TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
191
NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA CÔNG ĐOÀN CƠ SỞ TRONG DOANH NGHIỆP KHI
VIỆT NAM THAM GIA HIỆP ĐỊNH ĐỐI TÁC XUYÊN THÁI BÌNH DƯƠNG
TO IMPROVE THE ROLE OF COMPANY UNIONS WHEN VIETNAM JOINED TRANS-
PACIFIC PARTNERSHIP AGREEMENT (TPP)
Nguyễn Thị Diệu Thanh
Trường Đại học Quảng Bình
dieuthanh2704@gmail.com
TÓM TẮT
Trong tiến trình lịch sử của đất nước, Công đoàn Việt Nam luôn gắn bó với vận mệnh của dân tộc và luôn hoàn thành
mọi nhiệm vụ được giao. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để phát huy hơn nữa vai trò của công nhân, người lao động Việt
Nam trong bối cảnh đất nước đang đẩy mạnh nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Bằng phương
pháp tổng hợp, phân tích, nghiên cứu chỉ ra những tác động của Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) đến
hoạt động của công đoàn cơ sở (CĐCS) trong các DN. Đồng thời, nghiên cứu cũng đề xuất một số giải pháp nhằm nâng
cao vai trò của CĐCS trong DN khi Việt Nam tham gia TPP.
Từ khóa: công đoàn cơ sở; TPP; tác động; giải pháp; vai trò.
ABSTRACT
In the development of Vietnam, Vietnam General Confederation of Labour always sticks with the destiny of the nation and
completes all tasks. The problem is how to promote the role of Vietnamese workers and Vietnamese labourers in
industrialization, modernization and international integration. By synthetic and analysis method, the study indicates the
impact of Trans-Pacific Partnership Agreement (TPP) to activities of company unions in Vietnam. Moreover, the study
also make some policy recommendations when Vietnam joined the TPP agreement.
Key Words: company union; TPP; impact; policy; role.
1. Giới thiệu
Ngày 4/2/2016, Bộ trưởng Bộ Công Thương Vũ Huy Hoàng đại diện Việt Nam ký kết Hiệp định
Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) tại Auckland, New Zealand. TPP đã trở thành Hiệp định
Thương mại tự do đầu tiên mà Việt Nam tham gia có các quy định liên quan đến lao động và công
đoàn. Cũng như các hiệp định thương mại tự do (FTA) tiêu chuẩn cao khác, TPP không đưa ra tiêu
chuẩn riêng về lao động, TPP chỉ khẳng định lại các tiêu chuẩn lao động được nêu trong tuyên bố năm
1998 của Tổ chức Lao động thế giới (ILO) mà Việt Nam là một thành viên.
Theo cam kết trong Hiệp định TPP, riêng Việt Nam sẽ có thời gian chuẩn bị là 5 năm kể từ ngày
Hiệp định có hiệu lực, tức là khoảng bảy năm kể từ khi ký Hiệp định, các tổ chức của NLĐ ở cấp cơ sở
có thể gia nhập hoặc cùng nhau thành lập tổ chức của NLĐ ở cấp cao hơn như cấp ngành, cấp vùng
theo đúng trình tự đăng ký được pháp luật quy định một cách công khai, minh bạch. Tôn chỉ, mục
đích, trình tự, thủ tục thành lập và phương thức hoạt động của các tổ chức của NLĐ ở cấp cao hơn
cũng phải tuân thủ đầy đủ theo các quy định của pháp luật Việt Nam và không trái với các quy định
của ILO. Như vậy, khi có hiệu lực, nếu không có sự thay đổi căn bản, hệ thống công đoàn Việt Nam
(CĐVN) sẽ gặp nhiều khó khăn trong vai trò đại diện của mình do phải chịu cạnh tranh về đoàn viên,
quyền đại diện, ảnh hưởng hoạt động với các tổ chức đại diện cho NLĐ khác. Do đó, thời gian chuẩn
bị, đây là cơ hội để công đoàn Việt Nam đổi mới mạnh mẽ phương thức hoạt động, hoàn thiện hệ
thống pháp luật và kiện toàn tổ chức bộ máy quản lý, bảo vệ tốt nhất quyền lợi chính đáng của người
lao động, đáp ứng những yêu cầu hội nhập mới.
HỘI THẢO KHOA HỌC QUẢN TRỊ VÀ KINH DOANH – COMB 2016
192
Bằng phương pháp tổng hợp, phân tích, nghiên cứu chỉ ra những tác động của TPP đến hoạt
động của công đoàn cơ sở (CĐCS) trong các DN. Đồng thời, nghiên cứu cũng đề xuất một số giải pháp
nhằm nâng cao vai trò của CĐC trong DN khi Việt Nam tham gia TPP.
2. Vai trò của công đoàn cơ sở trong doanh nghiệp
Công đoàn cơ sở có vị trí, vai trò hết sức quan trọng trong DN và với NLĐ. Công đoàn không
những bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng cho NLĐ mà còn góp phần tạo mối quan hệ lao
động hài hòa, ổn định và đảm bảo sự phát triển bền vững của các DN. Bộ luật lao động 2012, Luật
công đoàn 2012, cùng với nhiều văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thi hành đã tạo nền tảng pháp
lý thuận lợi cho hoạt động của công đoàn cơ sở, trao cho công đoàn cơ sở những quyền năng trong
tham gia quan hệ với NLĐ, đồng thời bảo vệ hữu hiệu NLĐ trong các DN. Vai trò của công đoàn cơ
sở tại các doanh nghiệp được quy định cụ thể như sau:
2.1. Bảo vệ quyền và lợi ích của NLĐ
Tổ chức cơ sở của công đoàn là nền tảng của tổ chức công đoàn, nơi trực tiếp liên hệ với NLĐ.
Theo đó, CĐCS trong các DN được trao những quyền hạn và vai trò cụ thể như:
- Ký kết các thỏa ước lao động tập thể
- Thỏa thuận với ban lãnh đạo DN về vấn đề tiền lương của NLĐ
- Tham gia giải quyết việc làm cho NLĐ
- Xây dựng nội quy lao động và xử lý kỷ luật lao động
- Kiểm tra, giám sát, xử lý các vấn đề liên quan đến an toàn lao động, vệ sinh lao động
- Tham gia giải quyết tranh chấp lao động tại DN
- Tham gia giải quyết các vụ tranh chấp lao động tại tòa án
- Tham gia giải quyết yêu cầu tuyên bố phá sản DN
Bên cạnh đó, công đoàn còn góp phần quan trọng trong công tác tuyên truyền, vận động người
lao động thực hiện những chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước để NLĐ hiểu và
thực hiện đúng những quyền lợi và trách nhiệm của mình với tập thể, với DN, với đất nước…
2.2. Cầu nối giữa người lao động với DN
Không chỉ có chức năng chăm lo, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao
động, tổ chức công đoàn còn là cầu nối, tạo mối quan hệ hài hòa về lợi ích giữa người lao động và
doanh nghiệp, góp phần tạo việc làm và thu nhập ổn định cho người lao động cũng như nâng cao sức
cạnh tranh, uy tín, hình ảnh, thương hiệu của doanh nghiệp trên thị trường.
Để thực hiện chức năng là cầu nối giữa NLĐ và người sử dụng lao động, cụ thể ở đây là DN, các
tổ chức CĐCS cần thường xuyên theo dõi tình hình, nắm bắt tâm tư, nguyện vọng của công nhân viên
và NLĐ, phối hợp với các ngành chức năng tăng cường công tác kiểm tra thực hiện việc thực thi pháp
luật, chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng cho NLĐ, từ đó làm tốt công tác tham mưu
cho chủ DN trong việc cân bằng giữa quyền lợi của NLĐ và lợi ích của DN, chủ động đề xuất với DN
ban hành các văn bản liên quan đến phong trào công nhân viên chức lao động và hoạt động công đoàn
nhằm góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho công nhân viên và NLĐ.
Mặt khác, CĐCS cũng có thể phối hợp với công đoàn cấp trên trong việc tổ chức các hội nghị,
diễn đàn đối thoại giữa DN và NLĐ một cách để DN trực tiếp lắng nghe, giải quyết kịp thời những
vướng mắc, ý kiến đóng góp của NLĐ, qua đó tìm được “tiếng nói chung” giữa hai phía. Việc DN và
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
193
NLĐ tìm được “tiếng nói chung” không những góp phần đảm bảo quyền, lợi ích chính đáng cho ngươi
lao đô
ng mà còn tac đô
ng trưc tiêp đên sư phat triên chung cua DN.
3. TPP và những tác động đến hoạt động của công đoàn cơ sở trong các DN Việt Nam
3.1. Khái quát về Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương TPP
Hiệp định hợp tác Kinh tế chiến lược Xuyên Thái Bình Dương (Trans-Pacific Strategic
Economic Partnership Agreement – còn gọi là TPP) là một Hiệp định thương mại tự do nhiều bên,
được ký kết với mục tiêu thiết lập một mặt bằng thương mại tự do chung cho các nước khu vực châu Á
Thái Bình Dương. Hiệp định này được ký kết ngày 3/6/2005, có hiệu lực từ 28/5/2006 giữa 4 nước
Singapore , Chile, New Zealand, Brunei (vì vậy Hiệp định này còn gọi là P4). Đầu năm 2009, Việt
Nam quyết định tham gia Hiệp định TPP với tư cách thành viên liên kết. Tháng 11 năm 2010, sau khi
tham gia 3 phiên đàm phán TPP với tư cách này, Việt Nam đã chính thức tham gia đàm phán TPP.
Hiệp định TPP có phạm vi điều chỉnh rộng, bao gồm cả hàng hóa, dịch vụ (chưa bao gồm dịch
vụ tài chính do được đàm phán sau), vệ sinh an toàn thực phẩm, rào cản kỹ thuật, chính sách cạnh
tranh, sở hữu trí tuệ, mua sắm chính phủ và minh bạch hóa. Ngoài ra, còn có một chương về hợp tác và
02 văn kiện đi kèm về Hợp tác Môi trường và Hợp tác Lao động. Nét mới trong đàm phán Hiệp định
TPP so với các FTA truyền thống trước đây là sự tham gia của các đối tượng liên quan như doanh
nghiệp, hiệp hội, tổ chức xã hội. Tại mỗi phiên đàm phán, các đối tượng trên luôn được tạo cơ hội để
trao đổi thông tin cũng như bày tỏ quan điểm và nguyện vọng đối với các nội dung đàm phán của Hiệp
định thông qua các buổi hội thảo và diễn đàn dành cho các đối tượng liên quan được tổ chức bên lề các
phiên đàm phán.
Hiệp định TPP hiện nay được kỳ vọng sẽ trở thành một khuôn khổ thương mại toàn diện, có chất
lượng cao và là khuôn mẫu cho các Hiệp định thế kỷ 21.
3.2. Tác động của TPP đến hoạt động của công đoàn cơ sở trong các DN Việt Nam
Tham gia TPP sẽ tạo ra những thay đổi mạnh mẽ về hoạt động công đoàn, sự biến động về đội
ngũ công nhân, lao động và cán bộ, đoàn viên công đoàn, về pháp luật liên quan đến tổ chức và hoạt
động công đoàn. Những yếu tố đó tạo ra tác động tích cực và tiêu cực đan xen đối với tổ chức và hoạt
động công đoàn.
3.2.1. Những tác động tích cực
Tham gia TPP được đánh giá là một cơ hội lớn không chỉ với các DN mà còn đối với các CĐCS
trong DN.
Trước hết, việc tham gia Hiệp định TPP sẽ thúc đẩy Việt Nam hoàn thiện nhanh hơn thể chế kinh
tế thị trường, cơ cấu lại nền kinh tế, cơ cấu lại lực lượng lao động và chuyển đổi mô hình tăng trưởng
kinh tế. Trong lĩnh vực lao động, các cam kết của TPP đòi hỏi chúng ta phải đáp ứng được các tiêu
chuẩn lao động và quan hệ lao động theo Tuyên bố về các nguyên tắc và quyền cơ bản trong lao động
năm 1998 của Tổ chức lao động quốc tế (ILO).
Bên cạnh đó, tham gia TPP cũng đưa đến sự tăng nhanh số lượng lao động và đơn vị DN. Đây là
nguồn phát triển đoàn viên và thành lập công đoàn cơ sở dồi dào cho tổ chức công đoàn. Do áp lực về
việc làm người lao động thường chấp nhận những thiệt thòi về phía mình vì vậy trong quá trình tham
gia quan hệ lao động không tránh khỏi phát sinh mâu thuẫn giữa người lao động với chủ sử dụng lao
động. Người lao động sẽ có nhu cầu được tổ chức công đoàn quan tâm đến đời sống, việc làm, đại diện
HỘI THẢO KHOA HỌC QUẢN TRỊ VÀ KINH DOANH – COMB 2016
194
bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng. Đây là điều kiện thuận lợi để công đoàn tập hợp, vận
động người lao động tham gia tổ chức của mình.
Mặt khác, tham gia TPP đòi hỏi hệ thống pháp luật nước ta phải hoàn thiện, phù hợp với thông lệ
và pháp luật quốc tế. Trong đó, những quy định về quyền và nghĩa vụ của không chỉ người lao động
mà còn của các DN, các cơ quan quản lý Nhà nước về lao động phải minh bạch và bảo đảm thực hiện
nghiêm túc, hiệu quả sẽ giúp cho công đoàn hoạt động được thuận lợi hơn, phát huy được vai trò và
thực hiện chức năng, nhiệm vụ tốt hơn. Cùng với đó, sự phát triển mạnh mẽ các quan hệ thương mại sẽ
góp phần tạo cơ hội gia tăng quan hệ hợp tác quốc tế trong lĩnh vực lao động và công đoàn. Điều này
tạo cơ hội thuận lợi để Công đoàn Việt Nam đẩy mạnh hơn nữa các hoạt động đối ngoại góp phần tăng
cường hợp tác, trao đổi kinh nghiệm hoạt động và tranh thủ sự hỗ trợ mọi mặt của công đoàn các nước
trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương.
3.2.2. Những tác động tiêu cực
Bên cạnh những cơ hội, những tác động tích cực, những thách thức và tác động tiêu cực đặt ra
cho các CĐCS cũng hoàn toàn không nhỏ. những cam kết về Công đoàn trong Hiệp định TPP đặt ra
thách thức rất lớn cho tổ chức và hoạt động của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam:
Thứ nhất, một trong những điều khoản trong Hiệp định TPP là người lao động có quyền chọn
người đại diện, thành lập một tổ chức để bảo vệ quyền lợi cho mình. Điều này dẫn đến việc có thể
thành lập mới một tổ chức đại diện cho người lao động nhưng lại nằm ngoài hệ thống công đoàn. Đây
là thách thức rất lớn cho tổ chức và hoạt động của Công đoàn Việt Nam nói chung và CĐCS trong các
DN nói riêng. Nếu Công đoàn hoạt động thật sự có hiệu quả, mạnh dạn đấu tranh đòi hỏi quyền lợi sát
sườn của người lao động, nói lên được tiếng nói bức xúc của người lao động, thì các tổ chức của người
lao động mới ra đời sẽ gia nhập vào Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, tạo thêm sức mạnh cho tổ
chức Công đoàn Việt Nam, góp phần thực hiện có hiệu quả các Chủ trương đường lối của Đảng đối
với phong trào công nhân và ngược lại nếu công đoàn hoạt động hời hợt, không hiệu quả, không đấu
tranh cho quyền lợi của người lao động thì các tổ chức của người lao động mới ra đời sẽ không gia
nhập vào Công đoàn Việt Nam mà họ tự liên kết lại để bảo vệ quyền lợi của người lao động. Khi đó,
chắc chắn tổ chức công đoàn hiện tại chỉ là hình thức, không có sức mạnh thật sự.
Thứ hai, tổ chức của người lao động không phải thực hiện các nghĩa vụ và trách nhiệm chính trị
mà không trái với những quyền lao động được nêu trong Tuyên bố của ILO, nên tổ chức của người lao
động chỉ tập trung vào nhiệm vụ chăm lo, đại diện, bảo vệ quyền lợi của người lao động. Trong khi đó
hệ thống Công đoàn Việt Nam phải thực hiện các nhiệm vụ của tổ chức chính trị - xã hội nên nguồn
lực bị phân tán, thiếu cơ chế chủ động trong tuyển dụng, đào tạo, sử dụng,… cán bộ công đoàn, nếu
cán bộ công đoàn cấp trên cơ sở không được tuyển chọn trong phong trào công nhân, từ thủ lĩnh của
công nhân, mà chỉ do cấp ủy thi tuyển, đưa về không am hiểu và gần gũi công nhân thì dẫn đến hệ lụy
là công đoàn ngày càng xa rời công nhân. Thậm chí, nếu tổ chức Công đoàn không nhanh chóng đổi
mới mạnh mẽ về tổ chức và hoạt động thì rất dễ xảy ra “dòng chảy” đoàn viên công đoàn từ Công
đoàn Việt Nam sang tổ chức mới của người lao động.
Thứ ba, nguồn lực đảm bảo cho hoạt động của Công đoàn Việt Nam có nguy cơ bị giảm sút,
nguồn thu tài chính của các cấp công đoàn thuộc Tổng Liên đoàn giảm mạnh (thời kỳ đầu là đoàn phí,
sau đó là kinh phí công đoàn). Trong thời gian tới, nếu CĐCS tại các DN không có nguồn lực đủ mạnh
để tạo ra những quyền lợi khác biệt và lớn hơn giữa đoàn viên công đoàn và NLĐ không phải là đoàn
viên công đoàn sẽ bất lợi trong việc cạnh tranh, thu hút người lao động và tổ chức của người lao động
mới thành lập gia nhập Công đoàn. Mặt khác, tổ chức của NLĐ có thể yêu cầu và nhận sự trợ giúp kỹ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
195
thuật và đào tạo từ các tổ chức của người lao động Việt Nam hoặc quốc tế đang hoạt động hợp pháp tại
Việt Nam hoặc các DN FDI, DN khu vực ngoài nhà nước sẽ sẵn sàng hỗ trợ kinh phí cho “tổ chức của
người lao động ở cơ sở” với mục đích để thao túng tổ chức của người lao động mà pháp luật chưa quy
định tới hoặc cơ quan quản lý nhà nước chưa đủ năng lực để phát hiện và xử lý.
4. Nâng cao vai trò của công đoàn cơ sở trong DN khi Việt Nam tham gia TPP
Đến năm 2018, Hiệp định TPP có hiệu lực. Hoạt động công đoàn tại các DN sẽ gặp thách thức
do có thêm các tổ chức khác đại diện cho NLĐ. Nâng cao vai trò và vị thế của tổ chức công đoàn khi
gia nhập TPP là yêu cầu bức thiết hiện nay. Từ những phân tích về tác động của hiệp định TPP đến tổ
chức công đoàn trong DN như đã trình bày ở mục 2, tác giả đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao vai
trò của công đoàn cơ sở trong DN, đáp ứng yếu cầu hội nhập như sau:
Một là: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động, phát triển Đảng, xây dựng tổ chức cơ sở
Đảng và các tổ chức chính trị - xã hội trong các DN và trong đội ngũ NLĐ
Trong bối cảnh nước ta đang hội nhập sâu rộng ra thế giới, các thế lực thù địch, phần tử cơ hội
chính trị không ngừng chống phá. Nếu không tập trung xây dựng được tổ chức công đoàn vững mạnh,
để công đoàn phát huy tốt vai trò của mình thì sẽ có nguy cơ ảnh hưởng trực tiếp đến sức sống của
Đảng, tiềm ẩn những nguy cơ xói mòn, trực diện vào cơ sở xã hội quan trọng nhất của Đảng, Nhà nước
và của cả hệ thống chính trị. Do đó, vấn đề đặt ra đối với các công đoàn cơ sở là phải vững vàng về tổ
chức, mạnh về cơ sở vật chất thì mới đủ sức thu hút đối với người lao động và tổ chức mới của người
lao động. Các CĐCS trong DN cần tập trung đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục, vận động, phát
triển Đảng, xây dựng tổ chức cơ sở Đảng và các tổ chức chính trị - xã hội trong đội ngũ NLĐ, nhất là ở
DN khu vực ngoài Nhà nước. Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh tuyên truyền, vận động để NLĐ hiểu về
Công đoàn Việt Nam, hiểu lợi ích của bản thân khi gia nhập Công đoàn, từ đó tự giác gia nhập Công
đoàn và tham gia hoạt động Công đoàn. Để làm tốt công tác tuyên truyền phát triển đoàn viên, các cấp
công đoàn cần linh hoạt, sáng tạo sử dụng nhiều hình thức, biện pháp như: phát hành tài liệu tuyên
truyền về Công đoàn Việt Nam, dựng pano, áp phích, khẩu hiệu truyên truyền tại các khu công nghiệp,
khu đông người lao động ở. Cán bộ công đoàn cần trực tiếp tiếp cận người lao động để tuyên truyền,
vận động. Có thể tiếp cận với từng cá nhân, từng nhóm nhỏ hoặc tổ chức các buổi tọa đàm, trao đổi tại
ký túc xá, khu dân cư có đông người lao động ở để qua đó tuyên truyền về Công đoàn Việt Nam.
Hai là: Nhà nước quan tâm và giải quyết kịp thời những vướng mắc trong tổ chức hoạt động
công đoàn từ các DN
Kinh tế Việt Nam được dự báo sẽ tăng nhanh sau khi Hiệp định TPP được ký kết, điều này dẫn
đến tình trạng lao động tăng nhanh về số lượng, đa dạng về cơ cấu và quan hệ lao động sẽ phức tạp
hơn. Cụ thể, khi tham gia TPP, cùng với sự gia tăng lao động trong các thành phần kinh tế là những
vấn đề bức xúc, phức tạp có xu hướng tăng lên trong quan hệ lao động như: Tình trạng lao động bị thất
nghiệp (do DN bị phá sản hoặc sắp xếp tinh giản lao động; do người lao động không đáp ứng yêu cầu
về sức khỏe, trình độ, kỹ năng lao động). Tình trạng người lao động thay đổi việc làm, thay đổi chỗ
làm việc, việc di chuyển lao động giữa các vùng miền, trình trạng vi phạm pháp luật lao động (sa thải
lao động trái luật, thời giờ làm việc, thời giờ nghỉ ngơi; an toàn vệ sinh lao động, hợp đồng lao động,
bảo hiểm xã hội). Tranh chấp lao động và đình công sẽ có chiều hướng gia tăng.Vì vậy, trong những
năm đầu tham gia TPP sẽ có những thách thức lớn đối với tổ chức và hoạt động Công đoàn. Trong bối
cảnh đó, Nhà nước cần thường xuyên tiếp xúc, làm việc, lắng nghe, đối thoại và giải quyết kịp thời
những ý kiến kiến nghị của NLĐ và tổ chức Công đoàn. Quan tâm lãnh đạo để có những quyết sách
mạnh nhằm giải quyết những vấn đề vướng mắc trong tổ chức, hoạt động Công đoàn để Công đoàn
