Những vấn đề lý luận chung của quan hệ trung tâm và ngoại vi trên cấp độ không gian văn hóa

NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG CñA QUAN HÖ<br /> TRUNG T¢M Vµ NGO¹I VI<br /> TR£N CÊP §é KH¤NG GIAN V¡N HO¸<br /> <br /> <br /> NGUYÔN V¡N D¢N(*)<br /> <br /> <br /> <br /> ãi ®Õn quan hÖ trung t©m vµ ngo¹i tr−ng bëi c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn nh− ®Êt<br /> N vi vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸ tr−íc<br /> hÕt lµ nãi ®Õn quan hÖ trong kh«ng gian<br /> ®ai, ®Þa h×nh, khÝ hËu, hÖ sinh th¸i... (*)<br /> Nghiªn cøu kh«ng gian tù nhiªn lµ<br /> v¨n ho¸. §©y lµ m«i tr−êng mµ sù t¸c mét trong nh÷ng nhiÖm vô ®Çu tiªn ®Ó<br /> ®éng qua l¹i gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi phôc vô cuéc sèng con ng−êi. §Æc biÖt,<br /> ®−îc thÓ hiÖn râ nhÊt. Mèi quan hÖ nµy khi kh«ng gian cã yÕu tè con ng−êi x·<br /> kh«ng ph¶i lóc nµo còng diÔn ra thuËn héi, th× nã trë thµnh mét ®èi t−îng phøc<br /> lîi cho sù ph¸t triÓn. VÊn ®Ò lµ quan t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi kh«ng gian tù<br /> niÖm kh«ng gian v¨n ho¸ nh− thÕ nµo nhiªn. V× thÕ, nhµ khoa häc ng−êi Ph¸p<br /> vµ nh×n nhËn nã tõ quan ®iÓm g×. HiÓu Henri Lefebvre ®· nãi ®Õn viÖc ph¶i x©y<br /> râ mèi quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i dùng mét khoa häc mµ «ng gäi lµ khoa<br /> vi trong kh«ng gian v¨n ho¸ sÏ gióp ta häc kh«ng gian (tiÕng Ph¸p: “la science<br /> gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn vµ nh÷ng de l’espace”; tiÕng Anh: “the science of<br /> xung ®ét kh¶ dÜ gi÷a hai ph¹m trï nµy. space”). Theo «ng, ®èi t−îng cña khoa<br /> §ã chÝnh lµ ®iÒu quan träng cña mèi häc nµy chÝnh lµ kh«ng gian x· héi. §©y<br /> quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi, ®Æc lµ mét ngµnh khoa häc nghiªn cøu c¸c<br /> biÖt lµ trong lÜnh vùc v¨n ho¸. Song, ®Ó mèi quan hÖ x· héi trong kh«ng gian<br /> hiÓu b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña kh«ng chø kh«ng ph¶i lµ ngµnh khoa häc<br /> gian v¨n ho¸, chóng ta cÇn xem xÐt nã chinh phôc vò trô ngµy nay. Ngµnh<br /> trong kh«ng gian tù nhiªn vµ kh«ng khoa häc nµy sÏ tr¶ lêi cho chóng ta<br /> gian x· héi. nh÷ng c©u hái: Kh«ng gian x· héi lµ g×?<br /> Nã kh¸c biÖt víi kh«ng gian tù nhiªn<br /> 1. Kh«ng gian tù nhiªn nh− thÕ nµo? Con ng−êi t¹o ra kh«ng<br /> Kh«ng gian tù nhiªn bao gåm: gian x· héi ra sao?... ë ®©y, khi nghiªn<br /> Kh«ng gian ®ång b»ng, kh«ng gian miÒn cøu kh«ng gian v¨n ho¸, tr−íc hÕt<br /> nói, kh«ng gian trung du, kh«ng gian chóng ta h·y t×m hiÓu kh«ng gian x·<br /> miÒn §«ng, kh«ng gian miÒn T©y, héi lµ g×.<br /> kh«ng gian ®Êt liÒn, kh«ng gian biÓn<br /> ®¶o... Kh«ng gian tù nhiªn ®−îc ®Æc (*)<br /> PGS.TS., ViÖn Th«ng tin KHXH.<br /> 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2015<br /> <br /> <br /> 2. Kh«ng gian x· héi Lefebvre cho r»ng kh«ng gian x· héi cã<br /> ba cÊp ®é thÓ hiÖn:<br /> Lefebvre lµ mét trong nh÷ng ng−êi 1, CÊp ®é thùc hµnh kh«ng gian<br /> ®Çu tiªn, vµo ®Çu thÕ kû XX, ®· cã nç (tiÕng Anh: “spatial practice”) bao gåm<br /> lùc x©y dùng mét ngµnh khoa häc mµ c¶ viÖc s¶n xuÊt lÉn viÖc t¸i s¶n xuÊt, c¶<br /> «ng gäi lµ “khoa häc nghiªn cøu kh«ng c¸c ®Þa ®iÓm / vÞ trÝ riªng biÖt vµ c¸c tËp<br /> gian x· héi”. Dùa vµo häc thuyÕt duy hîp yÕu tè kh«ng gian ®Æc tr−ng cho<br /> vËt m¸c xÝt, Lefebvre cho r»ng trong khi mçi mét sù h×nh thµnh kh«ng gian. §èi<br /> kh«ng gian tù nhiªn lµ mét “t¸c phÈm” víi mét x· héi, viÖc thùc hµnh kh«ng<br /> cña thiªn nhiªn, do thiªn nhiªn “s¸ng gian sÏ t¹o ra kh«ng gian x· héi. Nã ®Ò<br /> t¹o ra” (tiÕng Ph¸p: “crÐer”; tiÕng Anh: xuÊt ra kh«ng gian x· héi, s¶n xuÊt ra<br /> “create”), th× kh«ng gian x· héi lµ do con kh«ng gian x· héi trong mét mèi quan<br /> ng−êi “s¶n xuÊt ra” (tiÕng Ph¸p: hÖ t−¬ng t¸c biÖn chøng, råi nã lµm chñ<br /> “produire”; tiÕng Anh: “produce”). Theo vµ chiÕm h÷u kh«ng gian x· héi. XÐt tõ<br /> «ng, mét vËt ®−îc s¸ng t¹o lµ mét “t¸c quan ®iÓm ph©n tÝch, viÖc thùc hµnh<br /> phÈm” mang tÝnh ®éc nhÊt, kh«ng lÆp kh«ng gian x· héi cña mét x· héi ®−îc<br /> l¹i. ThÕ giíi vËt chÊt lµ thÕ giíi cña béc lé th«ng qua viÖc gi¶i m· kh«ng<br /> nh÷ng sù vËt ®−îc thiªn nhiªn s¸ng t¹o, gian cña nã.<br /> kh«ng lÆp l¹i. Cßn thÕ giíi x· héi lµ thÕ<br /> giíi cña nh÷ng sù vËt do con ng−êi lµm 2, CÊp ®é biÓu t¶ kh«ng gian (tiÕng<br /> ra. Chóng ®−îc s¶n sinh ra bëi c¸c lùc Anh: representations of space) liªn quan<br /> l−îng s¶n xuÊt, b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn chÆt chÏ víi c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt<br /> s¶n xuÊt vµ th«ng qua c¸c ph−¬ng thøc vµ “trËt tù” mµ c¸c mèi quan hÖ nµy ¸p<br /> s¶n xuÊt, v× thÕ chóng lµ nh÷ng “s¶n ®Æt, vµ v× thÕ liªn quan ®Õn tri thøc, ®Õn<br /> phÈm” cã thÓ lÆp l¹i (tøc cã thÓ ®−îc ký hiÖu, ®Õn m·, vµ ®Õn c¸c mèi quan<br /> “s¶n xuÊt hµng lo¹t”). T−¬ng tù, kh«ng hÖ “mÆt tiÒn”. Cã thÓ nãi, ®©y lµ kh«ng<br /> gian x· héi còng lµ nh÷ng kh«ng gian gian ®−îc kh¸i niÖm ho¸, kh«ng gian<br /> do con ng−êi s¶n sinh ra bëi c¸c lùc cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ lËp kÕ<br /> l−îng s¶n xuÊt, b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn ho¹ch, c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn ®«<br /> s¶n xuÊt vµ th«ng qua c¸c ph−¬ng thøc thÞ, c¸c chuyªn gia c«ng nghÖ vµ c¸c<br /> s¶n xuÊt. V× thÕ, kh«ng gian x· héi lµ chuyªn gia x· héi. Hä gièng nh− mét<br /> mét s¶n phÈm x· héi. kiÓu nghÖ sÜ khoa häc, hä x¸c ®Þnh<br /> nh÷ng g× tr¶i nghiÖm ®−îc trong cuéc<br /> Së dÜ Lefebvre coi kh«ng gian x· héi sèng, nh÷ng g× c¶m nhËn vµ nh÷ng g×<br /> lµ mét s¶n phÈm x· héi mµ kh«ng ph¶i quan niÖm. §©y lµ lo¹i kh«ng gian<br /> mét “t¸c phÈm” nh− kh«ng gian tù chiÕm −u thÕ (tiÕng Anh: “dominant<br /> nhiªn lµ v× kh«ng gian x· héi bao gåm: space”) trong bÊt cø mét x· héi nµo<br /> 1, ViÖc t¸i s¶n xuÊt sinh häc (tøc sù sinh (hoÆc trong bÊt cø mét ph−¬ng thøc s¶n<br /> s¶n); 2, ViÖc t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng; xuÊt nµo). C¸c quan niÖm vÒ kh«ng gian<br /> 3, ViÖc t¸i s¶n xuÊt c¸c mèi quan hÖ s¶n cã xu h−íng h−íng tíi mét hÖ thèng ký<br /> xuÊt x· héi. ChÝnh hµnh ®éng t¸i s¶n hiÖu tõ ng÷.<br /> xuÊt ®ã lµm cho kh«ng gian x· héi cã 3, CÊp ®é c¸c kh«ng gian biÓu t¶<br /> ®Æc tr−ng lµ tÝnh lÆp l¹i, kh¸c víi kh«ng (tiÕng Anh: “representational spaces”).<br /> gian tù nhiªn (chØ ®−îc thiªn nhiªn t¹o CÊp ®é nµy biÓu t¶ nh÷ng h×nh t−îng<br /> ra mét lÇn vµ m·i m·i). Ngoµi ra, phøc hîp, ®«i khi ®−îc m· ho¸, ®«i khi<br /> Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung… 13<br /> <br /> kh«ng, ®−îc g¾n kÕt víi bÒ mÆt ngÇm nh÷ng g× ng−êi kh¸c s¶n xuÊt ra, chiÕm<br /> cña ®êi sèng x· héi còng nh− víi nghÖ h÷u kh«ng gian vµ trë thµnh chñ nh©n<br /> thuËt. §©y lµ lo¹i kh«ng gian ®−îc tr¶i hoµn toµn hîp ph¸p cña nã.<br /> nghiÖm trùc tiÕp th«ng qua c¸c h×nh Thø hai lµ khi nh÷ng lùc l−îng t«n<br /> ¶nh vµ biÓu t−îng liªn t−ëng cña nã, v× gi¸o vµ chÝnh trÞ cña kh«ng gian tuyÖt<br /> vËy nã lµ lo¹i kh«ng gian cña c¸c “c− ®èi ®· x¸c lËp ®−îc quyÒn cai trÞ cña<br /> d©n” vµ cña nh÷ng “ng−êi sö dông” nã, m×nh trong kh«ng gian tù nhiªn, chóng<br /> nh−ng ®ång thêi nã còng lµ kh«ng gian sÏ ®i ®Õn chç ph¸ vì vÜnh viÔn tÝnh tù<br /> cña c¸c nghÖ sÜ vµ cña nh÷ng ng−êi - nhiªn cña kh«ng gian tù nhiªn, x¸c lËp<br /> nh− nhµ v¨n vµ nhµ triÕt häc - muèn nªn mét kh«ng gian tÝch luü (tÝch luü<br /> m« t¶ kh«ng gian. Lo¹i kh«ng gian nµy mäi cña c¶i vµ nguån lùc: tri thøc, c«ng<br /> bÞ chi phèi - vµ v× thÕ nã ®−îc tr¶i nghÖ, tiÒn b¹c, ®å vËt quý, t¸c phÈm<br /> nghiÖm mét c¸ch thô ®éng - lµ lo¹i nghÖ thuËt vµ c¸c biÓu tr−ng). Trong<br /> kh«ng gian mµ trÝ t−ëng t−îng t×m c¸ch thêi kú tÝch luü nµy, ®« thÞ trë thµnh<br /> thay ®æi vµ chiÕm h÷u. Nã bao phñ lªn trung t©m, nã cai qu¶n vïng n«ng th«n<br /> kh«ng gian vËt lý, sö dông c¸c ®å vËt cña ®−îc coi lµ vïng ngo¹i vi. Ho¹t ®éng s¶n<br /> kh«ng gian nµy mét c¸ch t−îng tr−ng. xuÊt (lao ®éng) kh«ng cßn lµ mét ho¹t<br /> Nh− thÕ cã thÓ nãi, mÆc dï cã mét sè ®éng cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®Ó duy<br /> ngo¹i lÖ, kh«ng gian biÓu t¶ cã xu h−íng tr× ®êi sèng x· héi, mµ trë nªn ®éc lËp<br /> h−íng tíi c¸c hÖ thèng Ýt nhiÒu cè kÕt khái qu¸ tr×nh ®ã, lao ®éng trë thµnh<br /> cña c¸c biÓu t−îng vµ ký hiÖu phi tõ ng÷ ®èi t−îng cña sù trõu t−îng ho¸, do ®ã<br /> (Henri Lefebvre, 1991, tr.33). nã trë thµnh lao ®éng x· héi trõu t−îng<br /> XÐt tõ gãc ®é lÞch sö vµ theo quan - vµ s¶n xuÊt ra kh«ng gian trõu t−îng.<br /> ®iÓm nh×n nhËn sù h×nh thµnh vµ ph¸t MÆc dï Lefebvre kh«ng chØ râ khi<br /> triÓn cña kh«ng gian x· héi nh− mét nµo xuÊt hiÖn kh«ng gian trõu t−îng,<br /> qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, theo Lefebvre, nh−ng nh÷ng g× «ng quan niÖm cho<br /> kh«ng gian x· héi cã hai giai ®o¹n: thÊy kh«ng gian nµy liªn quan chÆt chÏ<br /> Thø nhÊt lµ giai ®o¹n cña kh«ng ®Õn sù xuÊt hiÖn cña tri thøc vµ v¨n<br /> gian tuyÖt ®èi ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c ho¸, cña tÝch luü t− b¶n. Trªn thùc tÕ,<br /> m¶nh ®o¹n cña thiªn nhiªn ®−îc bè trÝ Lefebvre lu«n cã ý thøc nghiªn cøu<br /> t¹i ®Þa ®iÓm ®ã vµ chóng ®−îc lùa chän kh«ng gian x· héi cña chñ nghÜa t− b¶n.<br /> v× nh÷ng phÈm chÊt néi t¹i cña chóng Theo «ng, mçi x· héi ®Òu s¶n xuÊt cho<br /> (nh− hang ®éng, ngän nói, suèi, s«ng), m×nh mét kh«ng gian riªng. Trong<br /> nh−ng chÝnh viÖc sö dông chóng cuèi kh«ng gian x· héi t− b¶n, Lefebvre<br /> cïng ®· t−íc ®o¹t ®i nh÷ng ®Æc tÝnh tù ph©n biÖt gi÷a kh«ng gian ®« thÞ víi t−<br /> nhiªn vµ tÝnh ®éc nhÊt cña chóng. §Æc c¸ch lµ trung t©m vµ kh«ng gian n«ng<br /> tr−ng cña kh«ng gian tuyÖt ®èi lµ nã th«n víi t− c¸ch lµ c¸c khu vùc ngo¹i vi.<br /> mang tÝnh t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ. Ng−êi §« thÞ lµ n¬i cã sù ph¸t triÓn m¹nh cña<br /> “s¶n xuÊt” ra nã lµ nh÷ng ng−êi n«ng c¸c lùc l−îng s¶n xuÊt d−íi sù cai qu¶n<br /> d©n vµ thî thñ c«ng, nh−ng ng−êi qu¶n cña c¸c lùc l−îng chÝnh trÞ, ®ång thêi cã<br /> lý vµ sö dông nã ®Ó tæ chøc ra viÖc s¶n sù tÝch luü cao c¸c nguån lùc tri thøc,<br /> xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi l¹i lµ c¸c nguån lùc c«ng nghÖ vµ v¨n ho¸ nghÖ<br /> tÇng líp thÇy tu, qu©n nh©n, th− l¹i, thuËt. Trong chñ nghÜa t− b¶n, h×nh<br /> hoµng th©n, hä lµ nh÷ng ng−êi së h÷u thøc kh«ng gian −u thÕ lµ kh«ng gian<br /> 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2015<br /> <br /> <br /> cña c¸c trung t©m cña c¶i vµ quyÒn lùc, chÝnh trÞ, kh«ng gian kinh tÕ, kh«ng<br /> nã chi phèi nh÷ng kh«ng gian mµ nã chÕ gian qu©n sù, kh«ng gian khoa häc, c¸c<br /> ngù - ®ã lµ c¸c kh«ng gian ngo¹i vi. kh«ng gian ph¸t triÓn x· héi (®« thÞ,<br /> Theo Lefebvre, kh«ng gian ngo¹i vi lu«n n«ng th«n, vïng miÒn...), kh«ng gian<br /> lµ nh÷ng kh«ng gian phô thuéc, bÞ chÕ v¨n ho¸... V× thÕ, dùa vµo c¸ch ph©n cÊp<br /> ngù bëi kh«ng gian trung t©m. cña Lefebvre, cã thÓ xÕp kh«ng gian<br /> Cã thÓ nãi, ®Æc tr−ng quan träng chÝnh trÞ, kh«ng gian kinh tÕ vµ kh«ng<br /> nhÊt cña kh«ng gian x· héi, theo gian qu©n sù vµo cÊp thùc hµnh kh«ng<br /> Lefebvre, lµ nã g¾n chÆt víi ph−¬ng gian; kh«ng gian khoa häc vµ c¸c kh«ng<br /> thøc vµ quan hÖ s¶n xuÊt, lµm cho nã cã gian ph¸t triÓn x· héi vµo cÊp biÓu t¶<br /> kh¶ n¨ng t¸i s¶n xuÊt, cã tÝnh lÆp l¹i, kh«ng gian; kh«ng gian v¨n ho¸ vµo cÊp<br /> kh¸c víi tÝnh s¸ng t¹o duy nhÊt cña kh«ng gian biÓu t¶.<br /> kh«ng gian tù nhiªn. MÆc dï cã tÝnh lÆp Tuy nhiªn, gi÷a c¸c lo¹i kh«ng gian<br /> l¹i, nh−ng kh«ng gian x· héi kh«ng nµy cã sù giao thoa lÉn nhau, nh−:<br /> ph¶i lµ gièng nhau ®èi víi mäi n¬i trªn kh«ng gian kinh tÕ - v¨n ho¸, kh«ng<br /> thÕ giíi. Theo «ng, mçi x· héi cã mét gian v¨n ho¸ - x· héi... Ch¼ng h¹n khi<br /> kh«ng gian riªng, mçi khu vùc, mçi ®Þa nãi ®Õn kh«ng gian ®« thÞ, kh«ng gian<br /> ph−¬ng, mçi ®« thÞ còng cã mét kh«ng n«ng th«n, kh«ng gian B¾c bé, kh«ng<br /> gian riªng biÖt. Tõ ®ã, nh÷ng yÕu tè gian Trung bé, kh«ng gian Nam bé,<br /> quan träng lµm cho c¸c kh«ng gian kh¸c kh«ng gian T©y Nguyªn..., lµ nãi kh«ng<br /> nhau lµ c¸c mèi quan hÖ x· héi, c¸c gian v¨n ho¸ - x· héi, nh−ng trong ®ã<br /> quan hÖ s¶n xuÊt, c¸c lùc l−îng s¶n cßn cã c¶ yÕu tè kinh tÕ. Trong kh«ng<br /> xuÊt... Vµ c¸c kh«ng gian x· héi ®ã th©m gian v¨n ho¸ ng−êi ta l¹i nãi ®Õn kh«ng<br /> nhËp lÉn nhau vµ / hoÆc chång chÐo lªn gian kiÕn tróc, kh«ng gian lÔ héi, kh«ng<br /> nhau (Henri Lefebvre, 1991, tr.86). gian folklor, kh«ng gian v¨n ch−¬ng b¸c<br /> Theo Lefebvre, tuy kh«ng gian x· häc; cô thÓ h¬n lµ kh«ng gian quan hä,<br /> héi cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng biÖt kh¸c kh«ng gian cång chiªng, kh«ng gian h¸t<br /> h¼n víi kh«ng gian tù nhiªn, nh−ng ®èi,v.v... ë ®©y, kh«ng gian v¨n ho¸ cã<br /> kh«ng ph¶i lµ nã t¸ch rêi khái thiªn mét vÞ trÝ rÊt ®Æc biÖt.<br /> nhiªn. Lefebvre kh«ng chó ý ®Õn yÕu tè<br /> thiªn nhiªn trong kh«ng gian x· héi vµ 3. Kh«ng gian v¨n ho¸ víi t− c¸ch lµ mét kh«ng<br /> kh«ng ph©n tÝch s©u yÕu tè nµy, «ng ®Æc gian x· héi ®Æc thï<br /> biÖt chó ý ®Õn vai trß cña ph−¬ng thøc Lefebvre cho r»ng kh«ng gian x· héi<br /> vµ quan hÖ s¶n xuÊt trong viÖc h×nh kh«ng ph¶i lµ mét “t¸c phÈm” mµ lµ mét<br /> thµnh kh«ng gian x· héi. ChÝnh v× thÕ, “s¶n phÈm”. §©y lµ mét quan niÖm kh¸<br /> «ng cho r»ng kh«ng gian tù nhiªn ®−îc ®éc ®¸o cña «ng: Thiªn nhiªn th× “s¸ng<br /> thiªn nhiªn “s¸ng t¹o” ra, cßn kh«ng t¹o”, x· héi th× “s¶n xuÊt”. Mçi mét “t¸c<br /> gian x· héi ®−îc con ng−êi vµ x· héi phÈm” cña thiªn nhiªn lµ mét vËt thÓ<br /> “s¶n xuÊt” ra. duy nhÊt, kh«ng lÆp l¹i. Mçi mét ngän<br /> Theo chóng t«i, kh«ng chØ mçi khu nói, mét dßng s«ng, mét hang ®éng, mét<br /> vùc, ®Þa ®iÓm cã mét kh«ng gian riªng, c¸i c©y, mét sinh vËt, thËm chÝ c¶ mçi<br /> mµ mçi lÜnh vùc x· héi còng cã mét mét con ng−êi, ®Òu lµ nh÷ng “t¸c phÈm”<br /> kh«ng gian riªng. Kh«ng gian x· héi cã duy nhÊt kh«ng lÆp l¹i cña t¹o ho¸. ChØ<br /> nhiÒu lo¹i kh«ng gian: Kh«ng gian cã con ng−êi vµ x· héi míi s¶n xuÊt ra<br /> Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung… 15<br /> <br /> nh÷ng “s¶n phÈm” lÆp l¹i. §©y còng lµ ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña mét céng ®ång<br /> mét ý t−ëng ®¸ng chó ý. ng−êi. Nã lµ m«i tr−êng tù nhiªn vµ x·<br /> Tuy nhiªn, liÖu cã ph¶i con ng−êi héi trong ®ã diÔn ra c¸c ho¹t ®éng v¨n<br /> chØ “s¶n xuÊt” mµ kh«ng “s¸ng t¹o” ho¸ ®Æc tr−ng cña mét céng ®ång ng−êi,<br /> kh«ng? NÕu chiÕu cè, ®iÒu nµy cã thÓ g¾n liÒn víi ®Æc ®iÓm cña kh«ng gian<br /> ®óng víi mét sè lÜnh vùc nh− kh«ng ®Þa lý vµ kh«ng gian x· héi. Mét kh«ng<br /> gian kinh tÕ, kh«ng gian chÝnh trÞ, gian v¨n ho¸ nÕu cã ®−îc b¶n s¾c riªng<br /> kh«ng gian ph¸t triÓn x· héi, song nã sÏ cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn ®êi sèng x· héi<br /> khã cã thÓ phï hîp víi kh«ng gian v¨n cña céng ®ång ng−êi. Tuy nhiªn t¸c<br /> ho¸. V¨n ho¸ lµ mét lÜnh vùc ®Æc thï ®éng ®ã cã thÓ mang ý nghÜa tÝch cùc<br /> cña con ng−êi. Marx ®· nãi: Trong lao hoÆc tiªu cùc, tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn<br /> ®éng, con ng−êi khi s¶n xuÊt ra cña c¶i lÞch sö cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi.<br /> vËt chÊt còng ®· nhµo nÆn vËt chÊt theo ChÝnh v× thÕ, kh«ng gièng nh− kh«ng<br /> quy luËt cña c¸i ®Ñp. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ gian ®Þa lý, kh«ng gian v¨n ho¸ cã thÓ<br /> con ng−êi khi lao ®éng kh«ng chØ ®¬n biÕn ®æi theo dßng lÞch sö.<br /> thuÇn lµ s¶n xuÊt mµ cßn lµ s¸ng t¹o ra ë ViÖt Nam, vµo thêi cæ ®¹i, kh«ng<br /> c¸c gi¸ trÞ thÈm mü, gi¸ trÞ v¨n ho¸. gian v¨n ho¸ chØ bã hÑp trong kh«ng<br /> Con ng−êi lµ mét con vËt x· héi chø gian v¨n ho¸ ë ch©u thæ B¾c bé. §ã lµ<br /> kh«ng ®¬n thuÇn lµ mét con vËt tù kh«ng gian v¨n ho¸ lóa n−íc víi ®Æc thï<br /> nhiªn. C¸c loµi vËt kh¸c ®Òu “lao ®éng” lµ kh«ng gian lµng x·, mét kh«ng gian<br /> theo b¶n n¨ng, chóng “s¶n xuÊt” ra c¸c ch−a cã ®« thÞ ph¸t triÓn. ë giai ®o¹n<br /> ®å vËt theo b¶n n¨ng. C¸c loµi chim hay nµy, mÆc dï mçi lµng vÉn lµ mét ®¬n vÞ<br /> loµi ong lµm tæ vµ s¶n xuÊt ra mét lo¹t v¨n ho¸, nh−ng kh«ng gian v¨n ho¸ cña<br /> tæ theo mÉu ®Þnh s½n trong b¶n n¨ng c¶ x· héi vÉn mang tÝnh thèng nhÊt cao.<br /> sinh vËt. Trong khi ®ã con ng−êi x©y §Õn giai ®o¹n phong kiÕn, lµng cã mét<br /> dùng nhµ ë víi ý thøc s¸ng t¹o c¸c t¸c vÞ trÝ ®éc lËp tù chñ cao ®é “phÐp vua<br /> phÈm v¨n ho¸ nghÖ thuËt. V× thÕ, cã thÓ thua lÖ lµng”. Lóc nµy ®· cã sù ®a d¹ng<br /> kh¼ng ®Þnh r»ng, kh«ng gian v¨n ho¸ ho¸ c¸c kh«ng gian. Nh−ng chÝnh sù tån<br /> cña con ng−êi x· héi lµ mét “t¸c phÈm” t¹i cña c¸c kh«ng gian chia c¾t nh− thÕ<br /> v¨n ho¸ nghÖ thuËt chø kh«ng ®¬n ®· k×m h·m sù ph¸t triÓn. Ngµy nay,<br /> thuÇn lµ mét “s¶n phÈm x· héi”. ®Êt n−íc ph¸t triÓn theo xu h−íng ®«<br /> thÞ ho¸. Kh«ng gian ®« thÞ ®ang chiÕm<br /> MÆt kh¸c, mÆc dï Lefebvre cho r»ng<br /> −u thÕ vµ vÞ trÝ chñ ®¹o, chi phèi c¸c<br /> kh«ng gian x· héi lµ mét kh«ng gian<br /> kh«ng gian ngo¹i vi cña n«ng th«n, cña<br /> trõu t−îng, nh−ng theo chóng t«i,<br /> c¸c vïng miÒn xa x«i vµ chi phèi ®Õn<br /> kh«ng gian v¨n ho¸ víi t− c¸ch lµ mét<br /> mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi nh−: lèi<br /> kiÓu kh«ng gian x· héi, vÉn mang tÝnh<br /> sèng, lÔ héi, tËp tôc, gi¸o dôc, kiÕn tróc,<br /> cô thÓ, nã g¾n bã chÆt chÏ víi mét ®Þa<br /> ®iÖn ¶nh, nghÖ thuËt, v¨n häc...<br /> ®iÓm cô thÓ, chÞu sù chi phèi cña c¸c ®Æc<br /> ®iÓm tù nhiªn vµ x· héi cña ®Þa ®iÓm 4. Kh«ng gian v¨n ho¸ trong mèi quan hÖ trung<br /> ®ã. V× thÕ kh«ng gian x· héi rÊt ®a d¹ng t©m - ngo¹i vi<br /> vµ phong phó, lµm thµnh sù ®a d¹ng Kh«ng gian v¨n ho¸ ®−îc chia<br /> v¨n ho¸ mµ ngµy nay ng−êi ta ®ang coi thµnh c¸c cÊp ®é kh¸c nhau: Kh«ng<br /> lµ ®iÒu kiÖn cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. gian v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng, kh«ng gian<br /> Kh«ng gian v¨n ho¸ lµ n¬i ®Þnh h×nh c¸c v¨n ho¸ vïng miÒn, kh«ng gian v¨n ho¸<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2015<br /> <br /> <br /> quèc gia, kh«ng gian v¨n ho¸ khu vùc v¨n ho¸ H¸n ¶nh h−ëng ng−îc l¹i.<br /> quèc tÕ, kh«ng gian v¨n ho¸ toµn cÇu. Nh÷ng vïng ngo¹i vi xa x«i nh− NhËt<br /> C¸c kh«ng gian nµy cã mèi quan hÖ B¶n, TriÒu Tiªn còng chÞu ¶nh h−ëng<br /> t−¬ng t¸c lÉn nhau, trong ®ã cã sù chi cña v¨n ho¸ H¸n. Hy L¹p cæ ®¹i cã mét<br /> phèi cña kh«ng gian nµy ®èi víi kh«ng kh«ng gian v¨n ho¸ ®« thÞ ph¸t triÓn rÊt<br /> gian kh¸c. Trong kh«ng gian x· héi cã sím. §ã lµ kh«ng gian v¨n ho¸ cña c¸c<br /> nhiÒu yÕu tè vµ lùc l−îng. Tuy nhiªn, thµnh bang. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña<br /> theo Lefebvre, yÕu tè ph−¬ng thøc s¶n v¨n minh ®« thÞ ®· t¹o ra nhiÒu trung<br /> xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt cïng víi lùc t©m trong §Õ quèc Hy L¹p. §Õn giai<br /> l−îng s¶n xuÊt lµ quan träng nhÊt. Song ®o¹n cuèi, §Õ quèc Hy L¹p ®· t¹o ra<br /> theo chóng t«i, chóng ta cßn ph¶i kÓ ®Õn ®−îc mét vïng ¶nh h−ëng réng kh¾p ra<br /> mét lùc l−îng quan träng kh¸c n÷a lµ c¸c vïng ngo¹i vi, ®−îc gäi lµ “Vïng Hy<br /> lùc l−îng chÝnh trÞ. Mét kh«ng gian x· L¹p ho¸”, qu©y trßn tõ vïng ngo¹i vi<br /> héi cã c¸c yÕu tè vµ lùc l−îng kinh tÕ - B¾c Phi vßng lªn khu vùc Nam ¢u råi<br /> chÝnh trÞ m¹nh sÏ chi phèi c¸c kh«ng quay sang vïng T©y ¸. TÊt nhiªn, sù<br /> gian cã c¸c lùc l−îng kinh tÕ - chÝnh trÞ chi phèi cña trung t©m ra ngo¹i vi<br /> yÕu h¬n. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn mèi quan kh«ng ®¬n thuÇn chØ dùa vµo lùc l−îng<br /> hÖ trung t©m - ngo¹i vi vÒ c¸c ph−¬ng v¨n ho¸, mµ nã cßn huy ®éng c¶ lùc<br /> diÖn, trong ®ã cã ph−¬ng diÖn v¨n ho¸. l−îng kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ qu©n sù.<br /> Kh«ng gian v¨n ho¸ v× thÕ lu«n ®−îc Cuéc chiÕn 10 n¨m gi÷a liªn minh c¸c<br /> ®Æt trong mèi quan hÖ gi÷a trung t©m thµnh bang Hy L¹p víi thµnh Troia -<br /> vµ ngo¹i vi. mét thµnh tr× ë T©y ¸, nay thuéc Thæ<br /> NhÜ Kú, ®· tõng lµm thµnh chñ ®Ò cña<br /> Trong lÞch sö thÕ giíi, chóng ta lu«n tr−êng ca Iliad cña Homer - chÝnh lµ<br /> thÊy cã nh÷ng kh«ng gian v¨n ho¸ bao mét cuéc chinh phôc b»ng qu©n sù cña<br /> qu¸t mét khu vùc réng lín, trong ®ã cã trung t©m ®èi víi ngo¹i vi, sau ®ã v¨n<br /> c¸c kh«ng gian trung t©m vµ c¸c kh«ng ho¸ míi thùc hiÖn nhiÖm vô ¶nh h−ëng<br /> gian ngo¹i vi. §Õ quèc Ai CËp, §Õ quèc cña m×nh.<br /> Trung Hoa, hay §Õ quèc Hy L¹p cæ ®¹i<br /> lµ nh÷ng m« h×nh ®Çu tiªn vÒ mèi quan Trªn ®©y lµ nh÷ng vÝ dô minh ho¹<br /> hÖ trung t©m - ngo¹i vi. Trung t©m cña cho lý thuyÕt ®−îc gäi lµ truyÒn b¸ luËn<br /> §Õ quèc Ai CËp n»m ë ®ång b»ng s«ng (tiÕng Anh: “diffusionism”) cña nhµ x·<br /> Nil. Khu vùc s«ng Nil còng lµm thµnh héi häc ng−êi Mü Edward Shils. Trong<br /> mét kh«ng gian v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña §Õ bµi viÕt “Trung t©m vµ ngo¹i vi”<br /> quèc Ai CËp, tõ ®ã nã lan to¶ ra mét (“Centre and Periphery”, 1961) vµ “§«<br /> vïng B¾c Phi vµ Trung §«ng réng lín. thµnh vµ tØnh lÎ trong ®êi sèng trÝ thøc”<br /> Kh«ng gian v¨n ho¸ H¸n ng÷ còng lµ (“Metropolis and Province in<br /> mét trung t©m m¹nh trong thêi cæ ®¹i. Intellectual Life”), Shils quan niÖm<br /> C¸c vïng ngo¹i vi ®Òu chÞu ¶nh h−ëng trung t©m lu«n lµ ®« thµnh vµ nh÷ng ®«<br /> cña nã, khi th× víi t− c¸ch lµ n−íc ch− thÞ hiÖn ®¹i, ngo¹i vi lµ c¸c vïng tØnh lÎ<br /> hÇu, khi th× lµ n−íc phô thuéc. Ng−êi ta vµ n«ng th«n t¸ch biÖt, lu«n duy tr×<br /> cßn nãi ®Õn mét hiÖn t−îng ®Æc biÖt lµ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng l¹c hËu. Mèi<br /> ngay c¶ c¸c ®Õ quèc kh¸c nh− §Õ quèc quan hÖ gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi<br /> M·n Thanh hay M«ng Cæ khi x©m ®−îc thiÕt lËp theo vect¬ truyÒn b¸ c¸c<br /> chiÕm ®−îc Trung Hoa còng vÉn bÞ nÒn gi¸ trÞ hiÖn ®¹i cña trung t©m cho ngo¹i<br /> Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung… 17<br /> <br /> vi. Trung t©m gi÷ vai trß chñ ®éng, Ngµy nay, mèi quan hÖ trung t©m -<br /> “khai ho¸”, cßn tØnh lÎ ngo¹i vi chØ lµ ®èi ngo¹i vi cßn ®−îc ®Æt trong bèi c¶nh<br /> t−îng thô ®éng tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ cña toµn cÇu ho¸. Nh÷ng ng−êi ®Ò cao toµn<br /> trung t©m. §iÓm quan träng trong lý cÇu ho¸ ®ang nãi ®Õn sù suy gi¶m vai<br /> thuyÕt cña Shils lµ: HÖ thèng thÓ chÕ trß cña c¸c quèc gia, trong sù lªn ng«i<br /> cña mét x· héi cµng ph©n t¸n vµ x· héi cña c¸c t¸c nh©n toµn cÇu. Tuy nhiªn,<br /> cµng bÊt b×nh ®¼ng th× hÖ gi¸ trÞ trung thùc tÕ lµ vai trß cña quèc gia kh«ng bao<br /> t©m cµng Ýt cã kh¶ n¨ng ®−îc kh¼ng giê suy gi¶m. ý muèn trë thµnh mét<br /> ®Þnh (Edward Shils, 1961, p.17-30). trung t©m ë cÊp khu vùc hay thÕ giíi<br /> Quan ®iÓm cña Shils ®· cã ¶nh h−ëng lu«n th−êng trùc ë mçi quèc gia. Nh÷ng<br /> m¹nh trong giíi khoa häc x· héi ë n−íc cã søc m¹nh kinh tÕ vµ qu©n sù sÏ<br /> nh÷ng thËp niªn cuèi thÕ kû XX. sö dông hai lo¹i søc m¹nh nµy ®Ó<br /> chuyÓn t¶i v¨n ho¸, hä tËn dông nh÷ng<br /> Tuy nhiªn, nhµ khoa häc ng−êi Mü lîi thÕ cña toµn cÇu ho¸ ®Ó biÕn m×nh<br /> Sidney Tarrow ®· phª ph¸n quan ®iÓm thµnh trung t©m kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cña<br /> ®Ò cao vai trß trung t©m vµ h¹ thÊp vÞ thÕ giíi. Trong tinh thÇn nµy, nhiÒu<br /> trÝ cña ngo¹i vi cña Shils. Tarrow cho n−íc trªn thÕ giíi ®· chñ ®éng thùc hiÖn<br /> r»ng mèi quan hÖ trung t©m - ngo¹i vi c¸c chiÕn l−îc hîp t¸c ®Ó phæ biÕn v¨n<br /> lµ mét mèi quan hÖ t−¬ng t¸c hai chiÒu. ho¸ ra thÕ giíi tõ rÊt sím.<br /> Ngo¹i vi kh«ng chØ thô ®éng tiÕp nhËn<br /> N¨m 1883, Céng hoµ Ph¸p thµnh<br /> nh÷ng g× cña trung t©m mµ nã cßn chñ<br /> lËp tæ chøc Liªn minh Ph¸p (Alliance<br /> ®éng ®ãng gãp cho trung t©m trong ph¸t<br /> française), cã trô së chÝnh t¹i Paris.<br /> triÓn. ¤ng cho r»ng “ë nh÷ng quèc gia<br /> Liªn minh Ph¸p lµ mét tæ chøc quèc tÕ<br /> hiÖn ®¹i (...), vïng ngo¹i vi cã thÓ triÓn<br /> cã môc ®Ých thóc ®Èy viÖc truyÒn b¸<br /> khai quyÒn lùc chÝnh trÞ ngoµi lÒ ®Ó<br /> ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸ Ph¸p ra toµn thÕ<br /> giµnh ®−îc sù hËu thuÉn chÝnh trÞ<br /> giíi. TÝnh ®Õn n¨m 2014, ngoµi trung<br /> nh»m lµm gi¶m bít, vµ trong mét sè<br /> t©m chÝnh ë Paris, Liªn minh Ph¸p cã<br /> tr−êng hîp chèng l¹i, sù bßn rót cña thÞ<br /> mét lo¹t trung t©m ë trªn toµn n−íc<br /> tr−êng. §Æc biÖt lµ trong nh÷ng ®iÒu<br /> Ph¸p vµ 1.016 trung t©m t¹i 135 quèc<br /> kiÖn mµ trung t©m gÆp bÕ t¾c chÝnh trÞ,<br /> gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. Ngoµi Liªn<br /> khi “cã s½n” mét nhãm cö tri ñng hé<br /> minh Ph¸p, ChÝnh phñ Ph¸p cßn cã 150<br /> ngo¹i vi, vµ khi cã mét bé m¸y hµnh<br /> ViÖn V¨n ho¸ Ph¸p ®Ó thóc ®Èy ng«n<br /> chÝnh v× phóc lîi x· héi, th× ngo¹i vi cã<br /> ng÷ vµ v¨n ho¸ Ph¸p.<br /> thÓ bï ®¾p mét c¸ch hîp lý cho t×nh<br /> tr¹ng ngoµi r×a vÒ kinh tÕ cña nã b»ng N¨m 1934, V−¬ng Quèc Anh thµnh<br /> c¸ch thay mÆt nhµ n−íc t×m kiÕm sù lËp Héi ®ång Anh (British Council), cã<br /> hoµ gi¶i” (Sidney Tarrow, 1977, p.26). nhiÖm vô “Thóc ®Èy sù hiÓu biÕt réng r·i<br /> Quan ®iÓm cña Tarrow ®Ò cËp cô thÓ v¨n ho¸ vµ v¨n minh Anh Quèc ë h¶i<br /> ®Õn x· héi t− b¶n hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y ngo¹i b»ng c¸ch khuyÕn khÝch trao ®æi<br /> vµ kh«ng tËp trung vµo v¨n ho¸. ë ®©y v¨n ho¸, gi¸o dôc vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c<br /> chóng t«i dÉn ra ®Ó cho thÊy cã nhiÒu gi÷a V−¬ng Quèc Anh víi c¸c n¬i trªn<br /> quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ mèi quan hÖ thÕ giíi”. TÝnh ®Õn n¨m 2014, Héi ®ång<br /> trung t©m - ngo¹i vi, tõ ®ã chóng ta x¸c Anh ®· më ®−îc h¬n 200 v¨n phßng t¹i<br /> ®Þnh mèi quan hÖ nµy trong kh«ng gian h¬n 100 n−íc, trong ®ã cã ViÖt Nam<br /> v¨n ho¸. (http://www.britishcouncil.org...).<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2015<br /> <br /> <br /> N¨m 1951, Céng hoµ Liªn bang Goethe: §ã lµ thiÕt lËp mét m¹ng l−íi<br /> §øc thµnh lËp ViÖn Goethe (tiÕng §øc: ViÖn Khæng Tö trªn toµn thÕ giíi<br /> Goethe-Institut) víi nhiÖm vô truyÒn b¸ do V¨n phßng Héi ®ång H¸n ng÷ Quèc<br /> v¨n ho¸ §øc ra thÕ giíi. Cho ®Õn n¨m tÕ (Hanban, “H¸n BiÖn”) chÞu tr¸ch<br /> 2014, ViÖn nµy ®· ph¸t triÓn ®−îc mét nhiÖm vÒ tµi chÝnh. Trung Quèc ®·<br /> m¹ng l−íi gåm 159 ViÖn Goethe trªn tuyªn truyÒn vµ ®µm ph¸n víi nhiÒu<br /> thÕ giíi, trong ®ã cã ViÖt Nam. Ho¹t n−íc trªn kh¾p n¨m ch©u, tõ nh÷ng<br /> ®éng cña ViÖn Goethe ®−îc ChÝnh phñ n−íc ph¸t triÓn nhÊt ë B¾c Mü ®Õn<br /> §øc tµi trî. HiÖn nay nã cã kho¶ng nh÷ng n−íc chËm ph¸t triÓn nhÊt ë<br /> 3.000 nh©n viªn vµ tæng ng©n s¸ch xÊp ch©u Phi, ®Ó thµnh lËp c¸c ViÖn Khæng<br /> xØ 366 triÖu Euro, mét nöa trong sè ®ã Tö t¹i c¸c n−íc ®ã d−íi sù tµi trî vµ<br /> lµ tiÒn häc phÝ vµ lÖ phÝ thi thu ®−îc tõ gi¸m s¸t cña ChÝnh phñ Trung Quèc.<br /> c¸c kho¸ häc tiÕng §øc Sau 10 n¨m vËn ®éng (tõ n¨m 2004 ®Õn<br /> (http://en.wikipedia.org/wiki/Goethe- hÕt n¨m 2013), Trung Quèc ®· lËp ®−îc<br /> Institut). kho¶ng 330 ViÖn Khæng Tö t¹i gÇn 100<br /> §iÓn h×nh cho chiÕn l−îc phæ biÕn n−íc trªn thÕ giíi, trong ®ã ViÖt Nam cã<br /> v¨n ho¸ lµ tr−êng hîp cña Hoa Kú. Lèi ViÖn Khæng Tö t¹i §¹i häc Hµ Néi, vµ<br /> sèng Mü vµ nÒn v¨n ho¸ ®¹i chóng Hoa hä cßn thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh më<br /> Kú hiÖn ®ang trµn ngËp thÕ giíi, ngay c¶ réng gåm hµng tr¨m “líp Khæng Tö”<br /> ch©u ¢u còng kh«ng tr¸nh ®−îc v¨n ho¸ ®−îc triÓn khai ë c¸c tr−êng trung häc<br /> Mü. Cã thÓ nãi, v¨n ho¸ ®¹i chóng Hoa t¹i nhiÒu n−íc. Nh÷ng n−íc cã sè ViÖn<br /> Kú cã søc m¹nh th©m nhËp trªn toµn thÕ Khæng Tö nhiÒu nhÊt lµ Hoa Kú, NhËt<br /> giíi. ChÝnh v× thÕ, ng−êi ta ®· nãi ®Õn B¶n, Hµn Quèc. C¸c n−íc t− b¶n ph¸t<br /> mét thø “chñ nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸” cña triÓn nhÊt cña ch©u ¢u nh− Anh, Ph¸p,<br /> Hoa Kú (N. A. Cvetkova, 2011, tr.155). §øc, Italia ®Òu cã ViÖn Khæng Tö. Ch©u<br /> Trung Quèc lµ n−íc rÊt thÝch kh¸i Phi cã h¬n mét nöa trong tæng sè 54<br /> niÖm “søc m¹nh mÒm”, cã lÏ lµ ®Ó tr¸nh quèc gia thµnh lËp ViÖn Khæng Tö.<br /> ý nghÜa tiªu cùc cña kh¸i niÖm “chñ Nh÷ng con sè ®ã cho thÊy tèc ®é ph¸t<br /> nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸”. T¹i §¹i héi ®¹i triÓn ngo¹n môc cña Ch−¬ng tr×nh ViÖn<br /> biÓu v¨n häc nghÖ thuËt toµn quèc lÇn Khæng Tö cña Trung Quèc chØ trong<br /> thø 8 cña Trung Quèc (2005), Chñ tÞch vßng 10 n¨m.<br /> Hå CÈm §µo ®· ph¸t biÓu: “...chóng ta NhËt B¶n lµ mét trong sè Ýt trung<br /> cÇn ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quan träng t©m kinh tÕ cña thÕ giíi. Trong mét thêi<br /> vµ cÊp thiÕt: ®Þnh h−íng chÝnh x¸c sù gian dµi, GDP cña NhËt B¶n liªn tôc<br /> ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc ta, t¹o ®øng thø 2 thÕ giíi, chØ sau Mü. Vµ, víi<br /> ra trang sö s¸ng chãi míi cña nÒn v¨n sù hç trî cña kinh tÕ, v¨n ho¸ NhËt B¶n<br /> ho¸ quèc gia, n©ng cao n¨ng lùc c¹nh còng ®· ®−îc lan to¶ kh¾p thÕ giíi.<br /> tranh quèc tÕ cña nÒn v¨n ho¸ ®Êt n−íc NhËt B¶n cã nhiÒu quü hç trî qu¶ng b¸<br /> vµ n©ng cao ‘søc m¹nh mÒm’ cña quèc v¨n ho¸ NhËt B¶n ra n−íc ngoµi, nh−:<br /> gia” (theo Lu Shzaishi, 2012, tr.515). Quü NhËt B¶n (Japan Foundation -<br /> §Æc biÖt, tõ n¨m 2004, Trung Quèc b¾t J.F.) do ChÝnh phñ lËp ra, Quü Toyota<br /> ®Çu thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh triÓn (Toyota Foundation) do c¸c doanh<br /> khai søc m¹nh mÒm theo m« h×nh cña nghiÖp t− nh©n thµnh lËp, Quü Nippon<br /> Liªn minh Ph¸p, Héi ®ång Anh vµ ViÖn (Nippon Foundation - nghÜa vÉn lµ Quü<br /> Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung… 19<br /> <br /> NhËt B¶n, nh−ng kh¸c víi Japan x· héi cô thÓ. §iÒu nµy liªn quan ®Õn<br /> Foundation) do c¸ nh©n thµnh lËp. J.F. vÊn ®Ò b¶o tån kh«ng gian v¨n ho¸<br /> lµ mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh cña chÝnh truyÒn thèng ®Ó phôc vô ph¸t triÓn.<br /> s¸ch qu¶ng b¸ v¨n ho¸ NhËt B¶n cña HiÖn c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸<br /> ChÝnh phñ NhËt. Quü nµy ®−îc thµnh d©n gian n−íc ta ®ang ®Ò cËp ®Õn viÖc<br /> lËp n¨m 1972 theo mét ®¹o luËt cña cÇn ph¶i b¶o tån vµ thËm chÝ phôc dùng<br /> NghÞ viÖn NhËt B¶n nh− lµ mét thùc c¸c kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng.<br /> thÓ ph¸p lý ®Æc biÖt ®Ó ®¶m nhiÖm viÖc Nh−ng b¶o tån vµ phôc dùng nh− thÕ<br /> phæ biÕn v¨n ho¸ NhËt B¶n ra thÕ giíi. nµo? Cã ý kiÕn cho r»ng cÇn ph¶i b¶o<br /> Sau ®ã, ®Õn th¸ng 10/2003, nã trë thµnh tån vµ phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸<br /> mét tæ chøc hµnh chÝnh ®éc lËp d−íi nh− nã vèn tån t¹i; ý kiÕn kh¸c cho r»ng<br /> quyÒn chñ qu¶n cña Bé Ngo¹i giao NhËt cÇn phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸<br /> B¶n. J.F. cã trô së chÝnh t¹i Tokyo vµ truyÒn thèng nh− lµ mét bé phËn cña<br /> 22 chi nh¸nh ®ãng trªn 21 quèc gia, kh«ng gian v¨n ho¸ hiÖn ®¹i. Tuy<br /> trong ®ã cã ViÖt Nam. nhiªn, víi quan ®iÓm coi kh«ng gian v¨n<br /> Hµn Quèc còng ®ang theo g−¬ng ho¸ lµ mét lo¹i kh«ng gian x· héi ®Æc<br /> NhËt B¶n ®Ó trë thµnh mét trong nh÷ng thï cã tÝnh lÞch sö cô thÓ, th× b¶o tån vµ<br /> trung t©m v¨n ho¸ cña khu vùc vµ thÕ phôc dùng kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn<br /> giíi. Hµn Quèc cã chÝnh s¸ch qu¶ng b¸ thèng chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trong<br /> v¨n ho¸ Hµn ra thÕ giíi rÊt cã hiÖu qu¶. viÖn b¶o tµng, viÖc ®−a kh«ng gian v¨n<br /> Ngµy nay, phim vµ nh¹c Hµn ®ang ho¸ truyÒn thèng héi nhËp vµo cuéc<br /> chiÕm lÜnh ®êi sèng v¨n ho¸ cña líp trÎ sèng ®−¬ng ®¹i sÏ gÆp m©u thuÉn: 1/<br /> ViÖt Nam. Nh¹c pop Hµn Quèc (K-pop) NÕu gi÷ nguyªn kh«ng gian v¨n ho¸<br /> lan trµn kh¾p ch©u ¸ vµ trªn c¶ thÕ truyÒn thèng trong ®êi sèng hiÖn ®¹i sÏ<br /> giíi. TÊt c¶ lµm thµnh c¸i gäi lµ “Lµn lµ viÖc kh«ng kh¶ thi. Cuéc sèng v¨n<br /> sãng Hµn”, hay Hµn l−u. ho¸ - x· héi ngµy nay ®· cã sù c¸ch xa<br /> rÊt lín so víi cuéc sèng cña kh«ng gian<br /> * * *<br /> v¨n ho¸ truyÒn thèng. ViÖc héi nhËp<br /> Nh÷ng ®iÒu trªn cho thÊy, kh«ng kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng vµo<br /> gian v¨n ho¸ g¾n chÆt víi kh«ng gian ®êi sèng hiÖn ®¹i sÏ gièng nh− viÖc ®−a<br /> kinh tÕ - chÝnh trÞ vµ kh«ng thÓ kh«ng mét vËt thÓ l¹ vµo mét c¬ thÓ sèng. §iÒu<br /> chÞu sù quy ®Þnh cña kh«ng gian kinh tÕ ®ã sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng lµ vËt thÓ l¹<br /> - chÝnh trÞ. ViÖc chÝnh phñ nh÷ng n−íc ®ã sÏ kh«ng thÓ thÝch nghi vµ sÏ bÞ ®µo<br /> muèn trë thµnh c¸c trung t©m v¨n ho¸ th¶i. 2/ NÕu c¶i biªn kh«ng gian v¨n ho¸<br /> ®Ó thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng phæ biÕn v¨n truyÒn thèng cho phï hîp víi ®êi sèng<br /> ho¸ cho thÊy mét kh«ng gian v¨n ho¸ hiÖn ®¹i th× nã sÏ kh«ng cßn lµ kh«ng<br /> kh«ng thÓ tù th©n h×nh thµnh, mµ nã gian v¨n ho¸ truyÒn thèng n÷a. §ã lµ bµi<br /> ®ßi hái nç lùc cña toµn x· héi. Tõ ®ã, to¸n nan gi¶i cho viÖc b¶o tån vµ ph¸t<br /> viÖc x©y dùng søc m¹nh mÒm cña mét huy c¸c kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn<br /> quèc gia còng kh«ng thÓ lµ nhiÖm vô thèng (kh«ng gian ca trï, kh«ng gian<br /> cña riªng v¨n ho¸. ChÝnh v× thÕ, kh«ng cång chiªng T©y Nguyªn...). V× thÕ, cã<br /> gian v¨n ho¸ cßn mang tÝnh lÞch sö cô ch¨ng chØ nªn b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸<br /> thÓ. Nã biÕn ®æi theo lÞch sö vµ chÞu sù truyÒn thèng. ViÖc phôc dùng chØ lµ t¸i<br /> quy ®Þnh cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - hiÖn c¸c hiÖn t−îng vµ sù kiÖn cña ®êi<br /> 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2015<br /> <br /> <br /> sèng v¨n ho¸ truyÒn thèng víi t− c¸ch Knowledge: Essays Presented to<br /> lµ nh÷ng chøng tÝch v¨n ho¸ mµ ng−êi Michael Polanyi, Routledge &<br /> th−ëng ngo¹n lu«n cã ý thøc vÒ mét Kegan Paul.<br /> kho¶ng c¸ch lÞch sö ®ang hiÖn h÷u gi÷a 3. N. A. Cvetkova (2011), “Chñ nghÜa<br /> kh«ng gian hiÖn ®¹i víi kh«ng gian v¨n ®Õ quèc v¨n ho¸” (NguyÔn ThÞ HuÖ<br /> ho¸ truyÒn thèng cña c¸c hiÖn t−îng vµ dÞch, Ng« ThÕ Phóc hiÖu ®Ýnh),<br /> sù kiÖn ®ã. Cßn kh«ng gian truyÒn thèng trong: ViÖn Th«ng tin Khoa häc x·<br /> nµo héi nhËp ®−îc víi cuéc sèng hiÖn t¹i héi (2011), Niªn gi¸m th«ng tin khoa<br /> th× hiÓn nhiªn nã ®· ®−îc thÝch nghi vµ häc x· héi n−íc ngoµi, sè 2, Nxb.<br /> mang tÝnh chÊt cña thêi hiÖn ®¹i. Cã thÓ Khoa häc x· héi, Hµ Néi. (Nguyªn<br /> nãi, kh«ng gian v¨n ho¸ lµ mét ph¹m b¶n tiÕng Nga trong s¸ch: Chñ<br /> trï lÞch sö kh«ng thÓ bÞ l¹m dông. nghÜa ®Õ quèc v¨n ho¸: “ChÝnh s¸ch<br /> Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, theo gi¸o dôc quèc tÕ”. Hoa Kú thêi kú<br /> chóng t«i, cã lÏ viÖc cÊp b¸ch cña ph¸t “chiÕn tranh l¹nh”, Nxb. §¹i häc<br /> triÓn bÒn v÷ng lµ më réng kh«ng gian Sankt-Peterburg, Sankt-Peterburg,<br /> v¨n ho¸ hiÖn ®¹i cña mét quèc gia ®Ó 2007, tr.41-49).<br /> héi nhËp víi thÕ giíi, biÕn m×nh trë 4. Lu Shzaishi (2012, Tr−êng §¹i häc<br /> thµnh mét trong nh÷ng trung t©m v¨n Quèc gia Vò H¸n, Trung Quèc), “Søc<br /> ho¸ cña khu vùc vµ thÕ giíi, h¬n lµ loay m¹nh mÒm trong chiÕn l−îc ph¸t<br /> hoay t×m c¸ch phôc dùng nh÷ng kh«ng triÓn cña Trung Quèc” (Léc Minh<br /> gian v¨n ho¸ truyÒn thèng mµ chóng dÞch, NguyÔn ThÞ LuyÕn hiÖu ®Ýnh),<br /> chØ ®−îc sö dông vµo nh÷ng dÞp lÔ héi. trong: ViÖn Th«ng tin Khoa häc x·<br /> ë trong n−íc, kh«ng gian v¨n ho¸ ph¶i héi (2012), Niªn gi¸m th«ng tin khoa<br /> trë thµnh kh«ng gian sèng cña con häc x· héi n−íc ngoµi, sè 3, Nxb.<br /> ng−êi, phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn cña Khoa häc x· héi, Hµ Néi. (Nguyªn<br /> con ng−êi. Mçi kh«ng gian v¨n ho¸ ®Þa b¶n tiÕng Nga ®¨ng trªn<br /> ph−¬ng sÏ ph¸t huy thÕ m¹nh ®Æc s¾c Politicheskie issledovanie, 2009, No1,<br /> cña m×nh ®Ó héi nhËp víi kh«ng gian tr.149-155).<br /> v¨n ho¸ trung t©m. Lóc ®ã, mèi quan hÖ<br /> gi÷a trung t©m víi ngo¹i vi trªn cÊp ®é 5. Sidney Tarrow (1977), Between<br /> kh«ng gian v¨n ho¸ sÏ lµ mèi quan hÖ Center and Periphery, New Haven<br /> gi÷a ®a d¹ng vµ thèng nhÊt
and London - Yale University Press.<br /> 6. http://en.wikipedia.org/wiki/Alliance<br /> _fran%C3%A7aise.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 7. http://www.britishcouncil.org/organi<br /> 1. Henri Lefebvre (1991), The sation/history.<br /> Production of Space (Translated by<br /> Donald Nicholson-Smith), Blackwell 8. http://en.wikipedia.org/wiki/Goethe-<br /> Publishing, Maiden, MA, USA. Institut<br /> 2. Edward Shils (1961), “Centre and 9. http://en.wikipedia.org/wiki/Confuci<br /> Periphery”, in The Logic of Personal us_Institute.<br />