gắn với điệp nguyên âm, nhưng ngược lại thì không đúng.<br /> Theo luật thơ, kiểu điệp vần này được gọi là điệp « vần liền » (vần gieo trong nội bộ<br /> một câu thơ).<br /> Tố Hữu là nhà thơ rất hay dùng hình thức điệp vần liền với nhiều kiểu khác nhau.<br /> 2. Phân loại<br /> Có ba loại: (a) điệp vần móc xích, (b) điệp vần gián cách, và (c) điệp vần theo dãy<br /> <br /> 139<br /> <br />