Phương pháp khám tuyến giáp
(Kỳ 1)
1. Đại cương.
1.1. Giải phẫu học tuyến giáp:
Tuyến giáp nằm ở giữa về phía trước và dưới cổ. Tuyến giáp gồm 2 thuỳ
nối với nhau bằng eo tuyến. Thuỳ tuyến giáp có hình kim tự tháp 3 cạnh, đáy quay
xuống dưới với chiều cao 6 cm, rộng 3 cm, dày 2 cm. Khối lượng tuyến giáp
khoảng chừng 20 - 30 gram. Bình thường, tuyến giáp bị cơ ức đòn chũm che lấp,
không sờ thấy.
Tuyến giáp có liên hệ mật thiết với các mạch máu, dây thần kinh quặt
ngược và các tuyến cận giáp. Động mạch và tĩnh mạch giáp trên ở cực trên các
thuỳ, động mạch giáp dưới đi vào mặt sau của thuỳ. Mặt sau tuyến giáp còn liên
quan đến bó mạch-thần kinh cổ.
1.2. Sinh lý học tuyến giáp:
1.2.1. Hormon tuyến giáp:
Tuyến giáp tiết ra 2 loại hormon: hormon có chứa iod bao gồm thyroxin
(T4), triiodothyronin (T3) và thyrocanxitonin do các tế bào C cận nang tiết ra. Các
hormon tuyến giáp có chứa iod được tổng hợp từ nguồn iod ngoại lai (thức ăn) và
tái sử dụng iod nội sinh, mặt khác, bằng cách tổng hợp thyroglobulin (TG) là một
protein phức tạp. TG được coi như là nơi dự trữ hormon giáp của cơ thể, hoạt
động của nó chịu sự chỉ huy của hormon hướng tuyến giáp TSH của tuyến yên.
Quá trình sinh tổng hợp hormon giáp (T3, T4) trải qua các bước:
- Bắt giữ iodur tại tuyến giáp.
- Hữu cơ hoá iod.
- Kết đôi các iodotyrozin hình thành các iodothyronin.
- Giải phóng T3, T4 được dự trữ ở trong phân tử TG nằm trong các nang
tuyến.
- Khử iod hoá các iodotyrozin và tái sử dụng iodur.
1.2.2. Tác dụng sinh lý của hormon tuyến giáp:
Các hormon chứa iod có 2 tác dụng chính đó là kích thích sự phát triển tế
bào, tổ chức và có vai trò chủ yếu trong quá trình chuyển hoá ở các cơ quan.
Những hormon này rất cần thiết cho sự tăng trưởng, đặc biệt là của hệ
xương và thần kinh trung ương. Hormon giáp làm tăng cung lượng tim giống như
tác dụng của các catecholamin, ảnh hưởng đến sự co bóp của ruột, điều khiển sự
co của cơ. Hormon giáp còn tác dụng gián tiếp tới sự tái tạo hồng cầu.
Hormon tuyến giáp có vai trò chủ yếu trong quá trình sinh nhiệt lượng, làm
tăng nhiệt lượng bằng cách tăng tiêu thụ ôxy. Đối với lipid, hormon giáp kích
thích quá trình tổng hợp của chúng nhất là sự huy động và sự thoái biến của các
chất này. Hormon giáp cũng ảnh hưởng đến quá trình chuyển hoá glucid, protein,
nước và điện giải. Hormon giáp làm tăng sự chuyển hoá canxi, phospho ở xương
và cơ.
1.3. Sự điều chỉnh tiết hormon tuyến giáp:
Quá trình tổng hợp và giải phóng hormon tuyến giáp chịu sự kiểm soát của
TSH. Sự tiết hormon này hoạt động theo cơ chế kiểm soát ngược “feed back”.
Trong tình trạng sinh lý, khi hormon giáp giảm, TSH tăng lên và ngược lại.
2. Phương pháp khám tuyến giáp.
Tuyến giáp nằm nông nhất so với các tuyến nội tiết khác, cho nên khi tuyến
hơi to đã có thể sờ và nhìn thấy được.
2.1. Khám tuyến giáp:
Khám tuyến giáp được thực hiện bằng các phương pháp: nhìn, sờ, đo và
nghe.
+ Nhìn:
Bình thường, tuyến giáp không nhìn thấy được, khi tuyến giáp to lên có thể
nhìn thấy và khi người bệnh nuốt có thể nhìn thấy tuyến giáp di động lên trên theo
nhịp nuốt.
Nhìn có thể đánh giá sơ bộ về hình thái, kích thước, tuyến giáp to toàn bộ
hay một phần. Nếu tuyến giáp đang bị viêm cấp có thể nhìn thấy do da trên mặt
tuyến đỏ.
+ Sờ và đo tuyến giáp.
Người bệnh ở tư thế ngồi thoải mái, ở nơi đủ ánh sáng. Đầu hơi cúi về phía
trước để làm chùng cơ phía trước giáp trạng. Hơi nâng cằm lên để mở rộng vùng
giáp trạng cho dễ sờ.
Ngón cái và ngón trỏ của thầy thuốc đè vào giữa khí quản và cơ ức-đòn-
chũm, sau đó bảo người bệnh nuốt sẽ thấy tuyến giáp di động theo nhịp nuốt và
đẩy ngón tay người khám; hoặc dùng hai tay, một tay để ở ranh giới giữa khí quản
và cơ ức-đòn chũm, một tay để ngoài cơ ức-đòn-chũm, tay ngoài đẩy vào, tay
trong sờ nắn từng thùy của tuyến.
Khi sờ nắn có thể xác định:
- Thể tích và giới hạn của tuyến.
- Mật độ của tuyến: mềm hay chắc.
- Mặt tuyến nhẵn hay gồ ghề.
- Thể to của tuyến: lan toả, nhân hay hỗn hợp. Nếu là nhân thì một hay
nhiều nhân. Nếu tuyến giáp bị viêm có thể thấy đau và nóng khi sờ.
Nếu là bướu mạch khi sờ có thể thấy rung mưu tâm thu.
Để theo dõi sự thay đổi độ lớn của tuyến, người ta có thể đo tuyến giáp
trạng. Dùng một thước dây đo vòng qua chỗ phình ra to nhất của tuyến. Định kỳ
kiểm tra lại để đánh giá sự thay đổi của tuyến giáp.
Tùy độ lớn của tuyến giáp mà người ta xác định độ to theo nhiều cách phân
loại khác nhau.
Bảng 16. Phân loại độ to của tuyến giáp theo Tổ chức Y tế Thế giới.
Độ Đặc điểm
O Không sờ thấy bướu tuyến giáp.
Bướu sờ nắn được: mỗi thuỳ tuyến giáp to hơn đốt một ngón cái IA
của người bệnh.
Bướu sờ nắn được: khi ngửa đầu ra sau nhìn thấy tuyến giáp to. IB
II Bướu nhìn thấy được: tuyến giáp to nhìn thấy ở tư thế bình
thường & ở gần.
III Bướu lớn làm biến dạng cổ: bướu tuyến giáp rất lớn, nhìn thấy
dù ở xa.
+ Nghe.
Có thể nghe trên tuyến giáp. Nếu là bướu mạch, nghe có thể thấy tiếng thổi
tâm thu hay tiếng thổi liên tục. Tiếng thổi nghe rõ ở các cực trên của thùy nơi
mạch máu to đi vào tuyến; khi nằm tiếng thổi nghe rõ hơn khi ngồi.
Cơ chế tạo ra tiếng thổi trên tuyến giáp bao gồm:
- Tốc độ dòng máu tăng.
- Trên tuyến giáp xuất hiện nhiều mạch máu tân tạo.
- Các shunt động-tĩnh mạch ở trên tuyến giáp mở ra.
