1
BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG
TỔNG CỤC MÔI TRƢỜNG
HƢỚNG DẪN ĐIỀU TRA ĐA DẠNG SINH HỌC ĐỘNG VẬT
KHÔNG XƢƠNG SỐNG CỠ LỚN Ở ĐÁY
(Ban hành kèm theo Công văn số 2149/TCMT-BTĐDSH, ngày 14 tháng 9 năm
2016 của Tổng Cục Môi trường)
2
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ĐDSH
Đa dạng sinh học
ĐVĐ
Động vật đáy
STTNSV
Sinh thái và Tài nguyên sinh vật
SVĐ
Sinh vật đáy
VQG
Vƣờn quốc gia
3
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 6
PHẦN 1. QUY ĐỊNH CHUNG .......................................................................... 8
I. Phạm vi điều chỉnh .......................................................................................... 8
II. Đối tƣợng áp dụng .......................................................................................... 8
III. Nguyên tắc điều tra đa dạng sinh học ......................................................... 8
IV. Mục đích, ý nghĩa của điều tra ĐDSH động vật đáy ................................. 8
PHẦN 2. QUY TRÌNH, KỸ THUẬT ĐIỀU TRA ĐA DẠNG SINH HỌC
NHÓM ĐỘNG VẬT KHÔNG XƯƠNG SỐNG CỠ LỚN Ở ĐÁY.................. 10
I. Công tác chuẩn bị .......................................................................................... 10
1. Lập kế hoạch ................................................................................................ 10
2. Dụng cụ và hoá chất cần thiết ...................................................................... 11
2.1. Dụng cụ thu mẫu và các dụng cụ, thiết bị khác .................................... 11
2.2. Dụng cụ chứa mẫu ................................................................................. 14
2.3. Nh n hi u mẫu ....................................................................................... 14
2.4. Dụng cụ quang học ................................................................................ 14
2.5. Các dụng cụ thiết bị khác phục vụ cho điều tra, thu mẫu ĐVĐ tại hi n
trƣờng ........................................................................................................... 14
3. Kiểm tra trang thiết bị, dụng cụ ................................................................... 15
4. Thiết kế các tuyến/điểm điều tra .................................................................. 15
II. Phƣơng pháp thu mẫu vật ĐVĐ ................................................................. 17
1. Thu mẫu bằng gầu ........................................................................................ 17
2. Thu mẫu bằng lƣới kéo ở biển ..................................................................... 18
2.1. Thả lƣới ................................................................................................. 18
2.2. Thu lƣới, rửa mẫu .................................................................................. 18
3. Thu mẫu ĐVĐ vùng triều ............................................................................ 19
4. Thu mẫu ở các thủy vực nƣớc ngọt ............................................................. 19
III. Bảo quản và vận chuyển mẫu .................................................................... 21
1. Xử lý mẫu vật............................................................................................... 21
1.1. Bảo quản mẫu vật .................................................................................. 21
1.2. Đăng ký mẫu vật.................................................................................... 22
2. Vận chuyển mẫu .......................................................................................... 22
IV. Phân tích mẫu vật trong phòng thí nghiệm .............................................. 22
1. Phân tích định loại (mẫu định tính) ............................................................ 22
4
1.1. Đặc điểm hình thái phân loại tôm nƣớc ngọt ........................................ 24
1.2 Đặc điểm hình thái cua nƣớc ngọt ......................................................... 27
1.4 Đặc điểm hình thái phân loại ốc nƣớc ngọt ........................................... 30
1.5 Đặc điểm hình thái phân loại thân mềm hai mảnh vỏ ............................ 32
1.6 Một số đặc điểm hình thái phân loại giun nhiều tơ ................................ 35
1.7 Một số đặc điểm hình thái phân loại da gai ........................................... 36
2. Phân tích định lƣợng .................................................................................... 37
2.1. Cân mẫu ................................................................................................. 37
2.2. Tính lƣợng sinh vật ............................................................................... 38
2.3. Tính chỉ số đa dạng ............................................................................... 39
3. Làm tiêu bản lƣu giữ .................................................................................... 39
V. Xử lý số liệu, đánh giá và lập báo cáo ........................................................ 39
1. Tổng hợp và phân tích số li u ...................................................................... 39
2. Lập báo cáo kết quả điều tra ........................................................................ 41
3. Xây dựng bản đồ/sơ đồ phân bố .................................................................. 41
VI. Các vấn đề cần lƣu ý khi điều tra tại thực địa ......................................... 42
1. Xử lý sự cố ................................................................................................... 42
2. Các quy định về an toàn lao động ................................................................ 43
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 44
5
DANH MỤC HÌNH
Hình 1. Một số đại di n của động vật đáy cỡ lớn ................................................. 7
Hình 2. Một số thiết bị thu mẫu động vật không xƣơng sống cỡ lớn ở đáy……12
Hình 3. Ví dụ về sơ đồ các tuyến và điểm điều tra quan trắc đa dạng sinh học tại
VQG Xuân Thủy ................................................................................................. 16
Hình 4. Một số hình ảnh thu mẫu động vật đáy tại thực địa ............................... 20
Hình 5. Phân tích mẫu vật trong phòng thí nghi m ............................................ 23
Hình 6. Cấu trúc hình thái tổng quan của tôm càng (Palaemonidae) ................. 26
Hình 7. Cấu trúc hình thái tổng quan của tôm diu (Atyidae)………………..…26
Hình 8. Ghi chú hình vẽ hình thái phân loại cua nƣớc ngọt Parathelphusidae-
Potamidae ............................................................................................................ 28
Hình 9. Hình thái và một số phần phụ cơ thể giáp xác chân khác (Gammaridea –
Amphipoda) ......................................................................................................... 29
Hình 10. Sơ đồ lƣỡi gai hay còn gọi là răng hầu (radula) của ốc ....................... 31
Hình 11. Hình thái chung của vỏ ốc .................................................................... 31
Hình 12. Các đặc điểm chính đƣợc sử dụng cho mô tả, phân loại học ............... 32
của nhóm ốc (Gastropoda) .................................................................................. 32
Hình 13. Một số dạng cơ bản của vỏ trai, hến .................................................... 35
Hình 14. Các chỉ tiêu hình thái để phân tích phân loại học của nhóm trai, hến . 35
Hình 15. Các chỉ tiêu hình thái cơ bản để phân loại của nhóm giun ít tơ và nhiều
tơ .......................................................................................................................... 36
Hình 16. Các chỉ tiêu hình thái cơ bản để nhận dạng các lớp của ngành da gai . 37
Hình 17. Phân bố b i tôm trong mùa khô ở vùng biển Tây Nam Bộ ................. 42
Hình 18. Phân bố mật độ Amphipoda theo đƣờng đồng mức tại các trạm khảo
sát (9/2007) .......................................................................................................... 42