GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔI part 6

Chia sẻ: Asjhdkj Akshdkj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 37
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Có thể có 3 dạng hệ phổ sau: + Hệ phổ đầy đủ: Ghi chép toàn bộ các con vật ở các thế hệ khác nhau + Hệ phổ tóm tắt: Chỉ ghi chép lại những con vật có liên quan huyết thống trực tiếp với một tổ tiên nhất định + Hệ phổ thu gọn: Tương tự như hệ phổ tóm tắt, nhưng mỗi con vật chỉ xuất hiện 1 lần duy nhất trong hệ phổ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔI part 6

Cã thÓ cã 3 d¹ng hÖ phæ sau: + HÖ phæ ®Çy ®ñ: Ghi chÐp toµn bé c¸c con vËt ë c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau + HÖ phæ tãm t¾t: ChØ ghi chÐp l¹i nh÷ng con vËt cã liªn quan huyÕt thèng trùc tiÕp víi mét tæ tiªn nhÊt ®Þnh + HÖ phæ thu gän: T−¬ng tù nh− hÖ phæ tãm t¾t, nh−ng mçi con vËt chØ xuÊt hiÖn 1 lÇn duy nhÊt trong hÖ phæ. VÝ dô vÒ 3 d¹ng hÖ phæ: S 1 S S 1 X S S 2 X X D S X 1 1 D D 2 1 D 2 2 (HÖ phæ ®Çy ®ñ) (HÖ phæ thu gän) (HÖ phæ tãm t¾t) (HÖ phæ thu gän) 1.4. HÖ sè cËn huyÕt Giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng víi nhau gäi lµ giao phèi cËn huyÕt, ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é cËn huyÕt ng−êi ta sö dông kh¸i niÖm hÖ sè cËn huyÕt, ký hiÖu lµ F. HÖ sè cËn huyÕt cña c¸ thÓ X ®−îc tÝnh theo c«ng thøc cña Wright (1922): FX = 1/2 ∑ (1/2)nk+pk (1 + Fk) k trong ®ã, nk, pk : sè thÕ hÖ (sè ®−êng nèi) tõ tæ tiªn chung tíi bè vµ mÑ cña X Fk : hÖ sè cËn huyÕt cña tæ tiªn chung NÕu tæ tiªn chung kh«ng cËn huyÕt (Fk=0), c¸c c«ng thøc tÝnh hÖ sè cËn huyÕt sÏ ®¬n gi¶n h¬n: FX = 1/2 ∑ (1/2)nk+pk §Ó tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña mét c¸ thÓ, cÇn tiÕn hµnh c¸c b−íc sau: 74
- X¸c ®Þnh c¸c tæ tiªn chung: Tæ tiªn chung lµ con vËt cã c¸c ®−êng nèi tíi bè vµ tíi mÑ cña c¸ thÓ ®ã (cã quan hÖ hä hµng ®èi víi c¶ bè vµ víi c¶ mÑ cña c¸ thÓ ®ã). - X¸c ®Þnh xem tæ tiªn chung cã cËn huyÕt hay kh«ng? Chó ý r»ng nh÷ng c¸ thÓ cËn huyÕt lµ nh÷ng c¸ thÓ cã mét con vËt ë thÕ hÖ tr−íc cã quan hÖ hä hµng víi c¶ bè vµ c¶ mÑ cña c¸ thÓ ®ã. - X¸c ®Þnh c¸c ®−êng nèi tõ tæ tiªn chung tíi bè vµ mÑ cña c¸ thÓ; - Dïng c«ng thøc cña Wright vµ c¸c sè liÖu ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®Ó tÝnh to¸n ra kÕt qu¶ cuèi cïng. Sau ®©y lµ mét vµi vÝ dô tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong c¸c hÖ phæ sau: S A S S E G X X A X A D B D D F H (a) (b) (c) XÐt tr−êng hîp (a): X cã 2 tæ tiªn chung lµ A vµ B, c¶ A vµ B ®Òu kh«ng bÞ cËn huyÕt (khi kh«ng biÕt ®−îc c¸c con vËt ë thÕ hÖ tr−íc th× c¸ thÓ ®−îc coi nh− lµ kh«ng cËn huyÕt). Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2, sè ®−êng nèi tõ B tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) còng lµ 2. Do ®ã: FX = 1/2 ∑ (1/2)nk+pk = 1/2[(1/2)2 + (1/2)2] = 1/4 XÐt tr−êng hîp (b): X cã 1 tæ tiªn chung lµ A, A kh«ng bÞ cËn huyÕt (còng do kh«ng biÕt ®−îc c¸c con vËt ë thÕ hÖ tr−íc cña A). Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2. Do ®ã: FX = 1/2 ∑ (1/2)nk+pk = 1/2[(1/2)2] = 1/8 XÐt tr−êng hîp (c): 75
X cã 1 tæ tiªn chung lµ A, A cËn huyÕt (do cã 2 tæ tiªn chung lµ G vµ H). ViÖc tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña A t−¬ng tù nh− tÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong s¬ ®å (a), do vËy FA=1/4. Sè ®−êng nèi tõ A tíi S (bè cña X) vµ D (mÑ cña X) lµ 2. Do ®ã: FX = 1/2 ∑ (1/2)nk+pk (1 + Fk) = 1/2[(1/2)2(1 + 1/4) = 5/32 B¶ng 3.1. Møc suy gi¶m n¨ng suÊt trung b×nh do suy ho¸ cËn huyÕt khi møc ®é cËn huyÕt t¨ng lªn 10% Lo¹i TÝnh tr¹ng Sè gi¶m % gi¶m so víi kh«ng vËt [Nguån tµi liÖu] tuyÖt ®èi cËn huyÕt S¶n l−îng s÷a (kg) [Robertson, 1954] 13,5 3,2 S¶n l−îng s÷a (kg) [Hudson vµ Van 14,8 Vleck, 1984] Bß Hµm l−îng vËt chÊt kh« cña s÷a (%) 0,011 [Hudson, 1984] Khèi l−îng bª s¬ sinh (kg) [Brinks, 2-5 1975] Sè con ®Î ra cßn sèng (con/løa) 0,24 3,1 [Bereskin, 1968] Lîn Khèi l−îng lóc 154 ngµy (kg) 2,6 4,3 [Bereskin, 1968] Tû lÖ Êp në (%) [Shoffner, 1948] 4,36 6,4 S¶n l−îng trøng (qu¶) [Shoffner, 1948] 9,26 6,2 Gµ Khèi l−îng c¬ thÓ (kg) [Shoffner, 0,02 0,8 1948] Chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy: ghi chÐp vµ qu¶n lý hÖ phæ kÐm, viÖc ghÐp ®«i giao phèi kh«ng ®−îc tæ chøc mét c¸ch chÆt chÏ, quy m« cña ®µn vËt nu«i nhá l¹i tù tóc s¶n xuÊt con gièng ®Ó thay thÕ trong ®µn, sö dông ph−¬ng thøc phèi gièng thô tinh nh©n t¹o mµ kh«ng theo dâi nguån gèc con ®ùc... ®Òu lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra giao phèi cËn huyÕt. C¸c tÝnh to¸n cho thÊy, mét ®µn gia sóc chØ giao phèi trong néi bé, sau 25 thÕ hÖ mÆc dï hÕt søc tr¸nh giao phèi cËn huyÕt, nh−ng nÕu quy m« lµ 10 ®ùc vµ 200 c¸i th× hÖ sè cËn huyÕt sÏ lµ 23,8%, quy m« 30 ®ùc vµ 600 c¸i hÖ sè cËn huyÕt lµ 7,9%, cßn quy m« 100 ®ùc vµ 2000 c¸i sÏ cã hÖ sè cËn huyÕt 2,4%. 76
Nguyªn t¾c chung lµ kh«ng ®Ó xÈy ra giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn trong mét sè tr−êng hîp buéc ph¶i sö dông giao phèi cËn huyÕt th× kh«ng ®−îc g©y ra hÖ sè cËn huyÕt cao h¬n 5%. 1.5. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng Nh©n gièng theo dßng lµ mét ph−¬ng thøc ®Æc biÖt cña nh©n gièng thuÇn chñng nh»m t¹o ®−îc mét tËp hîp vËt nu«i cã chung c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña gièng nh−ng l¹i h×nh thµnh vµ duy tr× ®−îc mét vµi ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña dßng. Do vËy, thùc chÊt cña nh©n gièng theo dßng lµ lµm cho gièng trë thµnh mét quÇn thÓ ®a d¹ng h¬n. Trong qu¸ tr×nh nh©n gièng thuÇn chñng cña mét gièng nhÊt ®Þnh, ng−êi ta chän läc, x¸c ®Þnh ®−îc mét con gièng cã n¨ng suÊt rÊt cao vÒ mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã, nghÜa lµ cã ®Æc ®iÓm tèt næi tréi vµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ®Æc ®iÓm tèt nµy ë c¸c thÕ hÖ sau. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu nµy. Môc tiªu cña nh©n gièng theo dßng lµ t¹o ®−îc mét nhãm vËt nu«i mµ qua c¸c thÕ hÖ, ngoµi c¸c ®Æc ®iÓm chung cña gièng, chóng vÉn gi÷ ®−îc ®Æc ®iÓm tèt cña con gièng xuÊt s¾c ®ã. Do con ®ùc cã vai trß truyÒn ®¹t di truyÒn réng r·i h¬n con c¸i rÊt nhiÒu lÇn nªn b−íc khëi ®Çu quan träng cña nh©n gièng theo dßng lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc ®ùc gièng cã thµnh tÝch næi tréi. Con ®ùc nµy ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. Trong c¸c b−íc tiÕp theo, ng−êi ta th−êng sö dông giao phèi cËn huyÕt ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh kÕt hîp víi chän läc nh»m duy tr×, cñng cè ®Æc ®iÓm tèt cña ®ùc ®Çu dßng ë c¸c thÕ hÖ sau. C¸c cÆp giao phèi cËn huyÕt trong nh©n gièng theo dßng chØ cã mét tæ tiªn chung duy nhÊt lµ con ®ùc ®Çu dßng. Dßng ®−îc t¹o thµnh gäi lµ dßng cËn huyÕt. Trong s¶n xuÊt gia cÇm c«ng nghiÖp, ng−êi ta ®· t¹o ra mét sè dßng cËn huyÕt. Cã thÓ tham kh¶o s¬ ®å nh©n gièng theo dßng cña gièng bß Santa Gertrudis ë bang Texas nh− sau: §ùc ®Çu dßng §ùc ®Çu dßng Con vµ ch¸u Con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i A cña ®ùc ®Çu dßng Dßng míi §ùc X §ùc ®Çu dßng C¸c ch¸u C¸c con g¸i cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i B cña ®ùc ®Çu dßng Bß c¸i C Bß c¸i D... H×nh 3.1. S¬ ®å nh©n gièng theo dßng (Mahadevan, 1970) 77
Tuy nhiªn, gÇn ®©y nhiÒu ý kiÕn cho r»ng viÖc nh©n gièng theo dßng nh»m duy tr× ®−îc n¨ng suÊt cña con ®ùc ®Çu dßng ë c¸c thÕ hÖ sau còng cã nghÜa lµ lµm chËm tiÕn bé di truyÒn cña quÇn thÓ vËt nu«i. 2. Lai gièng 2.1. Kh¸i niÖm Lai gièng lµ ph−¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng c¸ch cho c¸c ®ùc gièng vµ c¸i gièng thuéc 2 quÇn thÓ kh¸c nhau phèi gièng víi nhau. Hai quÇn thÓ nµy cã thÓ lµ 2 dßng, 2 gièng hoÆc 2 loµi kh¸c nhau. Do vËy, ®êi con kh«ng cßn lµ dßng, gièng thuÇn mµ lµ con lai gi÷a 2 dßng, gièng khëi ®Çu lµ bè vµ mÑ cña chóng. VÝ dô: cho lîn ®ùc yorkshire phèi gièng víi lîn c¸i Mãng C¸i, ®êi con lµ con lai Yorkshire x Mãng C¸i; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, ®êi con lµ con lai Holstein x Lai Sind (cßn gäi lµ bß lai Hµ Ên). 2.2. Vai trß t¸c dông cña lai gièng Lai gièng cã 2 t¸c dông chñ yÕu. Mét lµ t¹o ®−îc −u thÕ lai (Heterosis) ë ®êi con vÒ mét sè tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh. C¸c t¸c ®éng kh«ng céng gép lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng sinh vËt häc nµy. Hai lµ lµm phong phó thªm b¶n chÊt di truyÒn ë thÕ hÖ lai, bëi v× con lai cã ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm di truyÒn cña c¸c gièng khëi ®Çu. Ng−êi ta gäi ®ã lµ t¸c dông phèi hîp. §iÒu nµy cã nghÜa lµ lai gièng sö dông ®−îc t¸c ®éng céng gép cña c¸c nguån gen ë thÕ hÖ bè vµ mÑ. 2.3. ¦u thÕ lai Kh¸i niÖm −u thÕ lai ®−îc ®Ò xuÊt bëi Shull (1914). ¦u thÕ lai ®−îc øng dông réng r·i trong nh©n gièng c©y trång vµ vËt nu«i, mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ râ rÖt cho s¶n xuÊt. ¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng con lai cã søc sèng, søc chèng ®ì bÖnh tËt vµ n¨ng suÊt cao h¬n møc trung b×nh cña thÕ hÖ bè mÑ chóng. Møc ®é −u thÕ lai cña mét tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt ®−îc tÝnh b»ng c«ng thøc sau: 1/2(AB + BA) - 1/2(A + B) H (%) = x 100 1/2(A+B) trong ®ã, H: −u thÕ lai (tÝnh theo %) AB: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè A, mÑ B BA: gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña con lai bè B, mÑ A A : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) A B : gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña gièng (hoÆc dßng) B 78
VÝ dô: Theo TrÇn Thanh V©n (1998), n¨ng suÊt trøng cña vÞt Khaki Campbell (K) lµ 253, cña vÞt Cá (C) lµ 187, cña vÞt lai F1 (K.C) lµ 247 vµ vÞt lai F1 (C.K) lµ 243 qu¶/n¨m. Nh− vËy −u thÕ lai sÏ lµ: 1/2(247 + 243) - 1/2(253 + 187) H(%) = x 100 = 11,36% 1/2(253 + 187) Khi tÝnh −u thÕ lai, nÕu chØ sö dông n¨ng suÊt cña mét lo¹i con lai, ch¼ng h¹n bè gièng A lai víi mÑ gièng B, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ (s¶n l−îng s÷a, tÝnh nu«i con khÐo...) còng nh− ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè ®èi víi con lai. §èi víi c¸c vËt nu«i, ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ th−êng quan träng h¬n. VÝ dô: khèi l−îng s¬ sinh trung b×nh cña lîn Ø lµ 0,45 kg, Yorkshire lµ 1,2 kg, con lai gi÷a c¸i Ø vµ ®ùc Yorkshire lµ 0,7 kg. H(%) = {[0,7 - 1/2(1,2 + 0,45)]/1/2(1,2 + 0,45)} x 100 = 15,15% Nh− vËy, trong tÝnh to¸n nµy, chóng ta ®· bá qua ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ, th«ng th−êng con lai gi÷a c¸i Yorkshire vµ ®ùc Ø sÏ cã khèi l−îng s¬ sinh lín h¬n con lai gi÷a c¸i Ø vµ ®ùc Yorkshire v× c¸i Yorkshire cã tÇm vãc lín h¬n c¸i Ø rÊt nhiÒu . B¶ng 3.2. ¦u thÕ lai c¸ thÓ, mÑ, bè cña mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vËt nu«i* Loµi TÝnh tr¹ng HI (%) HM (%) HB (%) Bß thÞt Khèi l−îng s¬ sinh 3,0 1,5 Khèi l−îng cai s÷a 7,0 15,0 6,0 Bß s÷a S¶n l−îng s÷a 6,0 Tû lÖ mì s÷a 7,0 Tû lÖ nu«i sèng cña bª 15,5 Lîn Sè con ®Î ra 2,0 8,0 Sè con cai s÷a 9,0 11,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -2,0 Tû lÖ thô thai 3,0 7,0 Gµ Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn -4,0 S¶n l−îng trøng 12,0 Khèi l−îng trøng 2,0 Tû lÖ Êp në 4,0 2,0 T¨ng träng trung b×nh hµng ngµy 5,0 Chi phÝ thøc ¨n/kg t¨ng träng -11,0 *Ghi chó: §èi víi mét sè tÝnh tr¹ng −u thÕ lai cã gi¸ trÞ ©m nh−ng vÉn chøng tá con lai cã n¨ng suÊt cao h¬n trung b×nh bè mÑ (chi phÝ Ýt thøc ¨n h¬n, tuæi ®Î sím h¬n). 79
CÇn ph©n biÖt 3 biÓu hiÖn sau ®©y cña −u thÕ lai: - ¦u thÕ lai c¸ thÓ (ký hiÖu HI): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen cña chÝnh con vËt g©y nªn. - ¦u thÕ lai cña mÑ (ký hiÖu HM): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ mÑ con vËt g©y ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh mÑ). Ch¼ng h¹n, nÕu b¶n th©n mÑ lµ con lai, th«ng qua s¶n l−îng s÷a, kh¶ n¨ng nu«i con khÐo... mµ con lai cã ®−îc −u thÕ lai nµy. - ¦u thÕ lai cña bè (ký hiÖu HB): Lµ −u thÕ lai do kiÓu gen mµ bè con vËt g©y ra th«ng qua ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cung cÊp cho nã (ngo¹i c¶nh bè). ¦u thÕ lai cña bè kh«ng quan träng b»ng −u thÕ lai cña mÑ. Cã rÊt Ýt tÝnh tr¹ng cã ®−îc −u thÕ lai cña bè, song còng cã thÓ thÊy r»ng, kh¶ n¨ng thô thai, t×nh tr¹ng søc khoÎ cña con ®ùc lai t¹o nªn −u thÕ lai cho ®êi con cña nã. NÕu nh− giao phèi cËn huyÕt lµm t¨ng møc ®é ®ång hîp, gi¶m møc ®é dÞ hîp cña c¸c kiÓu gen th× ng−îc l¹i, lai gièng l¹i lµm t¨ng møc ®é dÞ hîp, gi¶m møc ®é ®ång hîp cña c¸c kiÓu gen. V× vËy, nguyªn nh©n cña −u thÕ lai g¾n liÒn víi t¸c ®éng cña c¸c thÓ dÞ hîp ë c¸c locut. Trong mét quÇn thÓ vËt nu«i, nÕu cho giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã quan hÖ hä hµng sÏ g©y ra suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã nÕu cho giao phèi kh«ng cËn huyÕt gi÷a nh÷ng con vËt ®· bÞ cËn huyÕt ta sÏ cã ®−îc −u thÕ lai. Trong tr−êng hîp nµy, nh÷ng g× ®· bÞ mÊt ®i do giao phèi cËn huyÕt sÏ ®−îc bï ®¾p l¹i khi lai gi÷a c¸c c¸ thÓ cËn huyÕt víi nhau. Do vËt, khi nh©n gièng t¹o c¸c dßng cËn huyÕt quÇn thÓ vËt nu«i sÏ chÞu ¶nh h−ëng cña suy ho¸ cËn huyÕt, nh−ng sau ®ã lai gi÷a c¸c dßng cËn huyÕt nµy quÇn thÓ vËt nu«i l¹i ®−îc bï l¹i b»ng −u thÕ lai ë con lai th−¬ng phÈm. C¸c tÝnh tr¹ng liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng nu«i sèng vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n cã −u thÕ lai cao nhÊt. C¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp th−êng cã −u thÕ lai cao, v× vËy ®Ó c¶i tiÕn c¸c tÝnh tr¹ng nµy, so víi chän läc, lai gièng lµ mét gi¶i ph¸p nhanh h¬n, hiÖu qu¶ h¬n. Hai quÇn thÓ vËt nu«i cµng kh¸c biÖt víi nhau vÒ di truyÒn bao nhiªu th× −u thÕ lai thu ®−îc khi lai gi÷a chóng cµng lín bÊy nhiªu. ¦u thÕ lai cao nhÊt ë thÕ hÖ F1, −u thÕ lai ë thÕ hÖ F2 (giao phèi gi÷a F1 víi F1, hoÆc gi÷a F1 víi gièng hoÆc dßng bè, mÑ khëi ®Çu) chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng nhËn thÊy khi lai gi÷a hai dßng hoÆc gièng nhÊt ®Þnh sÏ cã ®−îc −u thÕ lai cao nhÊt, ng−êi ta gäi hiÖn t−îng nµy lµ “kh¶ n¨ng phèi hîp ®Æc biÖt” hoÆc hiÖn t−îng “nicking”. §Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai cã thÓ nªu ra ba gi¶ thuyÕt sau ®©y: - ThuyÕt tréi: Do quÇn thÓ vËt nu«i ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc, phÇn lín c¸c gen cã lîi lµ c¸c gen tréi. Con lai cã thÓ tËp hîp ®−îc nhiÒu gen tréi h¬n bè mÑ nã. 80
Ch¼ng h¹n, mçi bè hoÆc mÑ chØ cã 3 locut cã gen tréi, nh−ng con lai l¹i cã 6 locut cã gen tréi. S¬ ®å sau ®©y minh ho¹ ®iÒu nµy: Bè: AAbbCCddEEff x MÑ aaBBccDDeeFF → Con AaBbCcDdEeFf - ThuyÕt siªu tréi: Lý thuyÕt nµy cho r»ng c¸c cÆp alen dÞ hîp tö cã t¸c ®éng lín h¬n c¸c cÆp alen ®ång hîp tö, nghÜa lµ: Aa > AA > aa - ThuyÕt ¸t gen: Lý thuyÕt nµy cho r»ng lai gièng ®· h×nh thµnh nªn c¸c tæ hîp gen míi trong ®ã t¸c ®éng t−¬ng hç gi÷a c¸c alen kh«ng cïng locut lµ nguyªn nh©n t¹o ra −u thÕ lai. 2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p lai gièng 2.4.1. Lai kinh tÕ - Kh¸i niÖm Lai kinh tÕ lµ ph−¬ng ph¸p cho giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ con c¸i kh¸c gièng, hoÆc kh¸c dßng, con lai ®−îc sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng phÈm (nghÜa lµ ®Ó thu c¸c s¶n phÈm nh− thÞt, trøng, s÷a...) mµ kh«ng vµo môc ®Ých gièng. Ch¼ng h¹n: cho lîn yorkshire phèi gièng víi lîn Mãng C¸i, con lai F1 yorkshire x Mãng C¸i ®−îc nu«i lÊy thÞt; cho bß Holstein (Hµ Lan) phèi gièng víi bß Lai Sind, con lai F1 Holstein x Lai Sind ®−îc nu«i ®Ó lÊy s÷a. - C¸c ph−¬ng ph¸p lai kinh tÕ + Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n (gi÷a 2 gièng, hoÆc 2 dßng) S¬ ®å lai nh− sau: C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Con lai F1(AB) Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a mÑ A víi bè B, ký hiÖu F1(AB) sÏ lµ: PF1(AB) = 1/2 aA + 1/2 aB + MA + BB + HI + E 81
Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a mÑ B víi bè A ký hiÖu F1(BA) sÏ lµ: PF1(BA) = 1/2 aA + 1/2 aB + BA + MB + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B MA, MB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh mÑ cña gièng A, B BA, BB : ¶nh h−ëng ngo¹i c¶nh bè cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng, dßng t¹o ®−îc con lai F1 mµ t¹i mçi locut ®Òu cã 2 gen cña 2 gièng, dßng kh¸c nhau, do ®ã −u thÕ lai c¸ thÓ lµ 100%. Lai kinh tÕ ®¬n gi¶n hiÖn ®ang ®−îc øng dông réng r·i ë hÇu hÕt c¸c loµi vËt nu«i ë n−íc ta. Ng−êi ta th−êng dïng con ®ùc thuéc c¸c gièng nhËp néi lai víi c¸i thuéc c¸c gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lai lîn ®ùc yorkshire hoÆc Landrace víi lîn c¸i Mãng C¸i, bß ®ùc Holstein vµ bß c¸i Lai Sind, gµ trèng Rhode vµ gµ m¸i Ri, vÞt ®ùc Anh §µo víi vÞt c¸i Cá. Chóng ta còng thùc hiÖn viÖc lai gi÷a c¸c dßng nh−: gµ trèng Leghorn dßng BVX víi gµ m¸i Leghorn dßng BVY... Nh×n chung, c¸c con lai ®Òu cã n¨ng suÊt cao, kh¶ n¨ng chèng bÖnh tèt vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ râ rÖt cho s¶n xuÊt ch¨n nu«i. + Lai kinh tÕ phøc t¹p (gi÷a 3, 4 gièng, hoÆc 3, 4 dßng) S¬ ®å lai 3 gièng nh− sau: C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B C¸i lai §ùc F1(AB) Gièng, dßng C Con lai F1(AB)C T−¬ng tù nh− ®èi víi lai gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng F1(AB)C sÏ lµ: PF1(AB)C = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/2aC + BC + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB, aC : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B, C BC : ¶nh h−ëng cña bè gièng C 82
E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Nh− vËy so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai gi÷a 3 gièng hoÆc dßng do sö dông mÑ lai (hoÆc bè lai) nªn con lai F1(AB)C ngoµi −u thÕ lai c¸ thÓ ra cßn cã −u thÕ lai cña mÑ (hoÆc bè). Trong ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta hiÖn nay, chóng ta ®ang sö dông mét sè c«ng thøc lai "3 m¸u". ë c¸c tØnh phÝa B¾c, dïng n¸i lai F1 (bè Yorkshire, mÑ Mãng C¸i) phèi gièng víi ®ùc Landrace hoÆc dïng n¸i lai F1 (bè ®ùc Landrace, mÑ Mãng C¸i) phèi gièng víi ®ùc Yorkshire, c¸c c«ng thøc nµy ®−îc gäi lµ lai "3 m¸u, 75% m¸u ngo¹i". ë c¸c tØnh phÝa Nam, dïng n¸i lai F1 gi÷a Yorkshire vµ Landrace phèi gièng víi ®ùc Duroc hoÆc PiÐtrain... §èi víi ph−¬ng h−íng c¶i t¹o ®µn bß vµng ViÖt Nam, b−íc khëi ®Çu lµ lai gi÷a bß ®ùc Sind hoÆc Sahiwal víi bß c¸i vµng ®−îc gäi lµ "Sind ho¸". Trong b−íc tiÕp theo cã thÓ sö dông bß c¸i ®· ®−îc "Sind ho¸" theo 2 h−íng: lai víi bß ®ùc h−íng s÷a (Holstein) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy s÷a, hoÆc lai víi bß ®ùc h−íng thÞt (Charolaire, Brahman...) nh»m t¹o con lai nu«i lÊy thÞt. S¬ ®å lai 4 gièng nh− sau: C¸i §ùc C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng C Gièng, dßng D C¸i lai §ùc lai F1(AB) F1(CD) Con lai F1(AB)(CD) Gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F1(AB)(CD) sÏ lµ: PF1(AB)(CD) = 1/4 aA + 1/4 aB + 1/4aC + 1/4aD + HB + HM + HI + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai cña con lai HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) HB : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB, aC, aD : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B, C, D E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Nh− vËy, trong lai 4 gièng hoÆc dßng, do c¶ bè vµ mÑ ®Òu lµ con lai nªn con lai F1(AB)(CD) cã ®−îc −u thÕ lai c¸ thÓ, −u thÕ lai cña mÑ vµ −u thÕ lai cña bè. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®−îc lai 4 gièng, dßng ng−êi ta ph¶i cã ®ñ 4 dßng gièng ®¶m b¶o 83
®−îc yªu cÇu cho viÖc lai gièng. §iÒu nµy kh«ng ph¶i dÔ dµng ®èi víi bÊt cø ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt nµo. HiÖn nay trong s¶n xuÊt gµ c«ng nghiÖp, chóng ta th−êng sö dông s¬ ®å lai 4 gièng hoÆc dßng nµy. §Ó s¶n xuÊt gµ thÞt Hybro, lai gµ trèng dßng A víi gµ m¸i dßng V1 t¹o trèng lai AV1, lai gµ trèng dßng V3 víi gµ m¸i dßng V5 t¹o m¸i lai V35, lai trèng AV1 víi m¸i V35 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm AV135. T−¬ng tù nh− vËy, ®Ó s¶n xuÊt gµ thÞt BE88, lai gµ trèng dßng B1 víi gµ m¸i dßng E1 t¹o trèng lai BE11, lai gµ trèng dßng B4 víi gµ m¸i dßng E3 t¹o m¸i lai BE43, lai trèng BE11 víi m¸i BE43 t¹o gµ thÞt lai th−¬ng phÈm BE1143. + Ph¶n giao TiÕp theo lai kinh tÕ ®¬n gi¶n, ng−êi ta cã thÓ sö dông con lai phèi gièng víi mét trong 2 gièng gèc khëi ®Çu, c¸ch lai nµy gäi lµ ph¶n giao (back cross). S¬ ®å lai ph¶n giao nh− sau: C¸i §ùc C¸i §ùc Gièng, dßng A Gièng, dßng B Gièng, dßng A Gièng, dßng B C¸i lai §ùc §ùc lai C¸i F1(AB) Gièng, dßng F1(AB) Gièng, dßng A (hoÆc B) A (hoÆc B) Con lai Con lai F2(AB)A hoÆc F2(AB)B F2(AB)A hoÆc F2(AB)B Trong tr−êng hîp sö dông c¸i lai F1(AB) phèi gièng víi ®ùc A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ: PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HM + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai c¸ thÓ (chØ cßn 50%) HM : −u thÕ lai cña mÑ (do mÑ lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh Trong tr−êng hîp sö dông ®ùc lai F1(AB) phèi gièng víi c¸i A, gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña con lai F2(AB)A sÏ lµ: PF2(AB)A = 3/4 aA + 1/4 aB + 1/2HI + HB + E trong ®ã, HI : −u thÕ lai c¸ thÓ (chØ cßn 50%) 84
HB : −u thÕ lai cña bè (do bè lµ con lai F1) aA, aB : gi¸ trÞ céng gép cña gièng A, B E : ¶nh h−ëng cña ngo¹i c¶nh T¹i mçi locut cña con lai ®Òu cã 1 gen thuéc 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu, khi phèi gièng víi 1 trong 2 gièng, dßng khëi ®Çu ®ã, thÕ hÖ F2 sÏ chØ cã 50% sè gen t¹i c¸c locut lµ thuéc 2 gièng, dßng kh¸c nhau. V× vËy, −u thÕ lai c¸ thÓ cña F2 chØ b»ng 1/2 −u thÕ lai cña F1. Tuy nhiªn, do −u thÕ lai cña mÑ quan träng h¬n −u thÕ lai cña bè nªn trong ph¶n giao, ng−êi ta th−êng sö dông con c¸i lµ con lai. Trong ch¨n nu«i lîn ë mét sè tØnh phÝa B¾c n−íc ta hiÖn nay, nhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· dïng ®ùc yorkshire tiÕp tôc phèi gièng víi n¸i lai cã bè lµ yorkshire, mÑ lµ Mãng C¸i t¹o nªn con lai F2 cã 75% "m¸u ngo¹i". ViÖc dïng ®ùc lai F1 gi÷a yorkshire (hoÆc Landrace) vµ Mãng C¸i phèi gièng víi n¸i Mãng C¸i cho con lai F2 cã 75% "m¸u néi" ®· bÞ cÊm sö dông. 2.4.2. Lai lu©n chuyÓn - Kh¸i niÖm Lai lu©n chuyÓn lµ b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña lai kinh tÕ, trong ®ã sau mçi ®êi lai ng−êi ta l¹i thay ®æi ®ùc gièng cña c¸c gièng ®· ®−îc sö dông. - C¸c ph−¬ng ph¸p lai lu©n chuyÓn Còng nh− lai kinh tÕ, lai lu©n chuyÓn cã c¸c ph−¬ng ph¸p lai gi÷a 2 gièng, 3 gièng vµ 4 gièng. S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 2 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (A) C¸i lai F2 (AB)A §ùc (B) C¸i lai F3 (ABA)B §ùc (A) ... . . . C¸i lai F4 (ABAB)A ... 85
S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 3 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (C) C¸i lai F1 (AB)C §ùc (A) C¸i lai F2 (ABC)A §ùc (B) ... . . . C¸i lai F3 (ABCA)B ... S¬ ®å lai lu©n chuyÓn 4 gièng: C¸i (A) §ùc (B) C¸i lai F1 (AB) §ùc (C) C¸i lai F1 (AB)C §ùc (D) C¸i lai F1 (ABC)D §ùc (A) ... . . . C¸i lai F2 (ABCD)A . . . ¦u ®iÓm næi bËt cña lai lu©n chuyÓn lµ trong qu¸ tr×nh lai ®· t¹o ®−îc ®µn c¸i gièng ®Ó tù thay thÕ, chØ cÇn nhËp ®ùc gièng (hoÆc tinh dÞch) tõ bªn ngoµi, kh«ng cÇn ph¶i tiÕp tôc gi÷ c¸c gièng, dßng thuÇn ban ®Çu nh− trong lai kinh tÕ. 86
Mét −u ®iÓm quan träng cña lai lu©n chuyÓn lµ qua c¸c ®êi lai vÉn cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Cã thÓ theo dâi tû lÖ thµnh phÇn c¸c gièng hoÆc dßng vµ −u thÕ lai qua c¸c ®êi lai cña lai lu©n chuyÓn 2 vµ 3 gièng trong b¶ng 3.3. B¶ng 3.3. Thµnh phÇn c¸c gièng (hoÆc dßng) vµ −u thÕ lai (H) qua c¸c ®êi lai lu©n chuyÓn C¸c Lai lu©n chuyÓn 2 gièng A vµ B Lai lu©n chuyÓn 3 gièng A, B vµ C thÕ hÖ lai Con lai A B H Con lai A B C H 1 (AB) 1/2 1/2 1 (AB) 1/2 1/2 0 1 2 (AB)A 3/4 1/4 1/2 (AB)C 1/4 1/4 1/2 1 3 (ABA)B 3/8 5/8 3/4 (ABC)A 5/8 1/8 1/4 3/4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... t (c©n b»ng) 1/3 2/3 2/3 2/7 4/7 1/7 6/7 t+1 2/3 1/3 2/3 1/7 2/7 4/7 6/7 t+2 1/3 2/3 2/3 4/7 1/7 2/7` 6/7 Nh− vËy, lai lu©n chuyÓn gi÷a 2 gièng hoÆc dßng cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë møc ®é 1/2 so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai lu©n chuyÓn gi÷a 3 gièng hoÆc dßng cã thÓ duy tr× ®−îc −u thÕ lai ë møc ®é 6/7 so víi lai ®¬n gi¶n gi÷a 2 gièng hoÆc dßng, lai lu©n chuyÓn gi÷a 3 gièng hoÆc dßng. 2.4.3. Lai c¶i tiÕn Lai c¶i tiÕn ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n ®· ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, song cßn mét vµi nh−îc ®iÓm cÇn ®−îc c¶i tiÕn. Ch¼ng h¹n, mét gièng lîn cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng thÞt tèt, thÝch øng víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ®Þa ph−¬ng, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n l¹i kÐm, cÇn hoµn thiÖn tÝnh tr¹ng nµy b»ng ph¸p ph¸p lai c¶i tiÕn. §Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i tiÕn, ng−êi ta lai gièng ban ®Çu nµy víi mét gièng cã −u ®iÓm næi bËt vÒ tÝnh tr¹ng cÇn ®−îc c¶i tiÕn. C¸c thÕ hÖ tiÕp theo ®−îc phèi gièng trë l¹i víi chÝnh gièng ban ®Çu. Trªn c¬ së lai trë ng−îc vµ chän läc qua c¸c thÕ hÖ lai, nh−îc ®iÓm cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc. Khi ®· ®¹t ®−îc mong muèn ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho c¸c con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm cña gièng võa míi ®−îc hoµn thiÖn. VÝ dô, lîn PiÐtrain lµ gièng sinh tr−ëng nhanh, tû lÖ n¹c cao nh−ng mang gen r. NÕu gen nµy ë thÓ ®ång hîp (rr) con vËt sÏ mÉn c¶m víi stress vËn chuyÓn, chÊt l−îng thÞt kÐm. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, Tr−êng §¹i häc LiÌge (V−¬ng quèc BØ) ®· thùc hiÖn lai c¶i tiÕn lîn PiÐtrain b»ng c¸ch cho lai víi lîn Large White, sau ®ã liªn tiÕp qua 87
16 thÕ hÖ con lai ®−îc lai trë ng−îc víi lîn PiÐtrain, cuèi cïng ®· t¹o ®−îc dßng lîn ReHal (kh¸ng halothal) kh«ng bÞ mÉn c¶m víi stress vËn chuyÓn, c¶i tiÕn ®−îc chÊt l−îng thÞt. S¬ ®å lai c¶i tiÕn nh− sau: C¸i (A) §ùc (B) C¸i F1 (1/2A) §ùc (A) C¸i F2 (3/4A) §ùc (A) C¸i lai F3 (7/8A) §ùc lai F3 (7/8A) Tù giao ë F3 2.4.4. Lai c¶i t¹o Lai c¶i t¹o ®−îc sö dông trong tr−êng hîp mét gièng vÒ c¬ b¶n kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu, cã nhiÒu ®Æc ®iÓm xÊu cÇn ®−îc c¶i t¹o. Ch¼ng h¹n, mét gièng ®Þa ph−¬ng n¨ng suÊt thÊp, chÊt l−îng s¶n phÈm kÐm, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp... cÇn kh¾c phôc c¸c nh−îc ®iÓm nµy. §Ó thùc hiÖn viÖc lai c¶i t¹o, ng−êi ta ph¶i lai gièng xÊu nµy víi mét gièng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng s¶n phÈm tèt, gäi lµ gièng cao s¶n. Trong c¸c thÕ hÖ tiÕp theo, tiÕp tôc cho con lai phèi gièng trë l¹i víi gièng cao s¶n. C¸c ®Æc ®iÓm xÊu cña gièng ban ®Çu dÇn dÇn ®−îc kh¾c phôc b»ng c¸ch chän läc qua c¸c thÕ hÖ lai. Khi ®· ®¹t ®−îc yªu cÇu ë mét thÕ hÖ lai nhÊt ®Þnh (th−êng lµ F3), ng−êi ta cho c¸c con vËt trong cïng thÕ hÖ nµy phèi gièng víi nhau (tù giao) ®Ó cè ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm tèt cña gièng. S¬ ®å lai c¶i t¹o nh− sau: 88