Giáo trình Tâm lý học Tiểu học: Phần 1 - GS.TS Bùi Văn Huệ

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:125

Thêm vào BST

Báo xấu

1.430
lượt xem 218
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn Giáo trình Tâm lý học Tiểu học gồm 8 chương trình bày về tâm lý, hoạt động - giao tiếp - nhân cách, lý luận về sự phát triển tâm lý ở trẻ em, những tiền đề của sự phát triển tâm lý học sinh tiểu học, đặc điểm tâm lý học sinh tiểu học, các hoạt động của học sinh tiểu học, một số vấn đề tâm lý học dạy học và giáo dục tiểu học, một số vấn đề về nhân cách giáo viên tiểu học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Tâm lý học Tiểu học: Phần 1 - GS.TS Bùi Văn Huệ

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa gs.ts bïi v¨n huÖ gi¸o tr×nh t©m lÝ häc tiÓu häc huÕ – 2007 1
môc lôc Lêi nãi ®Çu...................................................................................................................................... 6 Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ....................................................................................... 7 I. §èi t−îng cña t©m lý häc .................................................................................................... 7 II. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý .............................................................................. 9 III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ..................................................................................... 10 IV. VÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc ..................................................................................... 14 V. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................ 16 C©u hái.................................................................................................................................... 21 Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch........................................................................... 22 I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................... 22 II. Giao tiÕp ............................................................................................................................ 26 III. Nh©n c¸ch ........................................................................................................................ 31 C©u hái.................................................................................................................................... 40 Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ................................................................. 41 I. TrÎ em thêi ®¹i ngµy nay................................................................................................... 41 II. Mét sè quan niÖm sai lÇm vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em............................................. 44 III. Nguyªn lý ph¸t triÓn t©m lý trÎ em................................................................................ 46 IV. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh ...................................................................... 47 V. Ho¹t ®éng chñ ®¹o vµ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ........................................................ 51 C©u hái.................................................................................................................................... 53 Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc.................................. 54 I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ......................................................................... 54 II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i.......................................................................... 58 III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................................ 60 C©u hái.................................................................................................................................... 63 Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ......................................................................... 64 I. §Æc ®iÓm cña c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc............................................................................. 64 II. §Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña häc sinh tiÓu häc ..................................................................... 70 2
C©u hái.................................................................................................................................... 77 Ch−¬ng VI: C¸c ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 78 I. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc ................................................................................ 78 II. C¸c d¹ng ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................ 86 C©u hái.................................................................................................................................... 89 Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc tiÓu häc............................... 90 I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ...................................................... 90 II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm.................................................................................................. 91 III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ........................................................................................................ 96 IV. Nh÷ng yªu cÇu t©m lý - s− ph¹m ®èi víi viÖc h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen cho häc sinh tiÓu häc .................................................................................................. 104 V. Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc ............................................................. 107 C©u hái.................................................................................................................................. 115 Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n c¸ch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ................................... 116 I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 116 II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña gi¸o viªn tiÓu häc ..................................... 118 II. Ph©n tÝch phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.................................. 120 IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt n¨ng lùc cña ng−êi thÇy gi¸o .............................. 125 C©u hái.................................................................................................................................. 125 H−íng dÉn häc m«n t©m lý häc tiÓu häc ................................................................................. 126 PhÇn I. Më ®Çu .......................................................................................................................... 126 PhÇn II. H−íng dÉn häc theo tõng ch−¬ng.............................................................................. 128 Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ................................................................................... 128 I. T©m lý häc nghiªn cøu c¸i g×?......................................................................................... 128 II. §Æc ®iÓm cña hiÖn t−îng t©m lý .................................................................................... 128 III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ................................................................................... 128 IV. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµo?...................... 128 Tµi liÖu tham kh¶o thªm ..................................................................................................... 129 Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch......................................................................... 130 I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................. 130 3
II. Lý thuyÕt ho¹t ®éng trong gi¸o dôc.............................................................................. 130 III. Kh¸i niÖm giao tiÕp vµ vai trß cña giao tiÕp ............................................................... 131 III. Kh¸i niÖm nh©n c¸ch vµ cÊu tróc nh©n c¸ch.............................................................. 132 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 134 Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ............................................................... 134 I. C¸c quan niÖm vÒ trÎ em ................................................................................................. 134 II. Nguyªn lý c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ....................................................... 135 III. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ ...................................................................... 135 IV. Ho¹t ®éng vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em ............................................................ 136 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 138 Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc................................ 139 I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ....................................................................... 139 II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i........................................................................ 140 III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý ë häc sinh tiÓu häc ....................................................... 140 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 141 Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc ......................................................... 142 I. §Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 142 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 143 Ch−¬ng VI: C¸c ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc................................................................... 144 I. Lý thuyÕt vÒ ho¹t ®éng häc trong t©m lý häc s− ph¹m................................................. 144 II. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc............................................................................. 144 III. Mét sè ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................. 146 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 147 Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc ................................................. 148 I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ......................................................... 148 II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm................................................................................................ 148 III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ...................................................................................................... 148 IV. VÊn ®Ò h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen....................................................... 150 V. Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc.................................................................. 151 4
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 153 Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n c¸ch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc .................................... 154 I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 154 II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña ng−êi gi¸o viªn ......................................... 154 III. Ph©n tÝch nh÷ng n¨ng lùc c¬ b¶n vµ c¸c phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.. 155 IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn ......................... 156 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 157 PhÇn III. Gîi ý tr¶ lêi mét sè c©u hái ...................................................................................... 158 PhÇn IV. Gîi ý c¸ch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý häc vµ s¬ ®å t×m hiÓu mét sè ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ................................................................................................... 162 I. C¸ch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý......................................................................... 162 II. Giíi thiÖu mét sè s¬ ®å t×m hiÓu ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc .......................... 165 PhÇn V. 50 ®Ò dµnh cho c¸c b¹n häc viªn tù kiÓm tra kiÕn thøc sau khi häc xong m«n “T©m lý häc tiÓu häc” ................................................................................................................................ 167 Gîi ý tr¶ lêi................................................................................................................................. 174 5
lêi nãi ®Çu Gi¸o tr×nh T©m lý häc tiÓu häc ®−îc biªn so¹n theo ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cö nh©n gi¸o dôc häc tiÓu häc hÖ t¹i chøc, tõ xa. Gi¸o tr×nh nµy trËp trung tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña t©m lý häc ®¹i c−¬ng, t©m lý häc s− ph¹m vµ t©m lý løa tuæi häc sinh tiÓu häc theo ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ho¹t ®éng – nh©n c¸ch, ®ång thêi cè g¾ng qu¸n triÖt tÝnh khoa häc, hiÖn ®¹i vµ d©n téc còng nh− chó ý thÝch ®¸ng ®Õn tÝnh nghiÖp vô s− ph¹m, kÕt hîp lý luËn víi thùc hµnh. §©y lµ tµi liÖu dµnh cho hÖ ®µo t¹o kh«ng chÝnh quy nªn ngoµi 08 ch−¬ng, cuèn gi¸o tr×nh cßn cã phÇn h−íng dÉn c¸c b¹n häc viªn häc m«n T©m lý häc tiÓu häc. Trong phÇn nµy, t¸c gi¶ ®· ®−a ra nh÷ng gîi ý ®Ó c¸c b¹n häc viªn häc theo tõng ch−¬ng vµ ®Æc biÖt cã 50 ®Ò vµ ®¸p ¸n ng¾n gän ®Ó ng−êi häc tù kiÓm tra tri thøc sau khi häc xong m«n häc nµy. Chóng t«i hi väng gi¸o tr×nh nµy sÏ gióp cho sinh viªn s− ph¹m hÖ t¹i chøc vµ tõ xa häc tËp cã kÕt qu¶ m«n T©m lý häc tiÓu häc. Gi¸o tr×nh cßn cã thÓ lµm tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn s− ph¹m hÖ chÝnh quy ®µo t¹o gi¸o viªn tiÓu häc vµ c¸c thµy gi¸o, c« gi¸o, häc viªn ë c¸c c¬ së ®µo t¹o, båi d−ìng ngoµi ngµnh s− ph¹m. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¸m ¬n c¸c b¹n ®ång nghiÖp, c¸c b¹n sinh viªn c¸c líp cö nh©n gi¸o dôc häc ( hÖ chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy ) ë mét sè tr−êng §HSP vµ c¸c ®Þa ph−¬ng mµ t¸c gi¶ cã dÞp ®−îc trùc tiÕp gi¶ng d¹y vµ h−íng dÉn häc tËp bé m«n nµy, ®· gãp nhiÒu ý kiÕn quý b¸u ®Ó gi¸o tr×nh ®−îc ra ®êi. Tuy t¸c gi¶ ®· rÊt cè g¾ng nh−ng ch¾c ch¾n gi¸o tr×nh khã cã thÓ tr¸nh khái nh÷ng khiÕm khuyÕt. Mong nhËn ®−îc sù gãp ý kiÕn ®Ó chóng t«i tiÕp tôc hoµn thiÖn trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau. Hµ néi, th¸ng 4 n¨m 2004 6
Ch−¬ng I T©m lý häc lµ mét khoa häc I. §èi t−îng cña t©m lý häc T©m lý häc lµ mét khoa häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý. T©m lý lµ hiÖn t−îng cã thËt. Cã thÓ xÕp c¸c c¶m gi¸c vµ tri gi¸c, biÓu t−îng vµ ý nghÜ, t×nh c¶m vµ nguyÖn väng, nhu cÇu vµ høng thó, tÝnh c¸ch vµ n¨ng lùc, −íc m¬ vµ t−ëng t−îng - vµo ®êi sèng t©m lý con ng−êi. Nh÷ng hiÖn t−îng ®ã v« cïng phøc t¹p vµ cùc kú phong phó, cho ®Õn nay cßn nhiÒu vÊn ®Ò ch−a lý gi¶i ®−îc. T©m lý häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh r»ng n·o lµ c¬ së vËt chÊt, lµ n¬i n¶y sinh, tån t¹i cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý. Nãi c¸ch kh¸c, t©m lý gåm tÊt c¶ c¸c hiÖn t−îng n¶y sinh trong ®Çu ãc con ng−êi g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña hä. Mçi ng−êi ®Òu cã ®êi sèng t©m lý riªng hÕt søc quý gi¸ vµ quan träng. Tuy vËy, ®Ó hiÓu ®−îc nã vµ lµm chñ ®−îc nã thËt kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n. MÆt kh¸c, hiÓu ®−îc t©m lý cña ng−êi kh¸c ®Ó cã c¸ch øng xö ®óng ®¾n, khoa häc l¹i cµng khã h¬n. T©m lý ng−êi gåm nhiÒu lo¹i hiÖn t−îng nh−ng cã thÓ quy thµnh c¸c nhãm sau ®©y: - C¸c qu¸ tr×nh t©m lý: §ã lµ c¶m gi¸c, tri gi¸c, t− duy, t−ëng t−îng. C¸c qu¸ tr×nh t©m lý lµ nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n vÒ mÆt cÊu tróc, ®ång thêi n¨ng ®éng nhÊt. Chóng n¶y sinh do kÕt qu¶ t¸c ®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi chung quanh vµo con ng−êi, hoÆc do kÝch thÝch thÇn kinh tõ c¬ quan néi t¹ng. Mçi ho¹t ®éng t©m lý ®Òu h×nh thµnh tõ c¸c qu¸ tr×nh t©m lý kh¸c nhau, liªn kÕt víi nhau mét c¸ch phøc t¹p, th©m nhËp vµo nhau, t¸c ®éng vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Qu¸ tr×nh t©m lý th−êng diÔn ra nhanh, cã khëi ®Çu vµ kÕt thóc, tham gia vµo mçi ho¹t ®éng vµ hµnh ®éng cña con ng−êi. NhËn thøc vÒ thÕ giíi xung quanh cña con ng−êi nãi chung, cña häc sinh tiÓu häc nãi riªng ®Òu phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm, quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh t©m lý. Ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc ®iÓm c¸c qu¸ tr×nh t©m lý cña häc sinh ®Ó tiÕn hµnh d¹y häc vµ gi¸o dôc. - C¸c tr¹ng th¸i t©m lý: Lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm t©m lý cña con ng−êi, diÔn ra trong thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n, ®Æc tr−ng cho khuynh h−íng, tr×nh ®é, ®é linh ho¹t, ®é c©n b»ng cña ho¹t ®éng t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý lµ c¸i nÒn chung cho sù biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh t©m lý vµ c¸c thuéc tÝnh t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý cã rÊt nhiÒu lo¹i vµ mu«n h×nh mu«n vÎ, bao gåm sù chó ý (®i víi qu¸ tr×nh nhËn thøc), sù tin t−ëng hay nghi ngê (®i víi lý trÝ), sù ph©n v©n, hå hëi, b©ng khu©ng, l¹c quan (®i víi t×nh c¶m). C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy tr¹ng th¸i t©m lý tÝch cùc, phï hîp sÏ cã ¶nh h−ëng tèt ®Õn ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc. Ng−îc l¹i, tr¹ng th¸i l¬ ®·ng, do dù, sî h·i khi ®Õn tr−êng cña häc sinh sÏ h¹ thÊp kÕt qu¶ ho¹t ®éng häc cña chóng. H×nh thµnh vµ cñng cè tr¹ng th¸i t©m lý tÝch cùc, ng¨n chÆn vµ kh¾c phôc c¸c tr¹ng th¸i t©m lý tiªu cùc cña häc sinh tiÓu häc lµ nhiÖm vô cña gi¸o viªn tiÓu häc khi tiÕn hµnh d¹y häc vµ gi¸o dôc. 7
- C¸c thuéc tÝnh t©m lý: Tr¹ng th¸i t©m lý cña mçi ng−êi lu«n lu«n thay ®æi. Trong cïng mét ngµy, con ng−êi cã thÓ cã c¸c tr¹ng th¸i t©m lý kh¸c nhau. Cã nh÷ng hiÖn t−¬ng t©m lý tån t¹i rÊt l©u (mét th¸ng, hai th¸ng, mét n¨m, hai n¨m hay l©u h¬n n÷a). Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý t−¬ng ®èi bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh ®ã ®−îc gäi lµ c¸c thuéc tÝnh t©m lý. Nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý trë thµnh phÈm chÊt cña c¸ nh©n nh− tÝnh c¸ch, n¨ng lùc, tÝnh khÝ, phÈm chÊt cña t− duy, ý chÝ, t×nh c¶m, thÕ giíi quan vµ lý t−ëng ®Òu ®−îc xÕp vµo thuéc tÝnh t©m lý. - C¸c hiÖn t−îng t©m lý x∙ héi: Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®· nªu thuéc t©m lý c¸ nh©n. Ngoµi nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®ã, cßn cã nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý chØ n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ béc lé khi con ng−êi ë trong nh÷ng nhãm ng−êi x¸c ®Þnh: trong gia ®×nh, trªn líp häc, n¬i héi hÌ… ë ®©u cã ®êi sèng x· héi, cã quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, ë ®ã xuÊt hiÖn c¸c hiÖn t−îng t©m lý x· héi. Thanh niªn bµn t¸n vÒ c¸c lo¹i mèt thêi trang, c¸c bËc phô huynh bµn vÒ c¸c hiÖn t−îng tiªu cùc vµ c¸c tÖ n¹n x· héi gâ cöa vµo häc ®−êng, gi¸o viªn b×nh luËn vÒ kh«ng khÝ t©m lý trong tËp thÓ gi¸o viªn, vÒ uy tÝn cña ng−êi hiÖu tr−ëng v.v… Nh÷ng hiÖn t−îng kÓ trªn ®Òu lµ nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý x· héi. Nh− vËy, cã thÓ nãi r»ng t©m lý x· héi bao gåm nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý nãi chung cña mét nhãm x· héi cô thÓ n¶y sinh tõ sù t¸c ®éng qua l¹i trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp gi÷a c¸c c¸ nh©n. Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý x· héi chi phèi nhËn thøc, th¸i ®é vµ hµnh vi c¸ nh©n khi ë trong nhãm. C¸c qu¸ tr×nh t©m lý, c¸c tr¹ng th¸i t©m lý, c¸c thuéc tÝnh t©m lý vµ c¸c hiÖn t−îng t©m lý x· héi kh«ng t¸ch rêi nhau. C¸c qu¸ tr×nh t©m lý cung cÊp néi dung cho c¸c tr¹ng th¸i t©m lý. Th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh t©m lý, c¸ nh©n l¹i thu nhËn ®−îc nh÷ng “nguyªn liÖu” ®Ó nhµo nÆn, tæng hîp t¹o nªn c¸c thuéc tÝnh t©m lý. C¸c thuéc tÝnh t©m lý mét mÆt võa thÓ hiÖn, mÆt kh¸c, l¹i t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh, tr¹ng th¸i t©m lý. T©m lý x· héi cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù hiÖn diÖn, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý c¸ nh©n. Bëi lÏ, ë trong nhãm, mçi c¸ nh©n ®Òu t¸c ®éng tíi t©m lý cña c¸ nh©n kh¸c vµ toµn nhãm. Ng−îc l¹i, t©m lý nhãm l¹i ¶nh h−ëng tíi t©m lý mçi thµnh viªn cña nhãm. T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu toµn bé nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý, ý thøc ®−îc n¶y sinh, h×nh thµnh, biÓu hiÖn vµ biÕn ®æi trong mçi c¸ nh©n, mçi nhãm ng−êi vµ c¶ loµi ng−êi. T©m lý häc cã nhiÖm vô t×m ra b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý vµ nh÷ng quy luËt cña chóng ®Ó øng dông vµo trong ®êi sèng. X· héi loµi ng−êi cµng v¨n minh, hµm l−îng trÝ tuÖ trong mçi s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra cµng cao th× gia tèc ph¸t triÓn t©m lý cña thÕ hÖ trÎ cµng ngµy cµng t¨ng m¹nh. Do ®ã, x· héi cµng ph¸t triÓn th× viÖc nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ cña häc sinh nãi riªng còng cµng ph¸t triÓn, c¶ vÒ bÒ réng lÉn chiÒu s©u. Ngµy nay, gÇn nh− mçi ngµnh ho¹t ®éng chñ yÕu trong x· héi ®Òu cã chuyªn ngµnh t©m lý häc g¾n liÒn víi nã, gióp cho c¸c ngµnh ®ã ho¹t ®éng hiÖu qu¶ h¬n. 8
II. ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý 1. T©m lý häc nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý rÊt gÇn gòi víi con ng−êi Tõ ba tuæi, ch¸u bÐ mÉu gi¸o qua thùc tiÔn tiÕp xóc víi ng−êi lín, qua kinh nghiÖm øng xö hµng ngµy ®· biÕt r»ng «ng bµ, bè mÑ, anh chÞ, c« gi¸o, c¸c b¹n… Cã nh÷ng quy t¾c, nh÷ng th¸i ®é, nh÷ng ý muèn mµ em ph¶i tÝnh ®Õn khi ho¹t ®éng nÕu muèn tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña m×nh. Sang tuæi häc sinh tiÓu häc, c¸c em l¹i nhËn thÊy râ ë mçi ng−êi cã nh÷ng quy t¾c, th¸i ®é, së thÝch, thãi quen, quan niÖm riªng æn ®Þnh, ®ßi hái cã c¸ch øng xö kh¸c nhau ®èi víi hä nÕu muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ ®ã. ChÝnh v× thÕ, hiÖn t−îng t©m lý cã ®iÓm kh¸c víi c¸c hiÖn t−îng vËt lý, ho¸ häc, sinh häc mµ con ng−êi th−êng tiÕp xóc. NÕu kh«ng hiÓu c¸c hiÖn t−îng lý, ho¸, sinh, trÎ sÏ bá mÆc kh«ng quan t©m chóng n÷a. Thanh s¾t nÆng, cµnh c©y cã gai, m¶nh kÝnh vì “kh«ng theo ®uæi” em, cßn trong sinh ho¹t hµng ngµy trong líp häc, c¸c em khã cã thÓ “bá mÆc” nh÷ng ng−êi kh¸c nhÊt lµ khi hä cø chñ ®éng ®Õn víi em. V× vËy, ®èi víi con ng−êi, hiÖn t−îng t©m lý lµ “hiÖn thùc”, th−êng trùc rÊt gÇn gòi vµ quen thuéc. Nh−ng chóng l¹i rÊt linh ho¹t, khã ghi nhËn, v« cïng phøc t¹p vµ biÕn ®éng mu«n h×nh mu«n vÎ. Chóng ta thÊy, cã thÓ t¸ch b¹ch cô thÓ vµ kh¸ tØ mØ, chÝnh x¸c mét c¬ cÊu m¸y mãc b×nh th−êng, nh−ng víi hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng ë ng−êi kh¸c hoÆc cña b¶n th©n th× ®iÒu ®ã khã thùc hiÖn h¬n nhiÒu, tùa hå nh− “mét m×nh m×nh biÕt, mét m×nh m×nh hay”. Bªn c¹nh ®ã, trong nh÷ng hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng nhÊt còng cã v« sè c¸c yÕu tè quyÖn lÉn vµo nhau, ®ång thêi chóng l¹i lu«n lu«n biÕn ®éng, chuyÓn ho¸ lÉn nhau nªn cùc kú phøc t¹p. §Æc ®iÓm ®ã cña hiÖn t−îng t©m lý t¹o nªn nÐt ®Æc tr−ng cña khoa häc t©m lý: T©m lý häc nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng võa gÇn gòi, lý thó võa rÊt phøc t¹p, khã kh¨n. 2. T©m lý häc lµ mét khoa häc trung gian n»m gi÷a khoa häc x· héi - nh©n v¨n vµ khoa häc tù nhiªn Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý - ®èi t−îng cña t©m lý häc – hiÖn diÖn c¶ trong thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi x· héi. Mét bé phËn cña thÕ giíi tù nhiªn - c¬ thÓ vµ n·o bé ng−êi vµ ho¹t ®éng cña chóng, cïng víi mét bé phËn cña thÕ giíi x· héi - t− duy, ý thøc cña con ng−êi - kÕt hîp h÷u c¬ s¶n sinh ra t©m lý ng−êi. T©m lý ng−êi lµ b«ng hoa t−¬i ®Ñp n¶y në trªn m¶nh ®Êt “tù nhiªn” vµ “x· héi”. Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý cô thÓ chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, cña chÕ ®é chÝnh trÞ x· héi, c¸c yÕu tè v¨n ho¸, x· héi kh¸c. Chóng t¸c ®éng ®Õn con ng−êi th«ng qua gi¸o dôc vµ qua c¸c con ®−êng kh¸c. MÆt kh¸c, nh÷ng quy luËt x· héi - lÞch sö ®ã l¹i t¸c ®éng vµo tæ chøc vËt chÊt cao nhÊt, tinh vi nhÊt, cã mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ cã nh÷ng quy luËt ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh lµ bé n·o. Vµ nh÷ng quy luËt lÞch sö x· héi chØ ®−îc ph¶n ¸nh vµo t©m lý trªn c¬ së nh÷ng quy luËt tù nhiªn. Nãi c¸ch kh¸c, muèn thÊu hiÓu mét c¸ch chÝnh x¸c, tØ mØ diÔn biÕn cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong con ng−êi, chóng ta cßn cÇn biÕt nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña giíi ®éng vËt, nh÷ng quy luËt cña sinh lý häc ®¹i c−¬ng vµ ®Æc biÖt lµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao. 9
3. T©m lý häc kh«ng nh÷ng lµ m«n häc nghiÖp vô s− ph¹m mµ cßn lµ mét khoa häc c¬ b¶n HiÓu biÕt nhiÒu mÆt vµ chÝnh x¸c vÒ con ng−êi nãi chung vµ häc sinh nãi riªng lµ ®Ó cã thÓ gi¸o dôc con ng−êi mét c¸ch toµn diÖn, khoa häc vµ hiÖu qu¶. V× thÕ, t©m lý häc lµ m«n häc nghiÖp vô cña c¸c tr−êng s− ph¹m. Nh−ng hiÓu con ng−êi còng chÝnh lµ ®Ó hiÓu b¶n th©n, do ®ã con ng−êi cã thÓ tù rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc vµ biÕt c¸ch hîp t¸c víi ng−êi kh¸c tèt h¬n. T©m lý häc tù b¶n th©n nã lµ mét c«ng cô rÊt thÝch hîp ®Ó gi¸o dôc con ng−êi theo nghÜa réng nhÊt - ®Ó lµm c«ng t¸c t− t−ëng.(1) Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khoa häc t©m lý nµy hîp l¹i víi nhau lµm cho t©m lý häc cã tÝnh chÊt cña mét khoa häc c¬ b¶n. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi lµm thµnh mét ph¹m vi hiÓu biÕt vÒ tù nhiªn vµ x· héi; nã cã vai trß lµm c¬ së ®Ó hiÓu cÆn kÏ, s©u s¾c nhiÒu hiÖn t−îng x· héi, còng nh− ®Ó hiÓu chÝnh nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn ®· ®−îc con ng−êi ph¸t hiÖn ra. V× thÕ, nh÷ng hiÓu biÕt do t©m lý häc cung cÊp lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong tri thøc phæ th«ng cña mçi ng−êi. iii. b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý Quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ng−êi tuú thuéc vµo thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn kh¸c nhau tõ x−a ®Õn nay. §©y lµ trËn ®Þa ®Êu tranh gay go gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy t©m, gi÷a phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh. 1. Nh÷ng quan niÖm duy t©m - Quan niÖm duy t©m chñ quan. Nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan cho r»ng thÕ giíi t©m lý ®ãng kÝn trong mçi c¸ thÓ nh− b¶n chÊt vèn cã. §ã lµ hiÖn t−îng “kh«n tõ trong trøng kh«n ra”. T©m lý, ý thøc quyÕt ®Þnh hoµn toµn ho¹t ®éng cña con ng−êi, kh«ng phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn ngoµi. Ngay c¶ thÕ giíi vËt chÊt xung quanh con ng−êi còng chØ lµ “c¶m gi¸c” cña ta chø ch−a h¼n ®· tån t¹i thËt. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan thæi phång vµ tuyÖt ®èi ho¸ thuéc tÝnh tinh thÇn, xem t©m lý nh− mét thÕ giíi riªng biÖt tù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kh«ng phô thuéc vµo thÕ giíi kh¸ch quan còng nh− ®iÒu kiÖn thùc t¹i cña ®êi sèng. Do ®ã, c¸c nhµ t©m lý duy t©m chñ quan cho r»ng chØ cã dïng ph−¬ng ph¸p néi quan míi hiÓu ®−îc t©m lý. Quan niÖm nµy kh«ng mang l¹i g× cho ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nã dÉn tíi sù bÊt lùc, sù hoµi nghi vÒ kh¶ n¨ng nghiªn cøu kh¸ch quan t©m lý ng−êi vµ kh¶ n¨ng chñ ®éng ®iÒu khiÓn h×nh thµnh t©m lý cho mçi ng−êi. - Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan quan niÖm linh hån lµ lùc l−îng siªu nh©n, bÊt diÖt do mét ®Êng tèi cao nµo ®ã ban cho con ng−êi. §ã chÝnh lµ hiÖn t−îng “Cho hay mu«n sù t¹i trêi”, “Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi”. T×m hiÓu lÞch sö triÕt häc vµ t©m lý häc, ®· nhiÒu häc gi¶ cã quan niÖm nh− vËy. Khæng Tö (551 - 479 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng, trêi ®Þnh sè phËn con ng−êi, kh«ng thÓ thay ®æi thø h¹ng ®¼ng cÊp x· héi. Platon (428 - 347 tr−íc c«ng nguyªn) th× ra søc b¶o vÖ quan niÖm “ý niÖm” lµ vÜnh cöu; chóng kh«ng chÕt ®i, kh«ng liªn quan, kh«ng phô thuéc vµo (1) A.A. Xmirnèp. Nh÷ng nhiÖm vô tr−íc m¾t cña t©m lý häc X« viÕt. T¹p chÝ “Nh÷ng vÉn ®Ò t©m lý häc”, sè 6, 1986, tr.4. 10
thêi gian, kh«ng gian; linh hån chØ t¹m thêi tró ngô trong th©n thÓ chóng ta, nã cã thÓ nhËp vµo nh÷ng thÓ x¸c kh¸c. 2. Quan niÖm duy vËt th« s¬ Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ®· cã quan niÖm cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng−êi lµ mét “chÊt” g× ®ã. Ch¼ng h¹n, Democrite (460 - 370 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng t©m hån còng do c¸c nguyªn tè, nguyªn tö t¹o nªn gièng nh− n−íc, löa, kh«ng khÝ. Trong cuèn s¸ch “Bµn vÒ linh hån”, Aristote (384 - 322 tr−íc C«ng nguyªn) ®· m« t¶ thÕ giíi t©m hån cña con ng−êi mét c¸ch cô thÓ, rÊt gÇn gòi víi cuéc sèng thùc. §ã chÝnh lµ nh÷ng c¶m gi¸c kÌm víi c¸c c¶m xóc khi ta nh×n, nghe, sê mã. §ã lµ nh÷ng −íc m¬, ®am mª, suy nghÜ, t−ëng t−îng cña con ng−êi. ¤ng cßn ph©n tÝch t©m hån cña con ng−êi ra c¸c thø bËc: t©m hån dinh d−ìng, t©m hån c¶m thô, t©m hån suy nghÜ. TÊt nhiªn, do h¹n chÕ cña lÞch sö, Aristote ch−a thÓ ph©n tÝch ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý phøc t¹p, ch−a thÓ t×m ra vµ gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc nguån gèc cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý ng−êi. 3. Quan niÖm ph©n t©m häc S. Freud (1856 - 1939) lµ b¸c sÜ t©m thÇn næi tiÕng ng−êi ¸o. ¤ng lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng cho mét tr−êng ph¸i trong t©m lý häc: Ph©n t©m häc. S. Freud cã c«ng trong viÖc ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ë “tÇng s©u”, thÇm kÝn nhÊt cña con ng−êi, ph©n tÝch nã, lý gi¶i nã trong ®êi sèng hµng ngµy, nhÊt lµ hµnh vi cña nh÷ng ng−êi bÖnh. ¤ng coi b¶n n¨ng, nhÊt lµ b¶n n¨ng sinh dôc cña con ng−êi lµ nguån gèc thóc ®Èy hµnh vi con ng−êi. ¤ng cho r»ng cÊu tróc t©m lý cña con ng−êi gåm cã: v« thøc, tiÒn thøc vµ ý thøc. Nh©n c¸ch cña con ng−êi gåm cã c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i. Theo S. Freud, c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i trong con ng−êi lu«n lu«n m©u thuÉn víi nhau vµ c¸i b¶n n¨ng, v« thøc lu«n lu«n bÞ chÌn Ðp, dån nÐn, g©y cho con ng−êi tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng, bÊt m·n, Êm øc, mÆc c¶m téi lçi, lµm cho nh©n c¸ch biÕn d¹ng, sinh ra bÖnh ho¹n. Quan niÖm cña ph©n t©m häc trªn ®©y ®· lan réng vµ ¨n s©u vµo nhiÒu lÜnh vùc khoa häc. Sai lÇm cña c¸c nhµ ph©n t©m lµ tuyÖt ®èi ho¸ b¶n n¨ng, xem nhÑ ý thøc, kh«ng thÊy r»ng nhê ý thøc mµ con ng−êi cã thÓ lµm chñ hµnh vi cña m×nh, lµm chñ x· héi, lµm chñ tù nhiªn. 4. Quan niÖm cña chñ nghÜa hµnh vi Ng−êi khëi x−íng vµ cã c«ng x©y dùng tr−êng ph¸i t©m lý häc hµnh vi lµ nhµ t©m lý häc Mü J. Watson (1878 - 1958). C¸c nhµ t©m lý häc hµnh vi cã nhiÒu ®ãng gãp trong nghiªn cøu t©m lý - hµnh vi ®éng vËt. Hä còng chñ tr−¬ng nghiªn cøu t©m lý ng−êi th«ng qua hµnh vi bªn trong. Hµnh vi ®−îc nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi xem lµ tæng sè nh÷ng cö ®éng bªn ngoµi n¶y sinh ®Ó ®¸p l¹i mét kÝch thÝch nµo ®ã. Toµn bé hµnh vi cña con ng−êi vµ ph¶n øng cña nã ®−îc thÓ hiÖn b»ng c«ng thøc S - R. Chñ nghÜa hµnh vi cho r»ng ngo¹i c¶nh quyÕt ®Þnh hµnh vi, vµ hµnh vi cã thÓ kh¸ch quan ho¸, ®o ®¹c, l−îng ho¸ ®−îc, cßn thÕ giíi t©m lý bªn trong con ng−êi th× s©u kÝn nh− mét hép ®en. Kh«ng nghi ngê g× n÷a, quan niÖm cña J. Watson ®· ®−a l¹i nh÷ng tiÕn bé trong viÖc kh¸ch quan ho¸, quy tr×nh ho¸, kü thuËt ho¸ qu¸ tr×nh d¹y häc, huÊn luyÖn c«ng nh©n, bé ®éi. Tuy nhiªn, xem con ng−êi nh− c¸i m¸y, hay nh− mét thùc thÓ sinh häc trõu t−îng còng lµ 11
mét quan niÖm kh«ng khoa häc. MÆt kh¸c, nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ con ng−êi mét c¸ch m¸y mãc, kh« cøng vµ thùc dông thùc chÊt lµ h¹ thÊp nh©n tÝnh, kh«ng t«n träng con ng−êi víi t− c¸ch lµ mét chñ thÓ ho¹t ®éng tÝch cùc, s¸ng t¹o vµ lµ nh©n c¸ch cô thÓ, sinh ®éng víi thÕ giíi t©m lý cùc kú phong phó cÇn ®−îc quan t©m nghiªn cøu. Mçi mét quan niÖm trªn ®©y ®Òu ra ®êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi lÞch sö nhÊt ®Þnh, ®Òu ph¶n ¸nh nhu cÇu muèn nhËn thøc, lý gi¶i c¸c hiÖn t−îng t©m lý. Tuy vËy, viÖc ph©n tÝch lý gi¶i thÕ giíi t©m lý cña con ng−êi cña c¸c tr−êng ph¸i t©m lý häc nµy cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, ch−a khoa häc. Dù trªn häc thuyÕt cña K. Marx vµ F. Engels, V.I. Lªnin, c¸c nhµ t©m lý häc m¸c-xÝt: L.X. V−gètxki (1896 - 1934), X.L. Rubinstein (1889 - 1979), A.N. Leonchiev (1903 - 1979) ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng trong viÖc t×m hiÓu b¶n chÊt hiÖn t−îng t©m lý ng−êi. 5. Quan niÖm cña t©m lý häc m¸c-xÝt vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý a) T©m lý lµ chøc n¨ng cña n∙o T©m lý lµ thuéc tÝnh cña bé n·o ng−êi ho¹t ®éng b×nh th−êng, biÓu hiÖn ë n¨ng lùc ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi thµnh h×nh ¶nh tinh thÇn bªn trong; “ý thøc t©m lý” lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt cã tæ chøc cao, lµ chøc n¨ng cña khèi vËt chÊt ®Æc biÖt phøc t¹p lµ n·o ng−êi”(1). TÊt c¶ qu¸ tr×nh t©m lý tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p ®Òu xuÊt hiÖn trªn c¬ së ho¹t ®éng cña n·o. C¸c qu¸ tr×nh sinh lý diÔn ra trong n·o ng−êi lµ c¬ së vËt chÊt cña ho¹t ®éng t©m lý, nh−ng kh«ng ®ång nhÊt víi t©m lý. T©m lý häc bao giê còng cã néi dung nhÊt ®Þnh. Nhµ t©m lý häc A.R. Luria cho r»ng “cÇn ph¶i tõ bá mäi c¸ch t×m tßi nh÷ng mÇm mèng ý thøc vµ ý chÝ ë bªn trong n·o, vµ cÇn ph¶i chuyÓn qua c¸ch ph©n tÝch c¸c h×nh th¸i cô thÓ cña c¸c quan hÖ ®· ®−îc h×nh thµnh nªn trong lÞch sö cña con ng−êi vµ m«i tr−êng x· héi. Nh÷ng quan hÖ Êy ®· biÕn con ng−êi thµnh con ng−êi vµ chung nguån gèc thùc sù cña ý thøc ng−êi”(1). TÊt c¶ c¸c h×nh ¶nh t©m lý, kinh nghiÖm sèng cña mçi c¸ nh©n ®Òu tån t¹i trong bé n·o. Nhung kh«ng ph¶i cø cã bé n·o lµ cã t©m lý, kinh nghiÖm. Muèn cã t©m lý ph¶i cã tån t¹i kh¸ch quan t¸c ®éng vµo bé n·o vµ bé n·o ph¶i tiÕp nhËn ®−îc nh÷ng t¸c ®éng Êy. Bé n·o tiÕp nhËn nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi tøc lµ bé n·o ho¹t ®éng. §¬n vÞ ho¹t ®éng cña bé n·o lµ ph¶n x¹. Cã hai lo¹i ph¶n x¹: ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Lo¹i ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn lµ c¬ së sinh lý cña b¶n n¨ng, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn lµ c¬ së sinh lý cña c¸c ho¹t ®éng t©m lý kh¸c. Muèn cã t©m lý nhÊt thiÕt ph¶i cã ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, cã hÖ thèng chøc n¨ng thÇn kinh c¬ ®éng. Nãi c¸ch kh¸c, t©m lý cã b¶n chÊt ph¶n x¹. (1) V.I. Lªnin. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n. NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1960, tr.134. (1) T©m lý häc Liªn X«. NXB Sù thËt, Hµ Néi, tr.179. 12
b) T©m lý ng−êi mang b¶n chÊt x∙ héi - lÞch sö Con ng−êi lµ mét tån t¹i x· héi, tån t¹i lÞch sö, tån t¹i lao ®éng cã lý trÝ vµ t×nh c¶m. Kh¸c víi nh÷ng quan niÖm sinh vËt ho¸ con ng−êi, c¸c nhµ khoa häc cho r»ng b¶n chÊt cña con ng−êi lµ “tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng mèi quan hÖ x· héi”. K. Marx viÕt: “Sù h×nh thµnh n¨m gi¸c quan lµ c«ng viÖc cña toµn bé lÞch sö, toµn thÕ giíi ®· diÔn ra tõ tr−íc ®Õn nay”. Con ng−êi t¸ch ra khái x· héi th× kh«ng thÓ cã ý thøc vµ nh©n c¸ch. C¸i phong phó, c¸i nghÌo nµn, c¸i tèt, c¸i xÊu, c¸i hay, c¸i dë, c¸i thiÖn, c¸i ¸c trong t©m lý con ng−êi ®Òu lµ s¶n phÈm cña cuéc sèng thùc vµ ho¹t ®éng cña con ng−êi trong x· héi. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, loµi ng−êi ®· thu thËp ®−îc v« vµn kinh nghiÖm vÒ tù nhiªn, x· héi, vÒ con ng−êi vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc. Nh÷ng kinh nghiÖm, tri thøc Êy t¹o nªn nÒn v¨n minh cña nh©n lo¹i vµ ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Mçi c¸ thÓ ng−êi lÜnh héi nÒn v¨n minh cña nh©n lo¹i ®Ó t¹o thµnh vèn liÕng cña c¸ nh©n vµ biÕn thµnh t©m lý c¸ nh©n. Nh− vËy lµ, trong t©m lý con ng−êi cã sù thèng nhÊt cña “c¸i chung” vµ “c¸i riªng”. T©m lý ng−êi cã b¶n chÊt x· héi - lÞch sö. V× vËy, khi gi¸o dôc con ng−êi (häc sinh) vµ nghiªn cøu con ng−êi (häc sinh) ph¶i l−u ý ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm cña thêi ®¹i, cña d©n téc, ®Þa ph−¬ng vµ gia c¶nh cña tõng con ng−êi. c) T©m lý mang tÝnh chñ thÓ Ph¶n ¸nh t©m lý kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n chiÕu thô ®éng cña chiÕc g−¬ng soi ®èi víi sù vËt, hiÖn t−îng cña thÕ giíi kh¸ch quan. Ph¶n ¸nh t©m lý lµ sù ph¶n ¸nh c¸c t¸c ®éng bªn ngoµi cña con ng−êi khóc x¹ qua nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn trong cña ng−êi ®ã (th«ng qua kinh nghiÖm, tri thøc, nhu cÇu, kh¸t väng, chÝ h−íng, t− t−ëng…). Ch¼ng h¹n, hai ng−êi cïng xem mét sù vËt, hä ®Òu gi÷ l¹i trong n·o h×nh ¶nh cña sù vËt ®ã. Hai h×nh ¶nh vÒ mét sù vËt ë trong hai bé n·o sÏ cã nh÷ng nÐt kh¸c nhau. Do ®ã míi cã hiÖn t−îng “ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê”. Nh− vËy, trong t©m lý con ng−êi cã c¸i riªng nªn chóng ta ph¶i nghiªn cøu, t×m hiÓu c¸i riªng cña tõng con ng−êi bªn c¹nh c¸i chung cña x· héi, d©n téc, ®Þa ph−¬ng, løa tuæi cña con ng−êi ®ã. Vµ còng chÝnh v× cËy, trong d¹y häc vµ gi¸o dôc, trong c«ng t¸c vµ giao tiÕp víi con ng−êi, nhÊt thiÕt ph¶i cã c¸ch ®èi xö riªng cho phï hîp víi t©m lý c¸ nh©n, nh»m ph¸t huy b¶n s¾c riªng cña mçi con ng−êi. B»ng kinh nghiÖm riªng, c¸c thÇy c« gi¸o dÔ dµng nhËn thÊy häc sinh cña m×nh kh«ng gièng nhau vÒ nhËn thøc, tÝnh t×nh, ý chÝ, høng thó. §iÒu ®ã nãi lªn t©m lý cña häc sinh nãi chung vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt. ChÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy t¹o nªn cho mçi em cã c¸ tÝnh riªng, b¶n s¾c riªng. Tãm l¹i, t©m lý ng−êi lµ hiÖn t−îng tinh thÇn do thùc t¹i kh¸ch quan t¸c ®éng vµo gi¸c quan vµ n·o mét ng−êi cô thÓ, ®−îc ng−êi ®ã t¹o ra h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt x· héi - lÞch sö, ®ång thêi mang mµu s¾c cña b¶n th©n vµ thùc t¹i Êy trong vá n·o, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng ho¹t ®éng. V× vËy, khi ph©n tÝch néi dung t©m lý ng−êi vµ nguån gèc cña nã, cÇn xem xÐt c¸c quan hÖ: con ng−êi vµ thÕ giíi tù nhiªn; con ng−êi vµ c¸c vËt thÓ do con ng−êi lµm ra; con ng−êi vµ x· héi; con ng−êi vµ chÝnh b¶n th©n nã. 13
iv. vÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc 1. VÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng c¸c khoa häc ViÖc nghiªn cøu con ng−êi ngµy nay ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu phèi hîp, trong ®ã mçi m«n khoa häc hay mçi nhãm bé m«n khoa häc sÏ nghiªn cøu vÒ mét mÆt nµo ®ã cña con ng−êi. Trong nh÷ng m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ con ng−êi, t©m lý häc (hay nãi chÝnh x¸c h¬n, hÖ thèng c¸c ngµnh t©m lý häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý con ng−êi) chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt, gióp chóng ta kh¸m ph¸ ra c¸i thÕ giíi t©m hån kú diÖu cña con ng−êi. T©m lý häc cã quan hÖ víi nhiÒu khoa häc, ®Æc biÖt nã cã quan hÖ mËt thiÕt víi triÕt häc, sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao vµ gi¸o dôc häc. a) T©m lý häc vµ triÕt häc T©m lý häc hiÖn ®¹i lÊy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö lµm c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn. §−¬ng nhiªn, chóng ta kh«ng phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng nhµ t©m lý häc ph−¬ng T©y (J. Piaget, G. Brun, Thorndike…), nh−ng kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn nh÷ng thµnh tùu cña c¸c nhµ t©m lý häc X« viÕt. Ngµy nay, viÖc vËn dông triÕt häc M¸c - Lªnin lµm vò khÝ ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó ®Èy nhanh sù ph¸t triÓn t©m lý häc cã mét ý nghÜa to lín. Nh÷ng luËn ®iÓm cña triÕt häc M¸c - Lªnin ®· chØ ®¹o cho t©m lý häc mét ph−¬ng h−íng chung ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña khoa häc t©m lý. Ch¼ng h¹n, nh÷ng t− t−ëng cña K. Marx vµ F. Engels trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn “B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844”, “C¸c luËn c−¬ng vÒ Ph¬ B¸ch”; “HÖ t− t−ëng §øc”, “PhÐp biÖn chøng cña tù nhiªn”, còng nh− nh÷ng t− t−ëng cña V.I. Lªnin ®· t¹o ra cho t©m lý häc m¸c-xÝt mét nÒn t¶ng lý luËn khoa häc v÷ng ch¾c khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lý luËn vÒ nhËn thøc, nh©n c¸ch. Nhê vËn dông mét c¸ch s¸ng t¹o nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh ®iÓn vÒ b¶n chÊt x· héi, b¶n chÊt ho¹t ®éng cña con ng−êi, X.L. Rubinstein - nhµ t©m lý häc X« viÕt xuÊt s¾c ®· nªu lªn mét luËn ®iÓm cã tÝnh chÊt nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn: Sù thèng nhÊt gi÷a ý thøc vµ ho¹t ®éng. LuËn ®iÓm næi tiÕng nµy ®· ®−îc c¸c nhµ t©m lý häc cã tªn tuæi nh− A.N. Leonchiev; B.G. Ananhiep; B.M. Cheplov cô thÓ ho¸ trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cô thÓ. Ng−îc l¹i, t©m lý häc ®ãng gãp cho triÕt häc nhiÒu thµnh tùu quan träng gãp phÇn lµm cho triÕt häc trë nªn phong phó. V.I. Lªnin ®· chØ ra r»ng muèn x©y dùng vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng, cÇn ph¶i dùa vµo “LÞch sö ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em” vµ vµo lÞch sö ph¸t triÓn t©m lý ®éng vËt. b) T©m lý häc vµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao Muèn x©y dùng t©m lý häc thËt sù khoa häc, kh«ng nh÷ng chóng ta ph¶i lÊy triÕt häc M¸c - Lªnin lµm nÒn t¶ng, mµ cßn ph¶i dùa vµo nh÷ng luËn ®iÓm cña häc thuyÕt Pavlov vÒ ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao. §óng nh− Bªlinxki (nhµ duy vËt Nga næi tiÕng) ®· nhËn xÐt: t©m lý häc mµ kh«ng dùa vµo sinh lý th× còng gièng nh− sinh lý häc kh«ng dùa vµo gi¶i phÉu häc, ®Òu kh«ng cã c¨n cø. 14
Cã thÓ nãi häc thuyÕt ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao lµ c¬ së tù nhiªn cña t©m lý häc. Ng−îc l¹i, nÕu nghiªn cøu sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao cña con ng−êi mµ kh«ng xÐt ®Õn phÇn t©m lý th× sÏ thÊy con ng−êi chØ lµ mét loµi ®éng vËt thuÇn tuý, r¬i vµo thuyÕt sinh vËt ho¸ con ng−êi. c) T©m lý häc vµ gi¸o dôc häc §êi sèng t©m lý cña con ng−êi lµ cùc kú phong phó vµ v« cïng phøc t¹p. T©m lý häc v¹ch ra nh÷ng quy luËt cña sù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý con ng−êi, cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi víi t− c¸ch võa lµ ®èi t−îng, võa lµ chñ thÓ cña gi¸o dôc. V× thÕ, cã thÓ nãi t©m lý häc lµ c¬ së cña gi¸o dôc häc. Ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc vµ gi¸o dôc häc l¹i lµm phong phó thªm cho khoa häc t©m lý bëi sù kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t©m vµ nh÷ng quy luËt h×nh thµnh nªn chóng. Nãi tãm l¹i, do vÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng c¸c khoa häc nh− ®· tr×nh bµy nªn ng−êi häc t©m lý häc ph¶i cã con m¾t quan s¸t tinh tÕ, nh¹y bÐn vµ t©m hån cña c¶ ng−êi lµm c«ng t¸c v¨n häc, nghÖ thuËt lÉn ãc thùc tÕ, sù khÐo lÐo tæ chøc thùc nghiÖm vµ n¨ng lùc kh¸i qu¸t cao c¸c vÊn ®Ò chung nhÊt trong ph¹m vi trõu t−îng cña c¸c nhµ triÕt vµ to¸n häc. 2. ý nghÜa cña t©m lý häc Môc ®Ých gi¸o dôc lµ lµm cho con ng−êi cã c¶ thÓ chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh. Mét trong hai mÆt tinh thÇn hoÆc thÓ chÊt bÞ khuyÕt tËt, trôc trÆc th× con ng−êi sÏ bÞ tæn th−¬ng, ®au èm, bÖnh ho¹n vµ ®iÒu ®ã cã thÓ dÉn ®Õn sù suy tho¸i nghiªm träng. Sù suy tho¸i vÒ t©m hån cã khi lµm cho con ng−êi ®au khæ h¬n, g©y cho x· héi nhiÒu t¸c h¹i h¬n lµ bÖnh tËt vÒ thÓ x¸c. MÆc kh¸c, søc m¹nh tinh thÇn cña con ng−êi cã khi gióp con ng−êi lµm ®−îc nh÷ng viªc phi th−êng. Cã nhiÒu t− liÖu ®Ó kh¼ng ®Þnh, ng−êi ta cßn ch−a hiÓu hÕt vµ ch−a sö dông cã hiÖu qu¶ søc m¹nh t©m lý, ®ång thêi do thiÕu hiÓu biÕt mµ con ng−êi cã thÓ g©y tæn th−¬ng ®Õn thÕ giíi t©m lý v« cïng tinh tÕ, thiªng liªng nµy cña chóng ta, nhÊt lµ ®èi víi trÎ em. T©m lý cã søc m¹nh to lín v× nã cã chøc n¨ng nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan, ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cña chñ thÓ, thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng, ®ång thêi ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi. Ngµy nµy, t©m lý häc ngµy cµng ®−îc vËn dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc, ngµy cµng tham gia trùc tiÕp vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x©y dùng kinh tÕ, ph¸t triÓn v¨n ho¸, s− ph¹m, y tÕ, an ninh quèc phßng. C¸c nh©n tè t©m lý c¸ nh©n, t©m lý nhãm, t©m lý d©n téc… ®ang lµ tiÒm lùc quan träng ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, ph¸t triÓn khoa häc, kü thuËt, gãp phÇn thùc hiÖn chñ tr−¬ng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. T©m lý häc trùc tiÕp phôc vô cho sù nghiÖp gi¸o dôc. Dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña t©m lý häc, c¸c nhµ s− ph¹m x©y dùng ch−¬ng tr×nh, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, gi¸o dôc ë tõng bËc häc. Nhµ gi¸o dôc Nga vÜ ®¹i K.D. Usinxki ®· viÕt: Chóng ta kh«ng nãi víi c¸c nhµ gi¸o dôc lµm thÕ nµy hay thÕ kia, mµ chóng ta h·y nãi nghiªn cøu c¸c quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng vµ hoµn c¶nh mµ anh muèn ®Æt nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý vµo ®ã. T©m lý häc gióp cho ng−êi gi¸o viªn hiÓu râ h¬n t©m lý häc sinh, x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc nh− mét m« h×nh nh©n c¸ch, lùa chän ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc vµ gi¸o dôc häc sinh tiÕp nèi c¸c thÕ hÖ cha anh x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc, lµm cho d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi 15
c«ng b»ng, v¨n minh. MÆt kh¸c, t©m lý häc cßn gióp cho mçi gi¸o viªn tiÕp tôc hoµn thiÖn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc s− ph¹m, tæ chøc vµ qu¶n lý gi¸o dôc mét c¸ch khoa häc. Mçi gi¸o viªn h·y nghiªn cøu t©m lý häc ®Ó vâ trang cho m×nh mét c¸ch nh×n vµ ®¸nh gi¸ vÒ vai trß cña con ng−êi, t©m lý con ng−êi vµ c¸ch gi¸o dôc phï hîp víi løa tuæi, hoµn c¶nh cô thÓ. v. nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc 1. Nh÷ng yªu cÇu cña c«ng t¸c nghiªn cøu a) Ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan BÊt cø ai ®· ®äc nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Sechenov ®Òu nhËn thÊy r»ng cuéc ®Êu tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt. §èi víi «ng, nh÷ng tËp hîp tõ “Th¸i ®é kh¸ch quan ®èi víi c¸c sù kiÖn”, “Th¸i ®é khoa häc ®èi víi c¸c sù kiÖn” hoµn toµn ®ång nghÜa. Pavlov tr−íc sau nh− mét rÊt nhiÖt thµnh ®Êu tranh nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch quan ho¹t ®éng t©m lý. Nghiªn cøu kh¸ch quan c¸c hiÖn t−îng t©m lý lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c. §Êu tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc lµ ®Êu tranh ®Ó x©y dùng nÒn t©m lý häc m¸c - xÝt. CÇn ph¶i hiÓu thuËt ng÷ “kh¸ch quan” ®èi lËp víi thuËt ng÷ “chñ quan”, cßn ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan lµ ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn nhËn thøc ®−îc c¸c ch©n lý kh¸ch quan. C¸c quy luËt kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý thøc vµ ý chÝ cña con ng−êi. Do ®ã, t©m lý cã nhiÖm vô ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt t©m lý kh«ng phô thuéc vµo c¸i chñ quan cña ng−êi nghiªn cøu vµ nÕu lµm ®−îc nh− vËy t©m lý häc sÏ h−íng dÉn con ng−êi lµm viÖc ®óng h¬n, hiÖu qu¶ h¬n vµ gióp con ng−êi nghØ ng¬i, suy nghÜ vµ ho¹t ®éng mét c¸ch khoa häc. Nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch quan tr−íc hÕt lµ ph¶i nghiªn cøu chÝnh b¶n th©n hiÖn t−îng hay sù vËt. Yªu cÇu cña tÝnh kh¸ch quan chÆt chÏ còng ®−îc hoµn toµn qu¸n triÖt trong nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ t©m lý häc tiÓu häc ph¶i ®−îc v¹ch ra nh÷ng ®Æc ®iÓm, quy luËt t©m lý cña häc sinh tiÓu häc. Khi phª ph¸n th¸i ®é chñ quan trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸ nh©n, V.I. Lªnin ®· nhÊn m¹nh: “Chóng ta nªn dùa vµo nh÷ng tiªu chuÈn nµo ®Ó ph¸n ®o¸n t− t−ëng vµ t×nh c¶m ch©n thùc cña nh÷ng con ng−êi ch©n thùc? Râ rµng chØ cã mét tiªu chuÈn, ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng cña hä”(1); “Ph¸n ®o¸n mét con ng−êi kh«ng ph¶i dùa vµo lêi nãi vµ ph−¬ng ph¸p suy nghÜ cña hä mµ dùa vµo hµnh vi cña hä”.(2) Tõ ®ã rót ra t©m lý häc kh«ng thÓ tho¶ m·n víi c¸c kÕt qu¶ cña sù quan s¸t ®em l¹i. MÆc dï vËy, chóng ta còng kh«ng phñ nhËn hoµn toµn nh÷ng ®iÒu hä rung ®éng, nh−ng kh«ng thÓ xem ph−¬ng ph¸p tù quan s¸t lµ ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó nghiªn cøu t©m lý ng−êi. b) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong c¸c mèi liªn hÖ cña chóng Sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn, trong x· héi hay trong t©m lý con ng−êi (häc sinh) ®Òu liªn quan vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ®iÒu nµy ®ßi hái c¸c nhµ khoa häc trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu (1) V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385. (2) V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385. 16
kh«ng ®−îc xem xÐt chóng mét c¸ch biÖt lËp, mµ ph¶i ®Æt chóng trong mèi liªn quan vµ quan hÖ gi÷a chóng nh»m v¹ch ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng lÉn nhau, nh÷ng quan hÖ phô thuéc nh©n qu¶, nh÷ng quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc cÇn ph¶i thùc hiÖn yªu cÇu nµy, bëi v× ®Æc ®iÓm trÝ nhí, t− duy, t×nh c¶m, sù chó ý, nh©n c¸ch cña c¸c em kh«ng t¸ch rêi nhau, kh«ng c« lËp mµ phô thuéc lÉn nhau. c) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong mét chØnh thÓ toµn vÑn Mäi sù vËt, hiÖn t−îng ®Òu cã mét cÊu tróc x¸c ®Þnh. §Ó phôc vô c¸c môc tiªu nghiªn cøu kh¸c nhau víi c¸c yªu cÇu kh«ng gièng nhau, c¸c nhµ khoa häc th−êng t¸ch sù vËt vµ hiÖn t−îng ra thµnh nh÷ng bé phËn, nh÷ng mÆt, nh÷ng khÝa c¹nh ®Ó xem xÐt, x¸c ®Þnh vÞ trÝ, chøc n¨ng, vai trß... cña chóng trong c¸i cÊu tróc Êy, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a chóng. Nghiªn cøu cã tÝnh chÊt ph©n tÝch nh− vËy lµ cÇn thiÕt, nh−ng nã l¹i cã tÝnh chÊt phiÕn diÖn nÕu chØ dõng l¹i ë ®ã. Do ®ã, mét yªu cÇu ®Æt ra víi c¸c nhµ khoa häc lµ ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý víi hÖ thèng c¸c thµnh phÇn trong cÊu tróc cña chóng, còng nh− mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a c¸c thµnh phÇn Êy. d) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong sù xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña chóng Mçi hiÖn t−îng t©m lý ®Òu cã qu¸ tr×nh n¶y sinh, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã. Cho nªn, kh«ng thÓ biÕt ®Çy ®ñ t©m lý cña con ng−êi tr−ëng thµnh nÕu kh«ng biÕt t©m lý cña trÎ em vµ thiÕu niªn. Nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng trong sù ph¸t triÓn xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm triÕt häc cho r»ng mäi tån t¹i ®Òu lu«n lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. V× vËy, khi nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong sù ph¸t triÓn cña nã cÇn ph¶i theo dâi sù chuyÓn ho¸ nh÷ng thay ®æi vÒ l−îng thµnh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt. Ch¼ng h¹n, khi nghiªn cøu sù ph¸t triÓn t©m lý cña con ng−êi, cã thÓ chøng minh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt cña n¨ng lùc nhËn thøc cña con ng−êi: trÝ nhí, t− duy, ng«n ng÷, n¨ng lùc quan s¸t ®· diÔn ra nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh tiÕp thu vµ tÝch luü tri thøc. ViÖc thùc hiÖn yªu cÇu nµy lµm phong phó thªm nguån tµi liÖu, t¨ng thªm tÝnh kh¸ch quan trong c«ng t¸c nghiªn cøu, gióp cho c¸c nhµ t©m lý häc ®i s©u vµo b¶n chÊt vµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c hiÖn t−îng t©m lý cña häc sinh. 2. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc a) Ph−¬ng ph¸p quan s¸t Ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬ b¶n cña t©m lý. Râ rµng lµ, kh«ng thÓ quan s¸t ®−îc trùc tiÕp c¸c hiÖn t−îng t©m lý. XuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a t©m lý vµ ho¹t ®éng mµ ®èi t−îng quan s¸t ë ®©y lµ hµnh ®éng, cö chØ, lêi nãi, viÖc lµm cña c¸ nh©n trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau. NÕu quan s¸t l©u dµi, cã hÖ thèng vµ cã kÕ ho¹ch th× ta cã thÓ t×m hiÓu ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý cña häc sinh tiÓu häc béc lé trong ho¹t ®éng häc vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c. Quan s¸t cã thÓ lµ 17
quan s¸t träng ®iÓm, tøc lµ chØ theo dâi nh÷ng biÓu hiÖn cã quan hÖ trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò m×nh quan t©m. −u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ tµi liÖu quan s¸t ®−îc lÊy trùc tiÕp tõ cuéc sèng (ho¹t ®éng häc, vui ch¬i, lao ®éng v.v…). Quan s¸t ®−îc tiÕn hµnh kh«ng cÇn nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®¾t tiÒn, kh«ng ®ßi hái nhiÒu vÒ tµi chÝnh, song nã cã nh−îc ®iÓm lµ nÕu kh«ng ®−îc chuÈn bÞ kü l−ìng th× nh÷ng cøu liÖu thu ®−îc cã khi chØ mang tÝnh chÊt ngÉu nhiªn, kh«ng mang tÝnh chÊt quy luËt. Muèn quan s¸t ®em l¹i hiÖu qu¶, cÇn ®¶m b¶o ba yªu cÇu sau: - X¸c ®Þnh râ rµng môc ®Ých quan s¸t. - X©y dùng s¬ ®å quan s¸t hîp lý. - X©y dùng ph−¬ng ph¸p ghi l¹i biªn b¶n quan s¸t. b) Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn Pháng vÊn lµ ph−¬ng ph¸p gióp nhµ khoa häc lùa chän d÷ liÖu nghiªn cøu. Tr−íc khi ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, cã thÓ sö dông pháng vÊn ®Ó thu l−îm c¸c th«ng tin c¬ b¶n trong nhãm thùc nghiÖm vµ nhãm ®èi chøng. Pháng vÊn cã thÓ gióp nhµ khoa häc kiÓm ®Þnh l¹i nh÷ng kÕt qu¶ do thùc nghiÖm ®em l¹i. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy, nhµ khoa häc cã nhiÖm vô nªu ra nh÷ng c©u hái ®Ó ng−êi mµ ta cÇn t×m hiÓu t©m lý cña hä tr¶ lêi. Nh÷ng c©u hái ®−îc s¾p xÕp theo mét trËt tù nµo ®ã. C©u tr¶ lêi cã thÓ dµi, cã sù gi¶i thÝch cÆn kÏ, hoÆc cã khi chØ cÇn tr¶ lêi cã, kh«ng, thÝch, kh«ng thÝch… Pháng vÊn cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh ë mét ng−êi hay nhiÒu ng−êi. Nh÷ng sè liÖu do pháng vÊn ®em l¹i ®−îc thèng kª, ph©n lo¹i, xö lý nhê c«ng cô to¸n häc vµ sù kh¸i qu¸t. Nh÷ng c©u hái nªu ra ph¶i ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu vµ cµng ng¾n gän cµng tèt. Khi tiÕn hµnh pháng vÊn, cÇn chó ý x©y dùng quan hÖ hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a ng−êi nghiªn cøu vµ ng−êi ®−îc nghiªn cøu vµ chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi, nghÒ nghiÖp, ®Þa ph−¬ng, giíi tÝnh cña ng−êi ®−îc pháng vÊn. Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn cã −u ®iÓm lµ: Cã sù linh ho¹t trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu (pháng vÊn cã thÓ nh¾c l¹i hoÆc gi¶i thÝch thªm), ng−êi pháng vÊn cã thÓ quan s¸t hµnh vi, cö chØ, d¸ng vÎ, ®iÖu bé, t¸c phong cña ng−êi ®−îc hái. Trong qu¸ tr×nh nµy, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ ghi l¹i ®−îc nh÷ng dÊu hiÖu ®Ó sau nµy ph©n tÝch, ®èi chiÕu, so s¸nh. Tuy vËy, nÕu ng−êi ®i pháng vÊn kh«ng ®ñ khÐo lÐo vµ kinh nghiÖm, hä sÏ khã thiÕt lËp ®−îc quan hÖ th«ng c¶m víi ng−êi ®−îc hái. V× thÕ, sÏ kh«ng thu ®−îc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho nghiªn cøu; nÕu ®Þa bµn pháng vÊn réng lín th× sÏ tèn kÐm… c) Ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt thÞnh hµnh ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ ë Mü. Ch¼ng h¹n, F.Mc Cattel (Mü) ®· so¹n th¶o cuèn “C¸c tr¾c nghiÖm vµ ®o l−êng trÝ tuÖ” (1890). 50 tr¾c nghiÖm mÉu ®· ®−îc m« t¶ trong cuèn s¸ch nµy. N¨m 1905, nhµ t©m lý häc Ph¸p Alfred Binet (1875 - 1911) céng t¸c víi b¸c sÜ T. Simon ®· x©y dùng tr¾c nghiÖm trÝ tuÖ cña trÎ tõ 3 ®Õn 15 tuæi. Tr¾c nghiÖm Binet - Simon lµ tr¾c nghiÖm ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Çu tiªn kh«ng chØ ë néi dung tr¾c nghiÖm, mµ c¶ ë thñ tôc thùc hiÖn vµ c¸ch xö lý nh÷ng tµi liÖu thu ®−îc. N¨m 1916, Terman (1877 - 1956) (Mü) ®· c¶i tiÕn thang ®o Binet - Simon thµnh thang ®o Stanford - Binet dïng cho trÎ em Mü. 18
X©y dùng tr¾c nghiÖm lµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu l©u dµi, c«ng phu, ph¶i ®¶m b¶o ®é th«ng tin, ®é øng nghiÖm vµ ®é hiÓu biÕt. VÝ dô, n¨m 1936, J.C. Raven x©y dùng tr¾c nghiÖm “Khu«n h×nh tiÕp diÔn gåm c¸c bé A, B, C, D, E. §ã lµ nh÷ng h×nh vÏ v« nghÜa ®Ó nghiÖm thÓ t×m ra mèi liªn hÖ gi÷a c¸c h×nh ®ã, nhËn ra b¶n chÊt cña h×nh vÏ, bæ sung hoµn thiÖn mét sè hÖ thèng quan hÖ, tõ ®ã ph¸t triÓn mét sè ph−¬ng ph¸p suy luËn cã hÖ thèng. Nh÷ng n¨m tiÕp theo, chÝnh Raven ®· nhiÒu lÇn hiÖu chØnh tr¾c nghiÖm cña m×nh. Tõ nh÷ng n¨m 60 trë l¹i ®©y, nhiÒu n−íc ®· sö dông tr¾c nghiÖm ®Ó ®o trÝ tuÖ trÎ khi b¾t ®Çu ®i häc líp 1. C¸c tr−êng tiÓu häc ë Mü th−êng sö dông c¸c tr¾c nghiÖm cña Binet – Simon, Wise, Kohs. C¸c tr−êng ë Ph¸p th−êng sö dông tr¾c nghiÖm Kohs, Nªmi. ë Liªn X« (cò) sö dông “tr¾c nghiÖm ®Õn tuæi häc”. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy cÇn l−u ý: Thø nhÊt, tÝnh kh«ng râ rµng vÒ b¶n chÊt t©m lý cña c¸i ®−îc x¸c ®Þnh nhê ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm. Thøc hai, tr¾c nghiÖm th−êng chØ cho ta biÕt kÕt qu¶, chø kh«ng chó ý ®Õn qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt vµ con ®−êng ®i ®Õn kÕt qu¶ ®ã. Thø ba, nÕu tr¾c nghiÖm kh«ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së khoa häc, kh«ng ®−îc kiÓm chøng th× dÔ ®¸nh tr¸o ®èi t−îng nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nãi thªm r»ng tr¾c nghiÖm lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ trÎ em nãi riªng. Bªn c¹nh tr¾c nghiÖm cßn cÇn c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c n÷a. d) Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch s¶n phÈm cña ho¹t ®éng Nh÷ng s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra mang “dÊu vÕt” t©m lý (khiÕu thÈm mü, thÞ hiÕu, tay nghÒ, hiÓu biÕt…) cña con ng−êi lµm ra nã. K. Marx viÕt: “LÞch sö cña c«ng nghiÖp vµ sù tån t¹i ®èi t−îng ho¸ ®· h×nh thµnh cña c«ng nghiÖp lµ quyÓn s¸ch ®· më ra cña nh÷ng lùc l−îng b¶n chÊt cña con ng−êi, lµ t©m lý cña ng−êi bµy ra tr−íc m¾t chóng ta mét c¸ch c¶m tÝnh”.(1) S¶n phÈm cña ho¹t ®éng cã thÓ lµ bµi luËn, lêi gi¶i mét bµi tËp, mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, mét bµi th¬, bµi v¨n, b¶n nh¹c, c«ng tr×nh khoa häc… Qua viÖc ph©n tÝch s¶n phÈm ho¹t ®éng cã thÓ ph¸n ®o¸n ®−îc tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o, th¸i ®é, t×nh c¶m, thÕ giíi quan, trÝ tuÖ… cña c¸ nh©n. §Æc biÖt, nÕu nghiªn cøu ®−îc c¸c b¶n th¶o, ®å ¸n, nh÷ng c«ng tr×nh trªn ®©y ®−îc hoµn tÊt nh− thÕ nµo th× quý b¸u biÕt bao. Ph©n tÝch nh÷ng bµi lµm cña häc sinh tiÓu häc, nh÷ng s¶n phÈm cña c¸c em lµm ra trong giê häc “thñ c«ng”, thÇy c« cã thÓ ph¸n ®o¸n ®−îc tÝnh t×nh, høng thó, møc ®é n¾m v÷ng tri thøc, tr×nh ®é, kü n¨ng, kü x¶o… cña c¸c em. ®) Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm Trong thùc nghiÖm, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc hÖ thèng quan hÖ gi÷a c¸c hiÖn t−îng. Khi t©m lý häc míi ra ®êi, nhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng t©m lý häc kh«ng thÓ dïng thùc nghiÖm ®−îc. M·i ®Õn gi÷a thÕ kû 18, ng−êi ta míi b¾t ®Çu nghÜ ®Õn dïng thùc nghiÖm ®Ó nghiªn cøu t©m lý. Ng−êi ®Çu tiªn dïng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm lµ Weiber vµ Feichner ng−êi §øc thÕ kû 19, cßn Vunt (§øc) lµ ng−êi ®Çu tiªn lËp ra phßng thùc nghiÖm t©m lý vµo n¨m 1879. Cã hai lo¹i thùc nghiÖm c¬ b¶n: Thùc nghiÖm tù nhiªn vµ thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm. (1) K. Marx vµ F. Engels, TuyÓn tËp, tËp 3 (tiÕng Nga), tr.628. 19
Thùc nghiÖm tù nhiªn lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn sinh sèng vµ ho¹t ®éng b×nh th−êng hµng ngµy. Cã nghÜa lµ thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ng−êi ®−îc nghiªn cøu kh«ng biÕt r»ng m×nh ®ang bÞ lµm thùc nghiÖm. Thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc khèng chÕ mét c¸ch nghiªm ngÆt c¸c ¶nh h−ëng bªn ngoµi; ng−êi lµm thùc nghiÖm t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh, t×nh huèng ®Ó nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý nµy hay t©m kh¸c béc lé ra. Nh− vËy, thùc nghiÖm lo¹i nµy diÔn ra t−¬ng ®èi chñ ®éng h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c. HiÖn nay, viÖc nghiªn cøu nh©n c¸ch b»ng thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu v× ®èi t−îng thùc nghiÖm lµ con ng−êi chø kh«ng ph¶i m¸y mãc. e) Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng thùc nghiÖm d¹y häc Thùc nghiÖm d¹y häc: C¸c nhµ t©m lý häc s− ph¹m th−êng tiÕn hµnh nghiªn cøu ghi nhËn l¹i t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Nh÷ng yÕu tè t©m lý nh− ®· cã s½n, kh«ng lÖ thuéc vµo nh÷ng t¸c ®éng nµo ®ã - kÓ c¶ nh÷ng t¸c ®éng cña d¹y häc vµ gi¸o dôc. Trong lÜnh vùc t©m lý häc løa tuæi vµ t©m lý häc s− ph¹m, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn sö dông ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm h×nh thµnh. Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông réng r·i tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû 20, trong ®iÒu kiÖn d¹y häc thùc nghiÖm cã hÖ thèng, nh»m ph¸t hiÖn sù n¶y sinh, h×nh thµnh c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè s− ph¹m. Thùc nghiÖm d¹y häc kh«ng nh»m t×m hiÓu trÎ em tiÓu häc nh− mét cø liÖu ®· cã, mµ lµ ®ang ph¸t triÓn d−íi t¸c ®éng cã tæ chøc cña nhµ gi¸o dôc. TÊt nhiªn, trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm, c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn cã thÓ vµ cÇn ph¶i sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c n÷a (quan s¸t, pháng vÊn, kiÓm tra…). C¸ch ®©y kh«ng l©u, t©m lý häc trÎ em vÉn cßn trong t×nh tr¹ng lµ khoa häc m« t¶ c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý ë tõng løa tuæi. Do ®ã, c¸c nhµ t©m lý häc kh«ng t×m ®−îc c¬ chÕ lÜnh héi vµ sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ còng nh− c¸c thuéc tÝnh cña nh©n c¸ch. NÕu nh− ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−íc ®©y lµ m« t¶ vµ ®−a ra kÕt luËn: ë trÎ em c¸c líp ®Çu tiªn bËc tiÓu häc, t− duy cô thÓ lµ chiÕm −u thÕ th× b»ng thùc nghiÖm d¹y häc, ng−êi ta ®· ®i ®Õn kÕt luËn ®Æc ®iÓm nµy kh«ng ph¶i lµ ®Þnh mÖnh. Trong thêi gian 30 n¨m trë l¹i ®©y, hÇu hÕt c¸c nhµ t©m lý häc Liªn X« (cò) ®· kh¼ng ®Þnh r»ng, d¹y häc t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý, d¹y häc ph¶i ®i tr−íc sù ph¸t triÓn vµ kÐo theo sù ph¸t triÓn (L.X. V−gètxki). Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ lµm ph¸t triÓn mµ cßn h×nh thµnh nªn nh©n c¸ch häc sinh. T©m lý häc løa tuæi vµ s− ph¹m tõ ®©y b−íc vµo giai ®o¹n míi, nghiªn cøu nh÷ng quy luËt cña ho¹t ®éng t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý b»ng d¹y häc thùc nghiÖm. §¸ng chó ý lµ nh÷ng thùc nghiÖm d¹y häc cña D.B. Elconin, V.V. §av−®èp vµ nh÷ng ng−êi céng sù ë Liªn X« (cò), cña Hå Ngäc §¹i, NguyÔn KÕ Hµo ë ViÖt Nam.(1) §Çu nh÷ng n¨m 60 ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû 20, t©m lý häc trÎ em vµ s− ph¹m b¾t ®Çu tiÕn hµnh thùc nghiÖm h×nh thµnh - thùc nghiÖm d¹y häc ®Ó nghiªn cøu trÎ em ë bËc tiÓu häc. Tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 ®ã ®Õn nay, thùc nghiÖm d¹y häc ®· cã b−íc tiÕn vÒ chÊt nhê cã t− t−ëng c«ng nghÖ gi¸o dôc. Nhê thiÕt kÕ ®−îc quy tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm khoa häc theo ph−¬ng ph¸p (1) Hå Ngäc §¹i, T©m lý häc d¹y häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1984. 20