i
TRƯỜNG TRUNG CẤP QUỐC TẾ MEKONG
GIÁO TRÌNH
MÔN HỌC: ĐÔNG DƯỢC VÀ BÀO CHẾ ĐÔNG DƯỢC
NGÀNH: Y HỌC CỔ TRUYỀN
TRÌNH ĐỘ TRUNG CẤP
Ban hành kèm theo Quyết định số 31/2024/QĐ-TCQTMK ngày 25 tháng 01 năm 2024
của Hiệu trưởng Trường Trung cấp Quốc tế Mekong
Thành phố Cần Thơ, tháng 01 năm 2024
Lưu hành nội bộ
ii
LỜI GIỚI THIỆU
Giáo trình "Đông dược và bào chế đông dược” được biên soạn dựa trên
chương trình giáo dục do Bộ Lao động – Thương Binh & Xã hội ban hành của ngành
Y sĩ YHCT hệ trung học. Giáo trình dùng cho các đối tượng học sinh trung học, được
biên soạn nhằm đáp ứng nhu cầu học tập cho học sinh trung học, đồng thời nâng cao
chất lượng đào tạo trong trường trung cấp Quốc tế Mekong.
Nội dung quyển giáo trình Đông dược và bào chế đông dược được biên soạn
gồm 15 bài được chia làm 2 phần: phần 1 các vị thuốc đông dược, phần 2 giới thiệu
các phương pháp chế biến thuốc cổ truyền, các phương tễ và một số bài thuốc cổ.
Trong phần phân loại thuốc ở mỗi bài, mỗi vị thuốc cụ thể đều được trình bày tên, tính
vị, quy kinh, công năng chủ trị, liều dùng, kiêng kỵ và phần chú ý.
Giáo trình biên soạn với sự đầu tư và chỉnh chu hết mức có thể, nhưng vẫn khó
tránh khỏi những sai sót trong quá trình biên soạn. Nhóm tác giả rất mong nhận được
những ý kiến đóng góp của các chuyên gia, các đồng nghiệp, các độc giả để giáo trình
hoàn thiện hơn trong lần ban hành sau.
Xin cảm ơn các cơ quan liên quan, các đơn vị và cá nhân đã tham gia.
Cần Thơ, ngày 25 tháng 01 năm 2024
Hiệu trưởng
(đã ký)
DSCKII. Nguyễn Văn Ảnh
iii
LỜI NÓI ĐẦU
Đông dược và bào chế đông dược là môn chuyên ngành trong chương trình
đào tạo y sĩ y học cổ truyền, là môn học cung cấp kiến thức về tính năng và tác dụng
chung của các vị thuốc, phương pháp bào chế và quy chế thuốc độc của y học cổ
truyền.
Mục tiêu của môn học là nhằm trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản:
- Về kiến thức: Trình bày được tên, tác dụng, ứng dụng lâm sàng các vị thuốc
chia theo từng loại tác dụng; Trình bày được mục đích của việc chế biến và các
phương pháp chế biến thuốc cổ truyền; Trình bày được thành phần cấu tạo và các
tương tác thường gặp trong một đơn thuốc cổ truyền; Kể được các dạng thuốc cổ
truyền và một số bài thuốc cổ phương có tác dụng tương ứng với các hội chứng bệnh
tật đã học ở phần lý luận cơ bản để làm cơ sở cho việc phòng bệnh, chữa bệnh phục vụ
nhu cầu chăm sóc sức khỏe người dân.
- Về kỹ năng: Thực hiện được các thao tác kỹ thuật trong thực hành môn học;
Thực hiện một số kỹ thuật chế biến thuốc cổ truyền đơn giản (sao, tẩm, ngâm, ủ,
chưng, đồ…); Nhận biết và trình bày được tên, bộ phận dùng, tính vị qui kinh, công
năng chủ trị của các cây thuốc, vị thuốc tươi và khô.
- Về năng lực tự chủ và trách nhiệm: Có trình độ năng lực và kỹ năng xử lý các
tình huống có liên quan đến môn học, rèn luyện được tác phong thận trọng, chính xác,
trung thực trong hoạt động nghề nghiệp.
Trong quá trình biên soạn, dù đã cố gắng nhưng cũng không tránh khỏi những
sai sót và hạn chế, rất mong nhận được sự góp ý của quý thầy cô và các bạn học sinh,
sinh viên để lần biên soạn sau được hoàn thiện hơn.
Xin được trân trọng cảm ơn.
TM. Tổ biên soạn
(đã ký)
ThS. Nguyễn Huỳnh Phương Uyên
iv
MỤC LỤC
Lời giới thiệu
Lời nói đầu
Bài 1. Đại cương về đông dược...................................................................... 1
Bài 2. Thuốc giải biểu ..................................................................................... 11
Bài 3. Thuốc thanh nhiệt ............................................................................... 21
Bài 4. Thuốc lợi thủy thẩm thấp ................................................................... 32
Bài 5. Thuốc trừ hàn ...................................................................................... 37
Bài 6. Thuốc bình can tức phong, an thần ................................................... 41
Bài 7. Thuốc chỉ khái, trừ đàm ..................................................................... 48
Bài 8. Thuốc cố sáp ......................................................................................... 56
Bài 9. Thuốc tiêu thực .................................................................................... 62
Bài 10. Thuốc tả hạ ......................................................................................... 65
Bài 11. Thuốc lý khí........................................................................................ 70
Bài 12. Thuốc hành huyết, chỉ huyết ............................................................ 76
Bài 13. Thuốc bổ ............................................................................................. 84
Bài 14. Các phương tễ trong YHCT ............................................................. 98
Bài 15. Các phương pháp chế biến thuốc đông dược ................................. 110
Đáp án câu hỏi lượng giá ............................................................................... 119
Tài liệu tham khảo
1
Bài 1: ĐẠI CƯƠNG VỀ ĐÔNG DƯỢC
Mục tiêu
1. Trình bày được nguồn gốc, cách thu hái, bảo quản các vị thuốc đông dược.
2. Trình bày được các phương pháp bào chế đơn giản thuốc đông dược
3. Trình bày được tính năng dược vật của thuốc, mối quan hệ tính vị
4. Trình bày khuynh hướng tác dụng, qui kinh, tương tác của thuốc YHCT
Nội dung
1. Nguồn gốc
Đông dược (Thuốc cổ truyền) là vị thuốc sống hay chín hay chế phẩm thuốc
được bào chế và phối ngũ theo phương pháp y học cổ truyền với mục đích phòng
và chữa bệnh.
Sự xuất hiện của thuốc là do kinh nghiệm thực tiễn đấu tranh với bệnh tật của
nhân dân mà tìm ra. Số lượng, chất lượng tiến bộ theo sự phát triển của nền sản
xuất xã hội.
Thời nguyên thủy, thực vật hay động vật do nguồn tự nhiên cung cấp, sau thiếu
dần phải gieo trồng, thu hái và chăn nuôi. Các loại thuốc khoáng vật phát triển theo
nguồn khai thác mỏ như thạch cao, chu sa, hùng hoàng …
Ở nước ta trước khi có nền y tế Xã hội chủ nghĩa, các thuốc thường dùng đều
phải nhập. Hiện nay người ta đã tìm và xác định theo khoa học của nhiều cây thuốc
có trong nước, một số thuốc đã di thực được như; Sinh địa, Bạch truật, Huyền sâm,
Bạch chỉ … Một số vị thuốc do điều kiện đất đai, thỗ nhưỡng, chưa di thực được
còn phải nhập.
Còn rất nhiều vị thuốc mà nhân dân ta nhất là đồng bào miền núi, sử dụng rất có
giá trị, chưa được xác định phân loại thực vật và thực nghiệm khoa học.
2. Thu hái bảo quản
2.1. Thu hái
Các bộ phận cây thuốc có thời kỳ sinh trưởng nhất định nên thời gian thu hái
khác nhau để đảm bảo tỷ lệ hoạt chất cao nhất.
Gốc, củ, võ rễ đầu xuân, cuối thu, mùa đông (lúc cây khô héo hoạt chất tập
trung tại rễ). Mầm, lá mùa xuân hè, hoa thu hái lúc ngậm nụ hoặc bắt đầu nở như
hoa Cúc, hoa Kim ngân. Quả thu hái lúc đã chín, hoặc thu hái lúc quả thật chín.
2.2. Bảo quản
Tránh ẩm thấp, nóng, ánh sáng mặt trời, sâu mọt. Cần đậy kín thuốc có tinh
dầu, phơi chổ râm (âm can).
3. Bào chế đơn giản
3.1. Mục đích
a. Làm mất hoặc làm giảm chất độc của thuốc. Thí dụ: Bán hạ dùng sống
gây ngứa, nên phải chế với nước gừng. Ba đậu có dầu gây ỉa chảy dữ dội,
cần bào chế làm mất chất dầu, giảm độc tính.
b. Điều hòa lại tính năng của vị thuốc, làm hòa hoãn hoặc tăng công hiệu.
Có một số vị thuốc dùng sống tính lạnh mát dùng để thanh nhiệt, lương
huyết; Thục địa là Sinh địa đem nấu chín với rượu tính hơi ấm dùng để bổ
huyết.
c. Bỏ tạp chất, làm cho sạch.
d. Qua bào chế, giúp cho bảo quản dễ dàng, sử dụng thuận lợi, dự trữ
được thuốc vì thuốc thực vật sinh trưởng có mùa.