Có một kích cỡ tối đa của những
giọt nước trong tự nhiên hay
không?
Michael Vollmer và Klaus-Peter Möllmann (Tạp chí The Physics
Teacher, số tháng 10/2013)
Trong tự nhiên, các giọt nước có thể có hình dạng và kích cỡ đa dạng. Những
giọt nhỏ với đường kính vào cỡ 5 đến 10 mm có mặt trong sương mù và
những đám mây. Kích cỡ này chưa đủ lớn để lực hấp dẫn át trội hành trạng
của chúng. Trái lại, những giọt nước mưa thường có kích cỡ chừng 1 mm,
với kích cỡ tối đa mà người ta quan sát được trong thiên nhiên là cỡ 5 mm
trong những trận mưa rào nhiệt đới. Điện trường trong khí quyển dẫn tới
những kích cỡ lớn nhất1. Những giọt nước mưa trong những cơn mưa thiên
nhiên không thể đạt tới những kích cỡ lớn tùy ý. Vậy những yếu tố nào chi
phối kích cỡ tối đa của những giọt nước?
Để kiểm tra liệu những giọt nước lớn với kích cỡ trên 10 mm cũng có thể có
dạng bền hay không, chúng tôi đã tiến hành một thí nghiệm tạo ra một giọt
nước cực lớn bằng cách đổ đầy một quả bong bóng với chừng 2 lít nước
(đường kính theo phương ngang của quả bong bóng khoảng 15 cm). Dùng
một cái kim nhọn để chọc thủng lớp da cao su. Có thể sử dụng các camera tốc
độ cao2 để nghiên cứu hành trạng này trong những thí nghiệm đơn giản.3
Hình 1 là một loạt ảnh chụp nhanh. Sau khi cái kim chọc một cái lỗ trên da
bóng, quá trình rách vỡ diễn ra với tốc độ âm thanh trong vật liệu, ở đây là
vài lần 100 m/s.4 Lớp da cao su bị vỡ sau vài milli giây; tuy nhiên, nước ở
bên trong, lúc đầu nằm yên, bây giờ rơi tự do, chỉ rơi được khoảng 8 mm
trong 40 ms đầu tiên sau khi bắt đầu, mang lại tốc độ chỉ bằng 0,4 m/s. Sự
chênh lệch vận tốc lớn như thế này là nguyên nhân cho cái lạ nhìn thấy ở
Hình 1, nó tương tự như một giọt chất lỏng lớn, có vẻ tránh né được lực hấp
dẫn và vẫn lơ lửng trong không khí.
Hình 1. Một quả bóng nước nổ tung và được ghi lại với tốc độ 2000 khung
hình/giây. Quá trình rách vỡ của lớp da diễn ra rất nhanh trong vòng vài milli
giây. Sự rơi tự do của giọt nước “lớn” tuân theo định luật hấp dẫn và chậm
hơn nhiều.
Hình 1 cho thấy hai chi tiết thú vị: lớp da rách vỡ lùi dần dẫn tới sự phun ra
những giọt nước nhỏ thoát từ giọt nước lớn. Chúng xảy ra là do lực bám dính
giữa lớp da cao su và nước. Trong khi lớp da bóng lùi dần, các lớp nước liền
kề tăng tốc và sự phun bụi nước hình thành. Hành trạng này dừng lại ngay
khi các lực cố kết, nguyên nhân gây ra sức căng bề mặt của nước, tạo ra một
bề mặt ít nhiều trơn nhẵn hơn.
Thứ hai, lúc bắt đầu rơi xuống, giọt nước thật sự có hình dạng giống như cái
mà nhiều họa sĩ nghĩ nhầm là hình dạng của một giọt nước đang rơi. Tuy
nhiên, hình dạng này chỉ tồn tại trong một khoảnh khắc ngắn và do thực tế nó
là hình dạng khối nước ban đầu do hình dạng của quả bóng cao su. Giọt nước
lớn rơi ra khỏi tầm nhìn của camera trước khi người ta có thể xác thực liệu nó
có còn nguyên vẹn không và liệu cuối cùng nó có đạt tới một dạng hình cầu
hay không. Vì thế, chúng tôi lặp lại thí nghiệm này bằng cách cho giọt nước
rơi từ tầng hai của tòa nhà trường đại học của chúng tôi từ độ cao khoảng 9
m. Hình 2 cho thấy hai ảnh chộp nhanh của kết quả. Giọt nước 10 đến 15 cm
vẫn ít nhiều còn nguyên vẹn trong quãng đường rơi 5 đến 7 m trước khi bị vỡ
thành những giọt nhỏ hơn. Với những giọt nước lớn của chúng tôi có thể tích
ban đầu chừng 1 lít, người ta có thể dễ dàng ước tính rằng có khoảng 1 triệu
giọt nước với đường kính khoảng 1 đến 2 mm được hình thành (ít nhiều phụ
thuộc vào sự phân bố kích cỡ đang phát triển).
Hình 2. (a) Quả bóng nước rơi từ độ cao khoảng 8,8 m. Do độ phân giải
không gian hạn chế của camera tốc độ cao (512 x 512 pixel) nên hình ảnh
được ghi lại với một camera kĩ thuật số bình thường sau lúc bắt đầu khoảng
0,5 s và (b) 1,1 s.
Hình 3. Sơ đồ cơ chế tan vỡ của những giọt nước lớn.
Tại sao những giọt nước lớn rốt cuộc lại vỡ tan? Nói ngắn gọn thì nó tùy
thuộc vào sự tác động qua lại giữa lực hấp dẫn, lực “nhớt” khí động học trong
lúc rơi, và sức căng bề mặt. Những giọt lớn nhất được quan sát thấy trong
những cơn mưa có đường kính khoảng 5 mm và những lớn nhất trong phòng
thí nghiệm thì khoảng 9 mm. Tuy nhiên, cơ chế tan vỡ trong hai trường hợp
là khác nhau: trong những cơn mưa thiên nhiên có sự vỡ tan do va chạm và
tan rã trong lúc rơi,5 trong khi những giọt nước lớn được nghiên cứu trong
phòng thí nghiệm thì tan rã do cơ chế phá vỡ khí động học6. Một cách định
tính, ta có thể hiểu như sau (Hình 3): trong lúc chúng rơi, những giọt nước
lớn bị dẹt ra sao cho có dạng lòng chão ở phía dưới. Ngoài ra, các dao động
hình dạng7-9 thường có nguyên nhân do các lực ngoài tác dụng. Với một kích
cỡ tới hạn (ví dụ, 9-10 mm), một giọt nước lớn khi đó có thể vỡ tan thành hai
giọt nhỏ hơn có kích cỡ bằng nhau. Cơ chế vỡ giọt này rất giống với sự phân