Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Mùa xuân trong thơ nôm Đường luật

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:132

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bố cục của luận văn gồm phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn được xây dựng thành 3 chương: Chương 1 - Cơ sở lí luận và các vấn đề khác liên quan đến đề tài Chương 2 - Nội dung thể hiện mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật Chương 3 - Nghệ thuật phản ánh mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Mùa xuân trong thơ nôm Đường luật

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- PHẠM THỊ THIỆN MÙA XUÂN TRONG THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thái Nguyên – 2017
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC --------------- PHẠM THỊ THIỆN MÙA XUÂN TRONG THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã ngành: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Vũ Thanh Thái Nguyên - 201
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Vũ Thanh. Các nội dung, số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ cơông trình nào khác. Thái Nguyên, ngày 12 tháng 05 năm 2017 Tác giả luận văn Phạm Thị Thiện
ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa sau đại học, Khoa Văn - Xã hội,Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Vũ Thanh - người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình giúp đỡ em trong quá trình thực hiện đề tài. Cũng cho phép em được gửi lời cảm ơn tới Trường THPT Phù Cừ, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Hưng Yên đã tạo điều kiện cho em tham dự khoá học này. Cuối cùng, em cũng xin cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên và góp ý để em hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, ngày 12 tháng 05 năm 2017 Tác giả luận văn Phạm Thị Thiện
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ..............................................................................v MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài. .........................................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề ..............................................................................................................2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu ...............................................................................8 3.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................................ 8 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu .........................................................................8 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu: ............................................................................................... 8 4.2. Phương pháp nghiên cứu: ..........................................................................................9 5. Phạm vi nghiên cứu: .....................................................................................................9 5.1. Phạm vi nội dung: .....................................................................................................9 6. Cấu trúc của luận văn .................................................................................................10 7. Đóng góp của luận văn ............................................................................................... 11 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CÁC VẤN ĐỀ KHÁC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ................................................................................................................................ 12 1.1. Thời gian nghệ thuật và quan niệm về Mùa trong thơ trung đại .............................. 12 1.1.1. Mùa – tín hiệu chỉ thời gian trong quan niệm của con người và trong thơ trung đại .......................................................................................................................................12 1.1.2. Tính biểu tượng và những giá trị thẩm mỹ của Mùa ............................................19 1.2. Chủ đề mùa xuân trong thơ ca trung đại và tương quan giữa các mùa ....................28 1.2.1. Chủ đề mùa xuân trong thơ ca trung đại ............................................................... 28 1.2.2. Tương quan của mùa xuân với mùa hạ, thu, đông ................................................35 Tiểu kết Chương 1........................................................................................................40 Chương 2. NỘI DUNG THỂ HIỆN MÙA XUÂN TRONG THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT ............................................................................................................................ 41 2.1. Phân loại thơ Nôm Đường luật viết về mùa xuân ....................................................41 2.1.1. Biểu bảng về số lượng tác giả, tác phẩm thơ Nôm Đường luật viết về mùa xuân 41
iv 2.1.2. Nhận xét, đánh giá qua biểu bảng.........................................................................41 2.2. Những biểu hiện của mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật ....................................42 2.2.1. Vẻ đẹp mùa xuân thể hiện tình yêu quê hương, đất nước và niềm tự hào dân tộc 42 2.2.2. Mùa xuân thể hiện mong ước về một tương lai tốt đẹp, một cuộc sống ấm no, hạnh phúc .......................................................................................................................52 2.2.3. Mùa xuân thể hiện tâm trạng, nỗi niềm của nhà thơ trước cuộc đời và những thăng trầm thời cuộc ................................................................................................................58 Tiểu kết Chương 2........................................................................................................73 Chương 3. NGHỆ THUẬT PHẢN ÁNH MÙA XUÂN TRONG THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT ............................................................................................................74 3.1. Thời gian và không gian nghệ thuật ........................................................................74 3.1.1. Thời gian nghệ thuật............................................................................................. 74 3.1.2. Không gian nghệ thuật .........................................................................................78 3.2. Bút pháp nghệ thuật: ............................................................................................... 84 3.2.1. Bút pháp tượng trưng, ước lệ ................................................................................84 3.2.2. Bút pháp chấm phá, thi trung hữu họa ..................................................................87 3.2.3. Bút pháp tả cảnh, ngụ tình ....................................................................................90 3.2.4. Bút pháp trào phúng ............................................................................................. 94 3.3. Ngôn ngữ thơ ..........................................................................................................96 3.3.1. Thành phần ngôn ngữ Hán học.............................................................................97 3.3.2. Thành phần ngôn ngữ dân tộc ............................................................................104 Tiểu kết Chương 3......................................................................................................115 KẾT LUẬN .................................................................................................................116 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................118 PHỤ LỤC .......................................................................................................................1
v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BVQNTT Bạch Vân quốc ngữ thi tập HĐQÂTT Hồng Đức quốc âm thi tập Nxb Nhà xuất bản QÂTT Quốc âm thi tập SLKS Số lượng khảo sát [44; 501] Tài liệu tham khảo số 44 trang 501
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. 1.1. Trong vũ trụ, vạn vật và con người đều chịu sự chi phối bởi yếu tố thời gian. Thời gian chính là một phạm trù của văn học nghệ thuật. Trong đó, mùa là một trong những đơn vị thời gian cơ bản của văn học trung đại. Bằng tài năng và tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, các nhà nho xưa đã tái hiện bước luân chuyển của đất trời, vũ trụ với sự hiện diện của bốn mùa: Xuân – hạ – thu – đông trong những sáng tác thơ ca của mình. Mỗi mùa trong văn học trung đại lại mang một sắc thái riêng với sức hấp dẫn riêng. Qua những bài thơ viết về thiên nhiên bốn mùa, chúng ta không chỉ được chiêm ngưỡng những cảnh quan tuyệt đẹp trên mọi miền đất nước, những biến chuyển tinh vi của đất trời mà còn cảm nhận được những tình cảm riêng tư, thầm kín cùng những chiêm nghiệm sâu sắc về cuộc đời của các tác giả. Đó là cơ sở cho thấy các nhà nho xưa thường lấy mùa làm tín hiệu để bộc lộ tâm tư, tình cảm của mình. Và trong sức hút của bốn mùa ấy, thơ ca trung đại nói chung và thơ Nôm Đường luật nói riêng đã dành cho mùa xuân một vị trí đặc biệt. Trong vòng tuần hoàn bốn mùa của vũ trụ thì mùa xuân là mùa quyến rũ nhất, là mùa được thiên nhiên ưu ái hơn cả. Mùa xuân mở đầu cho một năm mới, mùa của hoa khoe sắc thắm, chim hót líu lo, bướm lượn rập rờn, cây cối đâm chồi nảy lộc. Không gian mùa xuân trong trẻo, tràn đầy sự sống, âm thanh, hương sắc khiến tâm hồn con người trở nên xốn xang, rạo rực trước bước chân của xuân về. Mùa xuân chính là thời khắc để hồn thơ bay bổng của người nghệ sĩ cất cánh, thăng hoa. Vì vậy, thơ viết về mùa xuân thường hay và luôn chiếm một tỉ lệ rất lớn. 1.2. Thơ Nôm Đường luật là tài sản tinh thần, là kết quả nỗ lực sáng tạo không ngừng của bao thế hệ nhà thơ trong quá trình Việt hóa thể thơ Đường luật Trung Quốc. Trải qua năm thế kỉ hình thành và phát triển (từ thế kỉ XV đến thế kỉ XIX) thơ Nôm Đường luật đã gặt hái được những thành tựu rực rỡ, trở thành dòng văn học chủ lực của văn học trung đại Việt Nam gắn liền với tên tuổi của các tác giả tiêu biểu như: Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông và các tác giả thời Hồng Đức, Nguyễn Bỉnh Khiêm, bà Hồ Xuân Hương, kết thúc là
2 Nguyễn Khuyến và Trần Tế Xương. Những trang thơ Nôm Đường luật viết về mùa xuân của họ khắc họa vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước, con người Việt Nam đồng thời hé mở thế giới tâm hồn phong phú với nhiều cung bậc cảm xúc. Xuất phát từ sức ảnh hưởng sâu rộng của thơ Nôm Đường luật và niềm yêu thích những trang thơ viết về thiên nhiên đất nước, viết về mùa xuân của cổ nhân đã tạo động lực thôi thúc chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: Mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật. Thông qua việc nghiên cứu đề tài này, người viết rất mong muốn có thể góp chút hiểu biết, suy nghĩ của mình về thơ Nôm Đường luật nói chung và mảng thơ viết về mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật nói riêng. 1.3. Hiện nay các tác phẩm viết bằng thể thơ Nôm Đường luật chiếm số lượng đáng kể trong chương trình giảng dạy ở các cấp học... Do đó việc thực hiện đề tài Mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật nhằm góp phần phục vụ đắc lực khi dạy các tác phẩm thơ Nôm Đường luật và thể Đường luật trong nhà trường. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Lịch sử nghiên cứu thơ trung đại viết về mùa ở Việt Nam: Thơ Nôm Đường luật là một thành tựu rực rỡ của văn học trung đại nên ngay từ khi mới ra đời, thơ Nôm Đường luật đã thu hút được sự quan tâm, đánh giá của nhiều nhà nghiên cứu. Hơn nữa, mảng đề tài viết về thiên nhiên bốn mùa lại có một vị trí đặc biệt trong thơ Nôm Đường luật. Trước hết phải kể đến cây đại thụ trong ngành thi pháp học ở Việt Nam – giáo sư Trần Đình Sử. Trong cuốn Trần Đình Sử tuyển tập – tập 1, tác giả đã đưa ra những những nhận xét khái quát về thời gian nghệ thuật trong thơ cổ điển trên cơ sở đi sâu nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam. Mặt khác, giáo sư Trần Đình Sử còn đưa ra ý kiến của L. Ây- đơ-lin – nhà Hán học Nga trong công trình giới thiệu thơ Trung Quốc và Việt Nam: "Các mùa trong năm (xuân, hạ, thu, đông) tượng trưng cho thời gian trôi vô tình. Chúng gây xúc động cho con người hơn bất cứ hiện tượng nào khác... Chúng là cái nền trữ tình phổ biến"
3 [44; 501] để khẳng định cảm thức thời gian trong thơ trung đại Việt Nam được thể hiện bằng các mùa trong năm (xuân, hạ, thu, đông). Còn trong cuốn Thi pháp Truyện Kiều, giáo sư Trần Đình Sử đã chỉ ra mối liên hệ giữa thời gian vật lí, thời gian lịch sử với thời gian tâm lí, tâm trạng của nhân vật: "Truyện Kiều của Nguyễn Du còn có một thời gian bốn mùa mải mốt trôi chảy, khách quan, vô tình. Nó như giữ nhịp cho cuộc đời và thông báo cho con người sự mất mát, vơi cạn của cuộc đời mà không có cách gì dừng lại được" [42; 184]. Trong cuốn Dẫn luận thi pháp học – giáo trình dành cho hệ đào tạo từ xa, giáo sư Trần Đình Sử đã bày tỏ những suy nghĩ, quan niệm của mình về thời gian nghệ thuật trọn vẹn trong một chương với hơn 30 trang viết. Theo giáo sư, thời gian thiên nhiên là: "cuộc vận hành của vũ trụ, bốn mùa, xuân hạ thu đông, mùa mưa, mùa khô, mùa nào thức ấy..." [41; 91]. Đến với cuốn giáo trình này, chúng ta còn thấy được mối liên hệ chặt chẽ giữa thiên nhiên bốn mùa với đời sống tâm hồn của con người. Mùa chính là người bạn tri âm, tri kỉ để con người giãi bày tâm sự, gửi gắm nỗi lòng mình: "Thiên nhiên, vũ trụ, với các biểu hiện, biến đổi của cỏ hoa... bốn mùa xuân, hạ, thu, đông luôn là tấm gương" [41; 416] để mỗi con người nhận thấy rõ hơn giá trị và sự tồn tại của bản thân. Có thể thấy rằng, những công trình nghiên cứu của giáo sư Trần Đình Sử đã đem đến cho chúng ta những nhận xét khái quát về thời gian nghệ thuật trong thơ ca trung đại. Đặc biệt, tác giả đã khẳng định vai trò của mùa – một hình thức biểu hiện của thời gian nghệ thuật. Đây được coi là cơ sở quan trọng để chúng tôi nghiên cứu đề tài này. Bốn mùa trong văn học trung đại nói chung thường mang tính ước lệ cao. Mỗi mùa lại có những tín hiệu riêng để nhận biết và nó bị chi phối bởi đối tượng được miêu tả. Trong bài viết Sự đa dạng và thống nhất trên quá trình chuyển động một phong cách và dấu hiệu chuyển mình của tư duy thơ dân tộc, tác giả Nguyễn Huệ Chi đã nhận định: "Trong tập thơ Hồng Đức quốc âm thi tập, cảnh vật được quy ước bằng xuân, hạ, thu, đông, bằng 12 tháng, bằng năm canh... Và đọc hết bài này đến bài khác sẽ thấy các vòng quay tháng năm, tháng năm trở thành hình thức biểu hiện nghệ thuật của thơ" [2; 70]. Cũng như các thi sĩ
4 khác, các nhà thơ thời Hồng Đức đã nhìn thiên nhiên bằng con mắt say đắm và thời gian được cảm thức theo một vòng tròn tĩnh tại, tuần hoàn. Trong lịch sử văn học Việt Nam, mỗi chặng đường đều được ghi dấu bởi tên tuổi của những tác gia tiêu biểu với những đóng góp lớn lao cho nền văn học dân tộc về cả phương diện nội dung và nghệ thuật. Nguyễn Trãi là một trong những cây đại thụ của nền văn học thời kỳ trung đại, người đã "khai sơn, phá thạch" ra thể thơ Nôm Đường luật ở Việt Nam. Ông yêu thiên nhiên tha thiết, mỗi mùa bước vào trang thơ với những nét đặc trưng riêng. Trong chuyên luận Thơ Nôm Đường luật, nhà nghiên cứu Lã Nhâm Thìn nhận xét về thời gian trong tập thơ QÂTT của Nguyễn Trãi: "Những bức tranh thiên nhiên nhiên của Nguyễn Trãi phong phú và nhiều tới mức phòng tranh thiên nhiên không đủ chỗ trưng bày và nhà thơ phải treo sang cả những phòng dành cho mảng đề tài khác” [53; 57]. Cụ thể hơn trong cuốn sách "Các nhà thơ cổ điển Việt Nam", Xuân Diệu đã có những đánh giá về thiên nhiên bốn mùa trong "Quốc âm thi tập" của Nguyễn Trãi như sau: "khi nói về thời tiết bốn mùa, khi tiếc cảnh, trong khi vịnh các hoa, các cây mà Nguyễn Trãi đã có nhiều câu tình tứ, phóng khoáng nhất, đầy dẫy những chân tình, ân tình" [6; 42]. Lời nhận xét cũng chính là lời khẳng định vẻ đẹp thiên nhiên bốn mùa là yếu tố nổi bật nhất trong "Quốc âm thi tập" của Nguyễn Trãi. Trên đây là những công trình nghiên cứu và những ý kiến tiêu biểu nhất của một số các nhà nghiên cứu về thiên nhiên nói chung và hình ảnh bốn mùa nói riêng trong thơ ca trung đại. Có thể khẳng định, đây là những tài liệu quý giá để người viết tham khảo trong quá trình viết luận văn của mình. 2.2. Lịch sử nghiên cứu thơ trung đại viết về mùa xuân ở Việt Nam: Trong vòng tuần hoàn bốn mùa xuân, hạ, thu, đông thì mùa xuân là mùa đẹp nhất, quyến rũ nhất. Đó là khoảng thời gian mở đầu cho một năm mới, khép lại ba tháng lạnh giá với những cơn mưa dầm, gió bấc khắc nghiệt của mùa đông. Mùa xuân đến với khí hậu ôn hòa kèm theo những ngọn gió đông se se lạnh là chất xúc tác mạnh khiến vạn vật chợt bừng tỉnh sau một giấc ngủ đông dài. Thời gian là vô hình nhưng điều thú vị là đến với mùa
5 xuân, thời gian lại hiện hữu trên những đóa hoa rực rỡ sắc màu, trên chồi biếc, lá non, trong tiếng chim ca líu lo hay trong màu xanh bất tận của cỏ được điểm xuyết màu trắng tinh khiết của hoa lê: Cỏ non xanh rợn chân trời Cành lê trắng điểm một vài bông hoa (Truyện Kiều – Nguyễn Du) Đó cũng là lí do quan trọng khiến các thi nhân từ cổ đến kim yêu và say xuân đến thế. Đề tài về mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật không còn là mới mẻ nhưng luôn là đề tài hấp dẫn, huyền bí, là mảnh đất hứa thu hút hồn thơ của các thi sĩ muôn đời. Việc tìm hiểu, nghiên cứu, đánh giá những giá trị nội dung và nghệ thuật của thể thơ Nôm Đường luật có một lịch sử khá lâu dài, nhưng việc nghiên cứu cụ thể các bài thơ nói chung và thơ Nôm nói riêng viết về mùa xuân thì không nhiều. Viết về mùa xuân trong thơ Thiền Lý - Trần trước hết phải kể đến công trình Khảo sát nghệ thuật thơ Thiền Việt Nam từ thế kỉ X – XIV của Đoàn Thị Thu Vân. Dưới góc độ thi liệu, tác giả đã chỉ ra mối quan hệ gắn kết, song hành giữa hai mùa xuân – thu: "cặp hình ảnh xuân thu thường đi liền với nhau biểu tượng cho quy luật sinh trưởng và tàn lụi của vạn vật"[60; 88]. Tác giả cũng nhấn mạnh, ở hai mùa này: "sinh vật đang phát triển theo hai hướng trái ngược nhau, nhưng chưa phải là tột độ để dừng lại và sắp biến đổi về chất "[60; 94]. Đến với bài Tản mạn Xuân - Thu và triết lý thơ Thiền thời Lý - Trần đăng trên tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 4. 2009, tác giả Hà Thúc Minh cũng chỉ ra mối quan hệ khăng khít của cặp hình ảnh Xuân – Thu. Trong thơ Thiền, các Thiền sư dựa vào sự cảm nhận về bước đi của thời gian làm phương tiện để thể hiện triết lí đạo Phật. Tác giả cũng nhấn mạnh: "thi sĩ Thiền Tông trước hết vẫn là con người "thế gian" nhưng lại là con người "xuất thế gian" của "thế gian", cho nên càng cảm nhận được Xuân – Thu của Đất, Trời, Xuân – Thu của con người, của nhân tình thế thái nhưng lại từ triết lý của "đạo" chứ không phải của đời "[26; 7].
6 Mùa xuân là một phần trong mạch chảy tuần hoàn của tự nhiên, để làm sáng tỏ các luận điểm nêu ở trên, các công trình nghiên cứu còn dẫn các ý thơ, các thi phẩm viết về thiên nhiên, mùa xuân. Trong Thi kệ và thủ pháp văn học, Nguyễn Phạm Hùng đã lấy tác phẩm Cáo tật thị chúng để làm minh chứng cho việc "sử dụng rất thành công cho các thủ pháp tượng trưng, ước lệ để trình bày một cách sinh động cái bất biến của bản thể trước sự vạn biến của đời người và cảnh vật"[18; 31]. Hai bài thơ xuân nổi tiếng của Trần Nhân Tông (Mộ xuân tức sự, Xuân vãn) đã thu hút sự khám phá của các nhà nghiên cứu Nguyễn Kim Sơn – Trần Thị Mỹ Hòa với bài viết Mấy phương diện thẩm mỹ của thơ Nho gia và Thiền gia (trong Văn học Việt Nam thế kỷ X - XIX – những vấn đề lý luận và lịch sử, NXB Giáo dục, 2007). Khi bàn luận về mùa xuân, các tác giả đó đã khẳng định đây là "mùa xuân vĩnh cửu", "không gian siêu thế, an tĩnh hằng nhiên", thể hiện "con người trong trạng thái con người vô ngôn, vô sự"[66; 370]. Ngoài những công trình nghiên cứu về thơ Thiền nói chung, các tác giả còn hướng ngòi bút của mình để khám phá những tác phẩm cụ thể. Cáo tật thị chúng là một thi phẩm đặc sắc viết về mùa xuân của Mãn Giác Thiền sư. Trong bài viết Mãn Giác và bài thơ Thiền, tác giả Nguyễn Huệ Chi khẳng định: "Tác giả khéo léo hình tượng hóa thời gian và đời người bằng hai đại lượng rất giàu thi hứng xuân và hoa". Trong công trình nghiên cứu Trần Nhân Tông với cảm hứng mùa xuân, Nguyễn Công Lý đã nhận định về thơ xuân Trần Nhân Tông có khi là "những ý xuân, cảnh xuân bất chợt"; có khi là "những vần thơ trực tiếp tả cảnh mùa xuân, bộc lộ tình xuân"… Trên cơ sở tìm hiểu, đánh giá về ba bài thơ Xuân hiểu, Xuân cảnh và Xuân vãn gắn với những chặng đời quan trọng của vị tổ Thiền phái Trúc Lâm, tác giả đã kết luận: "Thơ là tiếng lòng, là tiếng nói của thi nhân trước hiện thực… Cảm hứng mùa xuân trong thơ của nhà vua – thi nhân – Thiền sư – vị phật Hoàng Trần Nhân Tông là thế"[25]. Thơ Nôm Đường luật là một thành tựu rực rỡ khẳng định bước phát triển nhảy vọt của thơ ca dân tộc thời trung đại. Trong những bức tranh thiên nhiên muôn màu nói chung thì những bức tranh mùa xuân đã thu hút niềm đam mê, khám phá của nhiều nhà nghiên cứu. Trong cuốn Nguyễn Trãi về tác giả, tác phẩm do Nguyễn Hữu Sơn tuyển chọn và giới
7 thiệu, ở bài nghiên cứu Cảm quan mùa xuân trong thơ Nôm Nguyễn Trãi ông cho rằng: "Trong thơ Nguyễn Trãi mùa xuân được cảm nhận như là biểu tượng của vẻ đẹp toàn mỹ, hoàn chỉnh, phổ biến"[35; 535]. Còn nhà nghiên cứu Lê Trí Viễn trong bài Cảnh tình mùa hè đã đưa ra những nhận xét về sự ưu ái của thi nhân dành cho mùa xuân: "Xưa thơ thích thơ xuân, mến thu chứ chẳng ai đoái hoài đến hè"[35; 541]. Lời nhận xét cũng là lời khẳng định vì sao thơ viết về mùa xuân chiếm một tỉ lệ lớn so với các mùa khác trong năm. Tác giả Nguyễn Thiên Thụ trong bài viết Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi thì nhấn mạnh vị trí vai trò của mùa xuân trong thơ ca nói chung: "Thi nhân thường ca tụng mùa xuân vì mùa xuân là mùa đẹp nhất trong năm. Mùa xuân có nắng ấm, có hoa tươi và bướm khoe màu sắc"[35; 675]. Còn trong cuốn Nguyễn Khuyến về tác giả, tác phẩm do Vũ Thanh tuyển chọn và giới thiệu ở bài viết Những vần thơ xuân, tác giả Phạm Ngọc Lan đã nhấn mạnh cái hay, cái đẹp trong thơ Xuân của Nguyễn Khuyến là: "thường hướng vào việc miêu tả xác thực khung cảnh mùa xuân ở nông thôn với không khí của hội làng, hội xuân và những sinh hoạt nông thôn cổ truyền… Nó không chỉ có ý nghĩa xã hội sâu sắc mà còn là những bức tranh xuân vừa chân thực, sinh động, vừa mang đậm màu sắc và phong vị làng quê"[34; 202]. Luận văn Thạc sĩ khoa học của Bế Diệu Hồng với đề tài Biểu tượng mùa trong thơ trung đại, Đại học sư phạm Hà Nội 2013, tác giả đã khẳng định: "Biểu tượng mùa là một hình thức của thời gian nghệ thuật "[13; 16]. Khi luận giải về vai trò của biểu tượng mùa trong thơ trung đại, Bế Diệu Hồng cũng khẳng định: "Bức tranh mùa xuân bao giờ cũng đẹp bởi mùa xuân là mùa của sự bắt đầu, tươi mới và tràn đầy nhựa sống "[13; 16] thông qua bức tranh thiên nhiên mà người đọc thấy được bức tranh tâm hồn con người. Tác giả đã bước đầu chỉ ra mối quan hệ gắn kết giữa mùa xuân và tâm trạng nhà thơ. Các công trình nghiên cứu về thơ viết về mùa và về mùa xuân đều hết sức có giá trị, nhưng đó mới là các bài viết tập trung vào một tác giả, một tác phẩm mà chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về thơ Nôm Đường luật viết về mùa xuân. Tuy nhiên, tất cả những công trình nghiên cứu trên đều là những cơ sở quan trọng, những kiến thức quý báu giúp chúng tôi rất nhiều trong quá trình thực hiện đề tài này.
8 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Luận văn tập trung nghiên cứu Mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật qua một số sáng tác của các tác giả tiêu biểu từ thế kỉ XV đến cuối thế kỉ XIX. - Việc tìm hiểu những bức tranh mùa xuân còn giúp chúng ta mở ra thế giới tâm hồn đầy phong phú, những tâm tư, tình cảm thầm kín được bộc lộ trong những sáng tác của các thi nhân. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Đề tài Mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật hướng đến các mục tiêu sau: - Thứ nhất: Đề tài bước đầu đi sâu vào tìm hiểu biểu tượng mùa - một trong những đơn vị thời gian cơ bản của văn học trung đại. - Thứ hai: Luận văn cố gắng làm rõ nội dung và nghệ thuật biểu hiện của mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật. - Thứ ba: Qua việc nghiên cứu đề tài góp phần vào việc giảng dạy thơ Nôm Đường luật nói riêng và văn học trung đại nói chung trong nhà trường, đồng thời là cơ hội tìm hiểu sâu hơn về thể loại văn học dân tộc độc đáo này. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Thực hiện đề tài: Mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật, chúng tôi chủ yếu tìm hiểu về quan niệm về Mùa trong văn học trung đại; mối tương quan giữa mùa xuân với các mùa khác trong văn học trung đại và đặc biệt đi sâu tìm hiểu nội dung và nghệ thuật thể hiện mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật. - Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã tiến hành khảo sát trên những tác phẩm thơ Nôm Đường luật của các tác giả tiêu biểu: Nguyễn Trãi, các nhà thơ thời Hồng Đức, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương để làm căn cứ.
9 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Để đạt được mục đích mà đề tài đặt ra trong luận văn này, chúng tôi kết hợp sử dụng một số phương pháp thông dụng trong nghiên cứu như sau: - Phương pháp thống kê, phân loại nhằm để chỉ ra quy mô và số lượng của tư liệu, xác định tần số xuất hiện của các yếu tố thống kê đi tới phân loại chúng theo yêu cầu của luận văn. - Phương pháp loại hình học giúp người đọc xác định loại hình tác phẩm đang nghiên cứu thuộc dòng thơ vịnh cảnh mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật, qua đó khái quát được đặc trưng cơ bản của mùa xuân trong thơ vịnh cảnh trung đại Việt Nam để thấy được sự vận động và phát triển của đề tài thơ này. - Phương pháp đối chiếu, so sánh văn học nhằm tìm ra những nét tương đồng và khác biệt về đề tài mùa xuân trong trong thơ Nôm của các tác giả, đồng thời thấy được sự kế thừa và cách tân, sáng tạo ở nội dung cũng như phương diện nghệ thuật thơ của họ. - Phương pháp phân tích - tổng hợp: Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng phương pháp phân tích để rõ cái hay, cái đẹp của hình tượng thơ trong các bài tiêu biểu mà các tác giả sáng tạo nhằm gửi gắm tâm tư, tình cảm của mình. Đồng thời chúng tôi còn sử dụng phương pháp tổng hợp để tổng kết vấn đề sau khi đã phân tích. - Phương pháp văn học sử nhằm nghiên cứu mùa xuân trong tiến trình phát triển thơ Nôm để từ đó đưa ra kết luận chính xác về đối tượng. 5. Phạm vi nghiên cứu: 5.1. Phạm vi nội dung: - Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề nội dung và nghệ thuật của bộ phận thơ Nôm Đường luật viết về mùa xuân trong các sáng tác của các tác giả tiêu biểu như: Nguyễn Trãi, các nhà thơ thời Hồng Đức, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương. - Tác giả Huyện Thanh Quan, theo khảo sát của chúng tôi, không có thơ xuân.
10 5.2. Phạm vi tư liệu: Khi triển khai đề tài này chúng tôi đã tiến hành khảo sát, thống kê các tập thơ, các công trình tuyển thơ sau: - Quốc âm thi tập trong Nguyễn Trãi toàn tập tân biên, Mai Quốc Liên chủ biên, Nxb văn học và Trung tâm nghiên cứu Quốc học, năm 2000. - Hồng Đức quốc âm thi tập do nhóm tác giả Phan Trọng Điềm, Bùi Văn Nguyên phiên âm – chú giải – giới thiệu, Nxb Văn học, năm 1982. - Bạch Vân Quốc ngữ thi tập (1989), Bùi Văn Nguyên, Nxb giáo dục, Hà Nội. - Hồ Xuân Hương - thơ chữ Hán, chữ Nôm và giai thoại, Nxb Văn hóa Thông tin năm 1995 của Bùi Hạnh Cẩn. - Nguyễn Khuyến tác phẩm do Nguyễn Văn Huyền dịch, biên soạn và giới thiệu, Nxb Khoa học Xã hội, năm 1984. - Tú Xương toàn tập, Nxb Văn học, Hà Nội, 2010. - Tổng tập văn học Nôm Việt Nam – Thơ Nôm Hàn luật tập 1, tập 3, Nxb Khoa học xã hội, năm 2008 của Viện Khoa học xã hội Việt Nam - Viện Nghiên cứu Hán Nôm do PGS. TS. Nguyễn Tá Nhí chủ biên, Lưu Đình Tăng, Hoàng Thị Ngọ, Đỗ Thị Bích Tuyền, Nguyễn Thị Lâm, Lã Minh Hằng, Trần Thị Giáng Hoa biên soạn làm đối tượng khảo sát trong luận văn của mình. - Các cuốn Tổng tập Văn học Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội về các tác giả có liên quan. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mục lục, mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và các vấn đề khác liên quan đến đề tài Chương 2: Nội dung thể hiện mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật Chương 3: Nghệ thuật phản ánh mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật
11 7. Đóng góp của luận văn Dựa trên cơ sở vận dụng những thành quả của của lớp người đi trước cùng với những suy nghĩ, tìm tòi của bản thân, với vấn đề được triển khai nghiên cứu trong luận văn này, chúng tôi hi vọng sẽ bổ sung thêm những phát hiện, những ý kiến có giá trị về mảng đề tài viết về mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật. Luận văn đã chỉ ra quan niệm về Mùa cũng như mối tương quan giữa mùa xuân và các mùa khác trong thơ ca trung đại. Bước đầu luận văn đã làm rõ nét đặc sắc trong nội dung cũng như nghệ thuật miêu tả mùa xuân trong thơ Nôm Đường luật của các tác giả tiêu biểu. Chính những nét đặc sắc ấy đã góp phần tạo nên một nền văn học trung đại đa dạng, độc đáo đồng thời cũng góp phần đắc lực trong thực tế giảng dạy những bài thơ Nôm Đường luật trong nhà trường.
12 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CÁC VẤN ĐỀ KHÁC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Thời gian nghệ thuật và quan niệm về Mùa trong thơ trung đại 1.1.1. Mùa – tín hiệu chỉ thời gian trong quan niệm của con người và trong thơ trung đại 1.1.1.1. Mùa – thời gian vũ trụ tĩnh tại, tuần hoàn Trong vũ trụ, vạn vật tồn tại, vận động, phát triển đều gắn liền với một thời gian nhất định. Thời gian được xem là hình thức tồn tại của vật chất. Mùa cũng là một trong những đơn vị thời gian cơ bản nên có sự tương đồng với thời gian nghệ thuật trong thơ ca trung đại. Thời gian nghệ thuật không chỉ mang tính khách quan mà còn mang tính chủ quan. Giáo sư Trần Đình Sử đã nhấn mạnh: “Thời gian nghệ thuật là thời gian mà ta có thể chiêm nghiệm được trong tác phẩm nghệ thuật với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp độ nhanh hay chậm, với các chiều dài thời gian quá khứ, hiện tại hay tương lai... Nó có thể kéo dài hay rút ngắn thời gian thực tế. Nó có thể đảo ngược hay vượt tới tương lai. Nó có thể dừng lại"[41; 77]. Điều đó có nghĩa là thời gian nghệ thuật không đơn thuần là thời gian vật lí luân chuyển tuần tự mà còn là thời gian tâm lí mang dấu ấn tâm trạng, cảm xúc của con người. Trong văn học nói chung và văn học trung đại nói riêng, cảm nhận về thời gian càng có ý nghĩa quan trọng. Nó thể hiện nhận thức của con người về thế giới, về sự tồn tại của bản thân trong mối quan hệ với thế giới xung quanh. Do chịu ảnh hưởng về quan niệm thời gian trong thơ Đường và các hệ tư tưởng đặc biệt là Phật giáo nên đặc điểm nổi bật nhất trong cách cảm nhận về thời gian trong thơ ca trung đại là thời gian mang tính tĩnh tại, tuần hoàn. Thời gian bốn mùa xuân, hạ, thu, đông được các tác giả miêu tả sinh động trong các tác phẩm thơ ca giống như một vòng tròn với điểm bắt đầu là mùa xuân và kết thúc là mùa đông theo đúng chu trình: “xuân sinh, hạ trưởng, thu liễm, đông tàng”. Hết một vòng quay lại trở về với vị trí xuất phát ban đầu và cứ như vậy trở đi, trở lại không bao giờ thay đổi. Qua các chặng biển đổi thành, thịnh, suy, hủy của vạn vật mà con người cảm nhận được rõ hơn về quy luật sinh, lão, bệnh, tử của đời người. Vòng tròn tĩnh tại ấy vừa đem lại cho con
13 người chiêm nghiệm về lẽ tất yếu của cuộc sống nhưng đồng thời cũng đem lại cảm giác bi quan, chán nản. Dòng thời gian của vũ trụ cứ chảy trôi bất tận trước sự ngắn ngủi, mong manh của đời người là nỗi ám ảnh thường trực trong quan niệm của người trung đại. Quan niệm về thời gian tĩnh tại, tuần hoàn trước hết được thể hiện trong thơ Thiền. Thơ Thiền là thơ của các nhà sư, các cư sĩ làm để thể hiện sự ngộ đạo của mình trước lẽ hư vô của cuộc đời, để thể hiện cái tâm trong sáng. Trong bài thơ Cáo tật thị chúng, thiền sư Mãn Giác đã cảm nhận được sự luân chuyển nhịp nhàng của thời gian bốn mùa trong năm qua các hình ảnh: xuân qua, xuân tới, hoa rụng, hoa cười được đặt trong sự đối lập tương phản với tuổi già của con người: Xuân qua trăm hoa rụng Xuân tới trăm hoa cười Trước mắt việc đi mãi Trên đầu, già tới rồi. Bên cạnh một thời gian luôn vận động, chảy trôi không ngừng đẩy con người tới bờ vực thẳm của tuổi già, bệnh tật thì nhà sư còn cảm nhận có một thời gian tĩnh tại, bất biến, không sinh, không diệt. Đó là kết quả của sự ngộ đạo, khi ấy con người sẽ mang một sức mạnh diệu kì vượt lên những buồn đau, tuyệt vọng của sinh, lão, bệnh, tử mà tràn đầy tinh thần lạc quan như cành mai kia vẫn tươi xanh khoe sắc bất chấp xuân tàn: Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết Đêm qua sân trước một nhành mai Thời gian trong thơ Thiền là loại thời gian bất biến, thường trụ bởi không sinh mà cũng không diệt. Đó là loại thời gian dường như bị đóng băng trong hiện tại mà không có quá khứ, không có tương lai. Ở đấy các nhà thơ say sưa, chìm đắm trong vẻ đẹp thanh tịnh của thiên nhiên, của mây ngàn hạc nội, của những thú vui điền viên nên không còn có ý niệm về thời gian. Chỉ khi nhìn thấy tín hiệu cúc khoe sắc vàng mới biết thu sang, thấy hoa nở mới biết xuân về: